Ras (tvrđava)
| Ras | |
|---|---|
| Svetska baština Uneska | |
| Zvanično ime | Stari grad Ras |
| Kriterijum | Kulturna: i, iii] |
| Veb-sajt | http://whc.unesco.org/en/list/96 |
.svg)
Stari grad Ras (ili camo Ras) je središte i mesto iz koga je ponikla srednjovekovna srpska država, odakle je vladao i sazivao državne sabore veliki župan Stefan Nemanja, gde su on i njegovi potomci imali cvoje dvorove. I u viđenjima stpanaca Ras je označavao centar Srbije. Stari Ras u tradiciji srpskog naroda ima posebno značenje. Tokom srednjeg veka, savremenici sa zapadnih strana Evrope po njemu su često zemlju Srbiju nazivali Raškom.
Položaj[uredi | uredi izvor]
Kompleks starog Rasa nalazi se u jugozapadnoj Srbiji, oko 11 km zapadno od Novog Pazara. Smešten je u živopisnom brdovitom predelu kraj ušća Sebečevske reke u, na mestu gde su se spajali putevi koji su sa zapada juga vodili dalje prema istoku. Ovaj značajan spomenički kompleks čini nekoliko lokaliteta, grupisanih relativno malom prostoru, koji su nastajali u razdoblju od preko jednog milenijuma. Stari utvrđeni grad Ras nalazio se se na vrhu brega Gradine, iznad ušća Sebečevske reke, a njegovim bedemima su bile opasane i niže zaravni s istočne strane. Pod gradom, u jednoj potkapini stenovitih litica sačuvani su tragovi pećinskog manastira, a kraj rečnih obala, u amfiteatralnom prostoru, leže ostaci Trgovišta, srednjovekovnog naselja iz predturskog razdoblja.
Prvi pokušaj da se odredi mesto ovog značajnog grada učinio je A.F.Giljferding, polovinom prošlog veka. Na putu za Sopoćane, kraj ušća Sebečevske reke u Raška, on je na mestu zvanom Pazarište zapazio značajne ruševine za koje je pretpostavio da pripadaju ostacima starog Rasa. Što je posebno zanimljivo, Aleksandar Giljferding je tada zabeležio i narodno predanje da je grad podigao Hrelja (Relja od Pazara iz narodnih pesama), i da je porušen pre turskih osvajanja. Ovu indetifikaciju ruševina na Pazarištu, oko 11 km zapadno od Novog Pazara, prihvatio je i Konstantin Jireček. Istog mišljenja bio je i Jovan Cvijić, koji prvi pominje i tragove utvrđenja na vrhu brega Gradina, iznad ušća Sebečevske reke u Rašku.
Naš poznati istoričar Stojan Novaković smatrao je da prestonicu u Rasu, kao središte vladara, ne treba tražiti u samom gradu, već na čitavom području koje obuhvata pojam Rasa kao oblasti. To je navelo neke istraživače da prestonicu Ras traže u dolini Deževske reke ili u blizini poznate crkvi svetih apostola Petra i Pavla. U novije vreme, 1951.godine, ruševine na Gradini i Pazarištu obišla je ekipa profesora Đurđa Boškovića, a nešto kasnije tu je preliminarna istraživanja vršio i arh. Jovan Nešković. Ovi radovi su doprineli da se konačno utvrdi lokacija starog Rasa i pristupi istraživanjima njegovih ostataka.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
U prvoj polovini 12.veka vizantijski istoričarJovan Kinam prvi put jasno pominje tvrđavu Ras. U njegovom delu sačuvani su izvesni podaci, istina dosta fragmentirani, koji osvetljavaju neka zbivanja u vezi sa ovim važnim utvrđenjem. Tako je zabeleženo da su krajem treće decenije 12.veka, u vreme vizantijsko-ugarskih sukoba, Srbi podigli ustanak i srušili tvrđavu Ras, u kojoj se tada nalazila posada cara Jovana Drugog Komnina. Dve decenije kasnije, 1149.godine, zbog čestih upada na vizantijsku teritoriju, car Manojlo Prvi Komnin lično je preduzeo pohod protiv Srba.
Ime Rasa je prvi put u srednjovekovnim izvorima zabeležio vizantijski car i pisac Konstantin Porfirogenit. Govoreći o ratu između Srba i Bugara krajem prve polovine 9.veka, koji je bio okončan porazom napadača, car-pisac nas obaveštava da je bugarski arhont Mihailo Boris bio prisiljen da sklopi mir. Želeći da se vrati u Bugarsku i plašeći da ga Srbi negde na putu iz zasede ne presretnu, zatraži za svoje obezbeđenje decu Marhonta Mutimira, Borena i Stefana, koji ga sprovedoše čitavog do granice, do Rasa. Za ovu ljubaznost Mihailo Borisih obdari velikim darovima, a oni njemu uzvratiše kao gostinski dar dva roba, dva sokola, dva psa i osamdeset krznenih haljetaka, što Bugari smatraju za sklopljeno prijateljstvo. Iz ove zanimljive vesti ne može se pouzdano zaključiti da li se ovde Ras pominj kao oblast ili pogranični grad. Iako ovo pitanje još nije pouzdano razrešeno, prema rezultatima dosadaš[njih istraživanja može se pretpostaviti da se ova vest najverovatnije odnosi na oblast uz granicu tadašnje Srbije.
