Rudnik Stolice

Selo Kostajnik, mesto gde se nalazi rudnik

Rudnik Stolice je rudnik antimona u zapadnoj Srbiji u blizini gradova Krupanj i Loznica. Rudnik Stolice–Kostajnik pripada kompleksu rudnika Zajača na području Boranje. Na ovom području se nalaze značajna nalazišta antimona, čija je eksploatacija počela još 1882. godine, a prema istorijskim izvorima, tradicija prerade rude na ovim područjima potiče od 1445. godine. Već 1888, bio je poznat najveći broj antimonskih ruda i rudnika na ovom području, među kojima se ističe nalazište Kostajnik-Stolice. Nalazišta rude antimona se prostiru od Boranje do Valjeva, a ruda se ne nalazi na velikim dubinama.

Rudnik Stolice
Vrsta	Rudnik
Osnovano	1882. Stolice
Ugašeno	1990.
Sedište	Kostajnik
Proizvodi	rude antimona

Istorijat

Pred Drugi svetski rat Srbija je proizvodila 40% ukupne proizvodnje antimona u Evropi. Najveći deo proizvodnje antimona u Srbiji poticao je iz rudnika Krupnja, Zajače, Stolica i Dobrog potoka. Prema nekim istorijskim izvorima, Zajača se 1445. pominje kao rudarsko naselje sa carinom i tvrđavom. Uprava rudnika je predložila državi da se pokuša pretapanje antimona i njegovih ruda 1889. godine, pošto je cena antimona, kao i ostalih metala bila izrazito visoka, pa je godine podignuta topionica u Krupnju. Pripreme su ubrzo završene, pa je 1890. godine podignuta peć za rafinaciju antimona,kada je i počela sama proizvodnja antimona. Proizvodnja je bila odlična, a postupak je bio takav da se oksidna ruda stavljala direktno u peć. Rudnik i topionica antimona radili su dobro sa povremenim prekidima sve do 1944. godine. Rudnik Stolice otvoren je 1916. godine i proizvodio je preko 90% rude topionici koja se nalazila u Krupnju. Proizvodnja rude antimona prestala je 31.05.1990. godine, a topionica je nastavila sa proizvodnjom Sb legura iz sekundarnih sirovina. Ponovna proizvodnja nije pokretana.

Selo Zajača

U rudniku Zajača do 1901. godine ruda je prodavana, kada je krenula sa radom topionica koja se sastojala od tri peći za oksidaciju i dve plamene peći za redukciju rude. Topionice u Zajači i Krupnju radile su sa prekidima. 1936. godine zajačku proizvodnju antimona preuzima nemački kapital Montanija AD. 1938. godine u Zajači je puštena u rad najmodernija topionica antimona u Evropi. 1956. ugrađena je još jedna peć, dodati su mehanički filteri i rekonstruisana je transportna traka. Do druge rekonstrukcije dolazi 1965. kada je gasgenerator zamenjen novim mazutnim postrojenjem, koje je efikasnije, sigurnije i koje manje zagađuje okolinu. Tada je dodata još jedna rafinaciona peć i novi sistem šaržiranja kod obrtnih peći sa bunkerskim proširenjem. Proizvodnja antimona je prestala 31.05.1990. a topionica je proizvodila antimon iz sekundarnih sirovina. Privatizacija topionice u Zajači izvršena je 2006. i ona postaje deo „Farmakom M.B.” iz Šapca. Topionica proizvodi olovo iz sekundarnih sirovina, olovo-antimonske legure i olovo-antimonsko-selenske legure.

Dobijanje rude

Rude na ovom području su sulfidne i oksidne. Geološke rezerve rude rudnika Stolice su procenjene na 2.359,0 t, sa učešćem antimona od 1,67% ili 39,0 t. Mineralni resursi rudnika Stolice su iscrpljeni, a rudnik zatvoren. Flotacijsko jalovište je dolinskog tipa. Jalovina prema granulometrijskom sastavu, spada u alevritski pesak i peskoviti alevrit, a teški metali se javljaju u sledećim koncentracijama: Pb (1,185-50 ppm), Zn (3,180-633 ppm), Cu (188-55 ppm), Cd (1 ppm), Cr (25-14 ppm), Co (13-6 ppm), Ni (152-73 ppm), Sb (7,9-0,1 ppm), Sn (2.4-0.8 ppm), As (421-115.4 ppm), Hg (0,2-0,1 ppm) i Fe (12,3-1,7%). Na jalovištu Stolice u Kostajniku, koje je zatvoreno 1987. godine, nalazilo se oko 1.2 miliona tona jalovine. Koncentracije As u vodama u okolini su veće od maksimalno dozvoljenih koncentracija za treću i četvrtu klasu zemljišta. U neposrednoj blizini deponije zemljište se obrađuje.

