Ponornice u Srbiji
Ponornica je reka koja delom svog toka ponire u jamu ili ponor i teče kroz pećinske kanale.[1] Najveći broj ponornica u Srbiji javlja se u Karpatsko-balkanskim planinama, gde postoji 70 većih ovakvih tokova. To znači da se u proseku na svakih šezdesetak kvadratnih kilometara javlja po jedna ponornica. Ako se pođe od toga da one kratke i bezimene nisu registrovane, onda je sigurno njihova čestina još veća. Otuda je malo krajeva u ovom delu Evrope koji se odlikuju ovakvim bogatstvom podzemnih tokova. Najviše ponornica ima na planinama Kučaj, Beljanica i Miroč, zatim na Svrljiškim i Homoljskim planinama, Ozrenu, Devici, Vidliču i Suvoj planini.
Karpatsko-balkanske planine[uredi | uredi izvor]
Zajednička odlika ponornica Karpatsko-balkanskih planina je mala dužina njihovog podzemnog toka. Izuzev Busovate (planina Beljanica) od 8,8 km, Nekudovske reke (pl. Kučaj) 8,5 km, Blata u Odlovačkom polju (pl. Vidlič) 8,3 km, Vojala (pl. Kučaj) 7,5 km i Demižloka (pl. Kučaj) 6,0 km, svi su znatno kraći. Najčešće su dugački 1—3 km. Međutim, potok [Ponorac] izbija iz Ravništarske pećine posle 600 m poniranja, a Ponorski potok u blizini Žagubice čije vode izbijaju na čuvenoj Homoljskoj potajnici, teče podzemno samo 168 m. Ova osobina posledica je plitkog krasa istočne Srbije, zbog čega je karstifikacija zahvatila ceo sloj krečnjaka do vododržive osnove. U hidrološkom pogledu jedno od najinteresantnijih područja u krasu istočne srbije je Dubašnica. Ova blago zatalasana površ nalazi se na istočnim padinama Kučaja na nadmorskoj visini između 850 i 1000 metara, i zahvata površinu od 82 km². Raščlanjena je plitkim kanjonskim dolinama nekoliko ponornica: Dubašnice, Mikuljske reke, Vojala, Demizloka i Pojenske reke. Međutim, izrazito je bezvodna jer vodotoci teku preko nje samo u najvlažnijem periodu godine, dok u leto nestaju u ponorima. Gotovo sredinom Dubašničke površi teče ponornica Dubašnica na dužini od 3 km. U sušnomperiodu njene vode postepeno se gube u brojnim izduhama i ponoru na 889 m apsolutne visine, koji guta 20 l/s. Posle pozemnog toka od 3700 m, ta voda se pojavljuje na vrelu koje izbija iz Male pećine (Gaura mika) na 329 m, a posle 3 750 m na vrelu kod Velike pećine (Gaura mare) na 339 m.
Demižlok je jedan od izvorišnih krakova Lazareve reke,[2] pritoke Zlotske reke. Površinski teče 10,6 km, a potom nestaje u ponorskoj pećini na 645 m visine. Podzemni tok je dugačak 6 km i voda se pojavljuje na Zlotskim vrelima ispred Lazareve (Zlotske) pećine na 284 m.
Mikuljska reka je druga sastavnica Lazareve reke dugačka 9,5 km. To je višestruka ponornica. Najpre ponire na 750 m nadmorske visine pošto primi sa leve strane potočić obrazovan u dolini Vojala. Ovo se ne događa jedino u periodu visokih voda i tada Mikuljska reka teče svojim koritom gubeći usput vodu po manjim pukotinama. Podzemni tok Mikuljske reke je kratak i posle 1200 m voda se pojavljuje na više izvora. Površinski reka teče neko vreme i ponovo nestaje u glavnom ponoru na 677m, a posle 5125 m podzemnog toka pojavljuje se na Zlotskim vrelima. Nizvodno od glavnog ponora usečen je najduži i najdublji (do 300 m) deo kanjona Mikuljske reke. Njime ona vrlo retko otiče i dopire do Lazareve reke. Vojal je glavna pritoka Mikuljske reke površinski tok dugačak je 3,5 km. Leti se gubi u izduhama u samom rečnom koritu, a u vlažnom periodu godine dospeva do glavnog ponora na 840m. Nedaleko od ponora je fosilna kanjonska dolina Vojala koja se pruža sve do Mikuljske reke. U njenom najnizvodnijem delu formira se potočić i on otiče u Mikuljsku reku vode Vojala pojavljuju se posle 7,5 km podzemnog toka na vrelima Velike i Male pećine. Kroz jedno veće krasko polje u istočnoj Srbiji - Odorovačko polje, teče ponornica Blato. Ona zapravo oceđuje močvarno zemljište njegovog najnižeg dela. Polje se nalazi između planine Vidliča i doline Nišave.