Drugi vizantijski hroničari, opisujući često veoma uopšteno događaje u Srbiji tokom 12.veka, ne pominju grad Ras, kao ni istoimenu oblast. U srpskim izvorima grad Ras, izričito pominje samo jedanput, u prvim godinama XIII veka. Na jednom od poslednjih listova poznatog Vukanovog jevanđelja, koje se sada čuva u Petrovgradu , ostao je sačuvan zapis starca Simeona koji kaže da je ovu knjigu napisao svome gospodinu velikom županu živeći u pećini u gradu Rasu. Ovaj zapis je ujedno i poslednji pomen grada Rasa u sačuvanim istorijskim izvorima.[2]
Arheološko nalazište[uredi | uredi izvor]
Sistematska arheološka istraživanja u ovom kompleksu započeta su 1972.godine udruženim naporima više ustanova (Arheološki institut, Filozofski fakultet, Vojni muzej i Istorijski muzej Srbije) pod rukovodstvom prof. J.Kovačevića. Nekoliko godina kasnije istraživački radovi su objedinjeni u okviru Arheološkog instituta. Istovremeno s istrživanjima Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izvodio je i konzervatorske radove na otkrivenim ostacima bedema i drugih građevina. Najstariji tragovi naselja otkriveni su na severnom delu zaravni na vrhu Gradine. To su ostaci praistorijskih naseobina gradinskog tipa, u velikoj meri oštećeni dejstvom erozije i građevinskim radovima u srednjem veku. Tragovi stambenih objekata u celini su iščezli, ali je ostao sačuvan deo suhozida koji je pripadao odbrambenom sistemu gradskog naselja. Na osnovu mnogobrojnih nalaza praistorijske grnčarije može se zaključiti da je ovo naselje bilo podignuto pri kraju poznog eneolita, odnosno oko 2000 godine pre naše ere,napušteno u epohi ranogbronzanog doba. Do kratkotrajne obnove života došlo je posle dužeg perioda, u starijem gvozdenom dobu.
Tamnomrka firnisovana keramika Grčkog, posude ukrašene u basarabi stilu i bronzana kolotasta dugmad ukazuju na VI vek pre naše ere kao vreme obnove naselja. Prvo zidano utvrđenje na ovom prostoru,kao što su pokazali najnoviji rezultati arheoloških istraživanja, izgrađeno je u doba kasne antike. Ono je zahvatalo samo severoistočni deo platoa, na vrhu Gradine, približno iste površine kao i ranije praistorijsko naselje, dok se glavni deo utvrđenja nalazio na nižim zaravnima istočne padine. Gornji deo ovog paleovizantijskog utvrđenja, sa pristupačne zapadne strane, štitio je zid širok 80-90 cm, građen lomljenim kamenom s malterom. U sklopu ovog zida, čiji su ostaci samo fragmentarno sačuvani, bila je i jedna slično izvedena pravougaona građevina, koja je verovatno služila kao neka vrste kule. Na ostalim teže pristupačnim stranama, koje su uglavnom okrenute prema delovima utvrđenja na nižim padinama, bedemi, po svemu sudeći, nisu ni bili podignuti.[3]
Kultura[uredi | uredi izvor]
Kulturni sloj koji odgovara ovom zemljano-palisadnom utvrđenju grada Rasa samo je mestimično sačuvan i veoma je siromašan nalazima. Pored ulomaka keramike za svakodnevnu upotrebu, koji su najbrojniji, nađen je i jedan čankasti novac cara Aleksija Prvog Komnina, što dopušta mogućnost da se obrazovanje ovog sloja datuje u poslednju deceniju IX veka. Sudeći prema ostacima spaljenih palisada i drugih drevnih konstrukcija, ono je, izgleda, u celini bilo uništeno u velikom požaru ,najverovatnije krajem treće decenije XII veka. Kamenim bedemima bila je obuhvaćena cela zaravan na vrhu brega. Prema pristupačnom, odnosno teže branjenim stranama, utvrđenje su štitile dve kule. S te strane nalazila se i prvobitna zapadna gradska kapija.