Spomen kompleks Stolice

Dobijanje antimona

Dobijanje antimona zasniva se na preradi niskoprocentnih ruda koje se kreću od 22-27% Sb. Dobijanje antimon trioksida Sb₂O₃ bazirano je na isparljivosti antimona. On se stvara redukcijom sulfidnih i oksidnih ruda dodatkom ćumura i koksa na temperaturi od 1000-1250 °C. Dobijene antimonove metalne pare oksiduju sa vazduhom u antimon trioksid. On se zatim provodi kroz gasni vod i rashlađuje se na temperaturu od 95-100 °C. Rashlađeni oksid i gasovi dalje se uvode u komore za taloženje. Iznad tih komora postavljene su vunene vreće, koje zadržavaju sve čvrste čestice (uključujući i oksid), a da propuste gasove. S' vremena na vreme, ove vreće se skidaju i prazne, a antimon se skuplja u komorama.

Dobijanje olova

Posebnim postupkom se od sirovog olova dobija rafinisano olovo i njegove legure koje se koriste u proizvodnji olovnih akumulatora. Godišnji kapacitet je 25.000 tona sirovog olova za 320 efektivnih radnih dana. Sirovo olovo je proizvedeno iz čistih sirovina (karbonizovane i olovno-oksidne paste, metalni elemenati iz starih baterija, drugi izvori...). Proces rafinacije se odvija tako što se sirovo olovo unosi u halu viljuškarima zatim se kranskom dizalicom prenosi do mesta gde se odvija obrada i rafinisanje, a kada se završi proces rafinisanja materijal se privremeno odlaže u skladište.

Rafinisanje sirovog olova odvija se u sledećim fazama:

1. Sakupljanje i (ili) topljenje sirovog olova i suvi piling;
2. Dekuperizacija (odbakrivanje);
3. Prvo alkalno rafinisanje olova (omekšavanje);
4. Desilverizacija olova (odsrebrivanje);
5. Rafinisanje olova od bizmuta (odbizmućivanje);
6. Kvalitetno alkalno rafinisanje olova (ispiranje);
7. Razlivanje olova;
8. Pakovanje.

Tehnološki parametri procesa rafinisanja olova

Br.	Naziv faze rafinisanja	Granice temperature °C	Trajanje faze, čas
1.	Sakupljanje i (ili) topljenje sirovog olova, gruba dekuperizacija: suvi piling	700-900 450-550	16-24 6-8
2.	Dekuperizacija: skidanje masnih šlikera; Fina dekuperizacija, skidanje sulfidnih šlikera	350-370 330-340	6-8 2-3
3.	Prvo alkalno rafinisanje olova (omekšavanje)	450-600	8-24
4.	Desilverizacija olova (odsrebrivanje-po potrebi)	580-330	12-16
5.	Rafinisanje olova od bizmuta (po potrebi)	380-330	10-12
6.	Kvalitetno alkalno rafinisanje olova	400-550	3-6
7.	Izlivanje olova	420-450	8-10
8.	Paketiranje, do 50 stogova (paleta)	−	8-10

Kompleks u Zajači se sastoji od sledećih pogona:

• Separacija, gde se proizvode poluproizvodi: olovna pasta i olovna rešetka;
• Topionica, gde se poluproizvodi pretapaju i dobija sirovo olovo
• Rafinacija, u okviru koje se pravi rafinisano olovo i sve vrste legura.

Tehnologija rafinacije se odvija po standardnom tehnološkom postupku u kome se fazno nižu: odbakrivanje, omekšavanje, odbizmutivanje, odsrebrivanje, finalno ispiranje i livenje rafinisanog olova na trakastoj livnoj mašini kapaciteta 15 t/h i priprema aku-legura (1 kotao dž 30t).

Kao rezultat postupka rafinacije proizvodi su sledećeg kvaliteta:

• Rafinisano olovo kvaliteta 99,985% Pb, koji odgovara standardu EN PB985R (sadržaj

олова 99,985%, са укупним садржајем примеса 150г/т)

• Olovne legure prema zahtevu kupca.