Dugačko je 10 i široko 3-4 kilometara. Zapadno od huma Bođi del prostire se delimično zabaren deo polja takozvano Blato. Istoimeni potok teče površinski 7 km a potom ponire na zapadnom kraju polja na 680 m nadmorske visine. Posle 8,3 km podzemnog toka, donjim spratom kanala Popove pećine voda izbija na Gradištanskom vrelu u dolini Nišave na apsolutnoj visini od 420 m. U proleće i jesen u ponorima Blata gubi se i do 3,5 m³/s. Ovako veliku količinu vode ponori ne mogu od jednom da prihvate tako da se ona uzvodno od njih akumulira i stvara se periodično jezero duboko 4 - 5 m. Ono može da se zadrži po više dana, a ukoliko se obrazuje u leto posle jakih kiša, nanosi velike štete senokosima i njivama. Ponornice mogu da se jave u izvorištu značajnih vodotoka kao što je to slučaj sa Turijom, izvorišnim krakom Svrljiškog Timoka.
Turija nastaje od više potoka koji se sastaju ispod Babine glave. Od tog mesta dugačka je 10,5 km. Basen njenog sliva odvojen je od Svrljiških planina 30 m visokom krečnjačkom gredom Pandiralo. Pri dnu ove grede nalazi se pećina u kojoj se gubi tok Turije na 485 m nadmorske visine. On teče podzemno 600 m i izgubi se na vrelu Svrljiškog Timoka kod sela Periša na 440 m. Najniži ponori Pandiralu ne mogu da prime velike vode Turije pa se uzvodno obrazuje periodično jezero koje traje najviše 10 dana.
Valjevski kras[uredi | uredi izvor]
Valjevski kras zahvata površinu od 280 km². U hidrografskom u pogledu tu postoje dve celine: Lelićko - bačevački kras sa hidrografskim sistemom Sušica - Jablanica - Gradac i Lepenički kras sa sistemom Ribnica - Lepenica. I jedan i drugi su suvi i bzvodni sa velikim brojem ponornica. Među njima najveće su: Polička reka, Povlenska reka, Pocibrava, Plandište, Kopljarnica, Radmilovac i dr. Polička i Povlenska reka su izvorišni kraci Sušice. Njihove vode gube se pri prelazu toka na krečnjak, kao i u koritu Sušice, a pojavljuju se na vrelima Paklja i Zelenci sa leve strane Graca. Plandište je najveća i vodom najbogatija ponornica u slivu Lepenice. Vode joj nastaju u 7 ponora koji se često začepljuju nanosom, tako da se ispred njih stvaraju mala jezera. Podzemno teče kroz najdužu pećinu Valjevskog kraja i izbija na Ključkim vrelima i nekim manjim izvorima.
U zaleđu pećine iz koje izbija vrelo reke Raške nalazi se Koštam - polje. Kroz njega teku dve ponornice. Delimeđa se gubi posle 8 km površinskog toka u ponoru dubokom 9 m. Nizvodno od istoimenog vrela, a Likobska reka nakon 6 km ponire kod Ograđe. Obe protiču koje kroz krečnjačku prečagu ispod brda Golača i pojavljuju se na vrelu Raške. Prvi ponor udaljen je od vrela 4,5, a drugi 2,2 kilometra.
Boroštica[uredi | uredi izvor]
Apsolutno najveća ponornica u Srbiji je Boroštica u Pešterskom polju, čija se voda posle 12,5 km podzemnog toka pojavljuje u klisuri Bistrice na 680 m nadmorske visine. Boroštica nastaje od Đerekarskog vrela koje izbija na južnom obodu Pešterske kotline. Ovaj naziv dobila je od sela Boroštice na ulazu Peštersko polje, a do tada teče kao Đerekarska reka. Do glavnog ponora pod Sukom, na 1.150 metara u središnjem delu polja, površinski teče 18 km, rečno korito je veoma izvijugano i duboko do 1 metar. Boroštica prima veći broj potoka među kojima je najveća Kamenjača dugačka 4 km.
Reference[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Ljiljana Gavrilović, Dušan Dukić, Hidrologija kopna. Zavod za udžbenike Beograd, 2008.
- Ljiljana Gavrilović, Dušan Dukić, Reke Srbije. Zavod za udžbenike Beograd, 2014.