Bedemi grada Rasa građeni su od lomljenog kamena u nepravilnom slogu, sa trpancem od sitnijeg kamena u jezgru, što odgovara uobičajenom načinu zidanja srednjovekovnih utvrđenja u našim oblastima. Debljina bedema veoma je neujednačena i kreće se između 1,60 i 2,10 m. Prema nepristupačnoj istočnoj strani bedem je bio znatno slabiji tako da mu širina ne prelazi 1,20 m. I očuvanost bedema takođe je različita. Pojedini delovi bedema na severnoj i zapadnoj strani otkriveni su u visini i do četiri metra ,dok na deonicama koje su bile građene na liticama stena postoje samo mestimični tragovi bedemskih trasa. Nekadašnja visina bedema, i to prema pristupačnim stranama, po svemu sudeći nije prelazila sedam metara. Na tom nivou nalazila se išetna staza sa zupcima, koja je imala proširenje na drvenim konzolama, a verovatno i nadstrešnicu. Unutrašnjost zidne mase bedema bila je ojačana drvenim roštiljem, koji su obično činile po tri horizontalno postavljene paralelne drvene grede, poprečno povezane kraćim gredicama.
Glavna kula utvrđenja je bila isturena prema jugu, odakle je pristup gradu najlakši. Polukružne je, odnosno potkovičaste osnove i pripada tipu zatvorenih kula. Ulaz se nalazio oko dva metra iznad tla, što je odgovaralo ravni poda najniže prostorije u unutrašnjosti kule. Prostor ispod poda,do stene na kojoj je podignuta, bio je ispunjen nasipom. Ispred ulaza prvobitno se nalazila drvena prilazna konstrukcija, oslonjena na dve grede koje su kao konzole izlazile iz ravni zida u nivou praga. Druga kula, postavljena prema zapadu, znatno je manjih dimenzija. Pravougaone je osnove i bila je otvorena prema unutrašnjosti grada. Prilikom arheoloških iskopavanja na podu kule, koji je bio od nabijene zemlje, otkriveni su ugljenisani delovi urušene međuspratne konstrukcije.
Nestanak Rasa[uredi | uredi izvor]
Nestanak grada Rasa sa pozornice istorijskih zbivanja samo jedno stoleće posle izgradnje novih kamenih bedema nameće pitanja o stvarnoj funkciji i značenju ovog utvrđenja. Građeno za potrebe vizantijske vojne posade, ono je, sticajem okolnosti, u procesu stvaranja nezavisne srpske države dobilo daleko veći značaj. U doba Stefana Nemanje i njegovih prvih naslednika grad Ras je glavno utvrđenje središnje oblasti države i prestonica Srbije, naravno, u nekadašnjem značenju toga pojma kao sedišta vladara. Poznato je da su srpski vladari tokom XII, XIII pa i u XIV veku retko boravili duže na jednom mestu i jednom dvoru.
U tom razdoblju vladarski dvor je bio veoma pokretan i nije bilo uobičajeno da vladari stalno borave u utvrđenom gradu ili zamku, kao što se to najčešće činilo širom ondašnje Evrope. Dvorove prvih Nemanjića trebalo bi odista tražiti u oblasti starog Rasa, pri čemu bi se cela oblast mogla smatrati za ranu prestonicu srpske države. U tom kontekstu, utvrđeni grad Ras predstavljao bi vladarski refugijum, odnosno tvrđavu gde je dvor boravio u nemirnim vremenima. Osim toga, u gradu je sigurno čuvana riznica, a nije bez značaja ni veliko skladište žita, koje je prevazilazilo potrebe samog dvora. I kovnica prvog srpskog novca nalazila se u Rasu, kao vladarskom sedištu. Imajući sve ovo u vidu, bez sačuvanih izvornih podataka danas je teško objasniti zašto posle razaranja u četvrtoj deceniji XIII veka utvrđeni grad Ras nije bio više obnovljen. I narednih decenija, sve do deževskog sabora 1282. godine, središte srpskih vladara ostalo je u oblasti Rasa, što je bio dovoljan razlog za obnovu utvrđenja. Upravo u tom razdoblju kralj Uroš Prvi gradi svoju zadužbinu, manastir Sopoćane, u neposrednoj blizini razorenog grada, čije su ruševine ubrzo pale u zaborav.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Marko Popović (1999). Tvrđava Ras. Arheološki institut Beograd.
- The Cave Lavra of the Archangel Michael in Ras (Danica Popović, Marko Popović, 1999)
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Gradina na Pazarištu-Kasnoantički horizont. Arhivirano iz originala 18. 12. 2014. g. Pristupljeno 03. 10. 2018.
- ^ Deretić, Jovan (2007). Istorija srpske književnosti“ (četvrto izdanje). Beograd. ISBN 978-86-86003-45-4.
- ^ Popović, dr Marko (1999). Tvrđava Ras. Beograd: Arheološki institut.