Geološka građa terena

Južni deo područja čini brdskoplaninski deo sa oko 50% ukupne teritorije, dok ravničarski i niskobrežuljkasti deo čini ostalih 50% (dolina reke Jadra, Lešnice i desne obale Drine). Teritorija rudnika i okoline u geološkom smislu pripada geotektonskoj jedinici – Vardarska zona. Geološku građu jadarskog bloka čine stene nastale tokom paleozoika, mezozoika i kenozoika, a takođe i kvartarni sedimenti olova, cinka i žive. Geološku građu terena, u okviru rudnika i široj okolini, čine dacito-andezitske stene (vulkanske stene) tercijarne starosti. Javljaju se kao mase ili izlivi, praćeni većim ili manjim količinama piroklastita. Stene su mezokratne, retko melanokratne holokristalaste i hipokristalaste porfirske strukture, a fluidalne teksture. Lučenje ovih stena je pločasto, stubasto ili bankovito. Mogu da sadrže kvarc, andezit i bojene minerale (biotit, amfibol i piroksen). Dacito-andezitske stene su u većoj ili manjoj meri zahvaćene hidrotermalnim promenama-sericitizacijom, karbonizacijom, hloritizacijom i silifikacijom. Dacito-andeziti su obično sivo-bele boje, vezani glinovitim vezivom. Koriste se kao građevinski materijal, za izradu kocki za puteve, lomljenog kamena, ukrasnog kamena, za ivičnjake, itd.

Brdovit teren u blizini rudnika

Visinske razlike se kreću od 142 m (grad Loznica) do 799 m (planina Gučevo). Prostor opštine Loznica po nagibima terena možemo podeliti na pet grupa:

• preko 30% obuhvataju područja na planinama Gučevo i Boranja kao i uže područje planine Cera;
• od 20-30% obuhvataju nagibi na planinama Gučevo, Boranja, Cer i Iverak;
• nagibi od 0,5-10% se pojavljuju u brežuljkastim delovima i predstavljaju više terase;
• karakteristično područje doline Jadra i Lešničke reke;
• manje od 0,5% predstavljaju delovi aluvijalnih ravni na području reke Drine i donjih tokova Jadra i Lešničke reke.

Najstariji sedimenti na ovom području pripadaju paleozoiku i nalaze se u severnom i južnom delu (od Kostajnika do Miškovca), i pripadaju devonsko-karbonskoj jedinici, gde se vidi smenjivanje peščarskih i glinovitih stena. Boja peščara može biti sivkasta, žućkastosiva, mrka ili zelenkastosiva. U peščararima se javljaju argilošist i filit i to u južnom delu (od Zajače preko Kostajnika do Miškovca).

Sedimenti srednje starosti su sedimenti mezozoika koji su rasprostranjeni na pravcu Banja Koviljača - Korenita - Cikote, i zastupnjene su tvorevine trijaske i kredne starosti. Trijaske tvorevine čine terigeni i karbonatni sedimenti donjeg i srednjeg trijasa. Sedimenti donjeg trijasa su krečnjaci, peščari i glinci. Gornjokredni sedimenti su raspostranjeni u vidu velikih masa od Loznice do Banje Koviljače, kao i oko Cikota. Ovi sedimenti imaju pretežno tektonsko-erozionu granicu. Gornjokredne tvorevine predstvaljaju klastični sedimenti, kvarcni peščari, subgrauvci, konglomerati, krečnjaci, laporci i glinci.

Najmlađi sedimenti su kenozojski sedimenti, odnosno tvorevine tercijarne i kvartarne starosti. U Tercijaru su zastupljeni neogeni sedimenti najviše miocenske ili pliocenske starosti. Sedimenti kvartarne starosti su uglavnom terasni, padinski, i aluvijalni sedimenti. Rečne terase su izgrađene od gline, šljunka, supeska i ponegde peska. Debljina ovih sedimenata varira od 20 do 30 metara. Aluvijalne naslage izgrađuju šljunkovi, peskovi i sugline, a debljina je veća od 40 metara.

Prostorije, postrojenja rudnika i način funkcionisanja

U rudnik se ulazilo stepenicama, a zatim vertikalnim merdevinama na 160 m dubine. Rudari su radili suvo bušenje sa pneumatskim alatom. U nekim jamama postojalo je električno osvetljenje, dok su se u drugim koristile acetilenske lampe.

Ruda se drobila u drobilici, a u mlinovima mlela i pretvarala u prašinu. U posudama sa rastvorima bakarsulfata, natrijum karbonata i drugih hemikalija, ruda se izdvajala i filtrirala da bi se dobio koncentrat. Zatim se dalje dopremala u topionicu u Zajači i Krupnju, da bi se dobio hemijski čist antimon. Postojala su sledeća operativna odeljenja: hemijska laboratorija-koja služi za hemijska ispitivanja rude,odeljenje za skladište rude, odeljenje za pripremu sadržaja, odeljenja sa rotacionim pećima, komore za filtriranje, peći za rafinisanje, šahtna peć i livnica.

Ruda u ovim rudnicima se nalazila u kvarcnim žicama-filonu (u obliku gnezda i džepova u trahitu), u obliku žica sa glinenim škriljcima i u obliku nepravilnih manjih tela (u silifikovanim krečnjacima). Filon je fino zrnasti kvarc sa antimonovom rudom. U glinenim škriljcima se nalaze vrlo tanke žice belog kvarca (1—2 cm) u kojima se nalazi ruda antimona.

Glavna ruda antimona je bio antimon trisulfid (Sb₂S₃), ali su se tu nalazile i druge rude arsena (realgar, auripigment, arsenopirit) i žive (cinabarit).

Nezgoda na jalovištu rudnika Stolice

Jalovište rudnika Stolice

U maju 2014. godine, na rudniku Stolice je procurela brana zbog velike količine vode koja se akumulirala u jalovini. Više od 100.000 m³ mulja sa jalovinom je oteklo u potok Kostajnik od kojeg kasnije nastaje reka Korenita, pritoka Jadra. Plavni talas je pokrio zemljište široko između 50-75 metara, sa obe strane obale, sedimentnim slojem debljine 5-10 cm. To je bilo za vreme majskih poplava 2014. godine. Tada je pala velika količina kiše na području Krupnja. Brana je popustila, a voda koja je nosila jalovinu je ušla u reku. Time je bila ugrožena voda koju piju meštani sela. Takođe, ispod jalovišta se nalaze obradive površine uz korito potoka Kostajnik i reke Korenite, koje su bile poplavljene. Rađena su istraživanja kojima je utvrđena povišena količina teških metala u površinskoj vodi i to: arsena (duž celog ispitivanog područja), gvožđa i mangana (u većini ispitivanih područja), bakra, cinka, hroma i olova (samo u gornjim tokovima reka-u blizini jalovišta). Analizom zemljišta i mulja u blizini nezgode utvrđena je povišena količina: arsena, olova, cinka, kadmijuma, žive i antimona.

Ispitivanje štetnosti antimona u rudnicima Stolice, Dobri Potok i Zajača

1956. godine je rađeno istraživanje o štetnosti antimona po zdravlje ljudi u rudnicima Stolice, Dobri Potok i Zajača. Takođe vršena su ispitivanja uslova rada i načina života radnika. Merenjima mikroklime, osvetljenja prostorija, količine gasova i prašine, utvrđeno je da su uslovi rada i higijenska zaštita na nekim mestima nezadovoljavajući, pa čak i loši. Utvrđeno je da je na nekim mestima velika vlažnost i da ima vode po hodnicima. Rudnik je izgledao tako da se prvo običnim stepenicama silazi u jamu, a zatim merdevinama koje su postavljene vertikalno na dubini od oko 160 m silazi do radnog mesta. Istim putem se izlazilo iz rudnika. Ovo je veoma mnogo uticalo na radnike, zbog umora, efikasnosti rada i zdravlja. Zbog suvog bušenja stvarala se velika količina prašine, pa je radnicima na raspolaganju bila zaštitna oprema u vidu respiratora, koju su oni nerado koristili. Analizom količine prašine u atmosferi, u rudniku je bila veća količina prašine (u vazduhu) od dozvoljene. Korišćene su acetilenske lampe koje su (kao osvetljenje) veoma slabe pa se posao bušenja, utovara i odvoženja rude obavljao u mraku, što je uticalo na povećan broj povreda radnika. Takođe, radnici su nosili zaštitne rudarske šlemove i karbidske lampe, dok su za zaštitno odelo i čizme dobijali dodatak u novcu, koji su trošili na druge stvari, pa su nosili pocepana odela i pohabane čizme. U topionici je vladala povišena temperatura, bilo je dosta štetnih gasova i prašine. Takođe, većina radnika se, pored posla u rudniku, bavila zemljoradnjom, što utiče na njihovu iscrpljenost na radu i otpornost na bolesti.

Sve ovo je uticalo na zdravlje radnika koji su imali simptome kao što su: kašalj sa pojačanom sekrecijom, pojava bronhitisa, osećaj premorenosti, malaksalosti i bolovi u grudnom košu. Pregledano je nešto manje od 50% radnika (birani su radnici sa najugroženijih radnih mesta), a utvrđeno je da oko 30% radnika boluje od bolesti pluća kao što su: silikoza, tuberkuloza i silikotuberkuloza. Ovo je bio jedan od razloga zbog kojih je rudnik zatvoren.

Spoljašnje veze

• Selo Stolice
• Selo Kostajnik
• Sanacija jalovišta rudnika Stolice