Soće

Soće je vladarev (kraljevski ili carski) dohodak u srednjovekovnoj srpskoj državi. Spominje se u 42, 68 i 198 članu Dušanovog zakonika i u manastirskim poveljama, posebno u doba carstva. Prvi pomen te obaveze, pod imenom soće očuvan je u povelji kralja Milutina manastiru Banjska (između 1313—18). Soće je bila obaveza sveg stanovništva koja je ubirana u žitu ili novcu. Svako ognjište — familija, bez obzira na broj članova, davala je godišnje o Mitrovdanu ili na Božić, kabao žita ili jednu perperu (perpera:računska moneta od 12 srpskih groša). Za izvršenje obaveze bila je odgovorna vlastela, koja ga je na svojim posedima ubirapa za vladara. Od soća su bila oslobođena manastirska vlastelinstva. Izuzetno ono se i na njima ubiralo, ali u korist crkve.

Značenje

Ivan Božić je dokazao da se pod terminom „soće“ podrazumeva posebna dažbina koja iznosi jedan perper ili jedan kabao žita. Timofej Florinski definiše soće kao neku vrstu zemljišnog poreza ili davanja. Jireček se ne koleba kada kaže da su soće „neposredan porez na baštinu“. Jevrem Gerasimović ima drugačiji stav. On kaže da su soće „istovremeno i glavarina i porez na imovinu“. Teodor Taranovski se ne koleba kada tvrdi da su soće „jedini direktni porez koji se nametnuo vlasteli uz njenu osnovnu dužnost prema državi uz vojnu službu“. Solovjev kaže da su soće osnovni porez (1 perper tj. mali zlatnik) od seljačke kuće, odavno poznat u Vizantiji. Ovaj porez prema Solovjevu sakuplja gospodar od seljaka i predaje državi. Georgije Ostrogorski vidi u soću poseban porez što prihvata i D. Janković.

Ivan Božić smatra da je „srpsko soće namet koji je uveden po ugledu na vizantijsku praksu iz vremena Paleologa“. Umesto nameta, za Stojana Novakovića soće su „danak na zemlju“. On soće dovodi u vezu sa latinskim soca, soccus što znači plug. Postavlja se pitanje da li soće treba objašnjavati pojmovima kao što su „danak“ i „namet“ ili porezom.

Termin danak se po prvi put pominje u hrisovulji cara Dušana kojom se posedi crkve Svetog Nikole u Dobrušti oslobađaju svoj obaveza i rabota, pa i od svakog „carskog danka“. Poklanjajući Hilandaru sela i posede u okolini Novog Brda, destot Stefan Lazarević ih je oslobodio svih obaveza prema vladaru, uključujući i soće „osim vojnice i danka gospodstva mi“. Iz ovoga se jasno vidi da između soća i danka gospodskog postoji suštinska razlika. Za objašnjenje soća nije pogodan ni termin nameta jer su postojali nameti „žitni“, „vinski“, „ovčiji“ i sl. Iz ovoga sledi da je najpogodnije tumačiti pojam soće savremenim terminom „poreza“. Može se koristiti i pojam „dohodak“. Soće se pominju kao „dohodak carski“.

Plaćanje i vrednost soće

Obaveza soće padala je na najveći deo stanovništva srednjovekovne Srbije. Obaveze se mogu svrstati u tri velike grupe: obaveze prema vladaru, prema crkvi i prema vlastelinu. Obaveze prema crkvi bile su najmanje. Bio je to tzv. bir duhovni (jedna merica žita, lukno, ili 2 dinara, 30 povesama lana i dve jagnjeće kožice). Obaveze prema feudalnim gospodarima bile su znatno teže. U starim srpskim zemljama preovladavale su radne obaveze, dok su u zemljama južno od Skoplja i Ohrida preovladavale dažbine u naturi jer se i dalje primenjivao vizantijski fiskalni sistem. Radne obaveze sastojale su se u sejanju, žetvi žitarica, pripremanju sena, davanju svake desete košnice, obrađivanja vinograda, pomaganja u lovu i ribolovu, nabavke drva za ogrev i sl. Najvažnija obaveza u korist vladara je vojna služba koja je regulisana posebnim vojničkim zakonom. Pored toga su postojale i obaveze gradozidanija (građenje, proširivanje, obnavljanje zidova; obavljali su seljaci i građani) i gradobljudenija (učešće u odbrani grada; samo građani). Postojale su i obaveze ponosa (prenos vladarevog prtljaga), obroka i pozoba (obezbeđenje hrane za ljude i konje).

Najstariji pomen obaveze soća zabeležen je u hrisovulji Milutina manastiru Svetog Stefana u Banjskoj (1313-1316). Milutin je manastir oslobodio plaćanja soće. Soće se pominju i u povelji Dušana Hilandaru (1348) iz koje se vidi da vladar soće na manastirskom vlastelinstvu ustupa manastiru.

U nauci se ustalilo mišljenje da je soće davala svaka seljačka kuća i da se na ime ove dažbine plaćala jedna perpera (12 dinara) ili jedan kabao žita. U hrisovulji cara Dušana Hilandaru vidi se da se soće smatraju carskim dohotkom i da se ubiraju od sela. U srednjovekovnoj Srbiji svako selo predstavljalo je pred državom posebnu jedinicu koja je bila odgovorna za izvršavanje različitih obaveza prema vladaru i državi. Ukupan teret obaveze razrezivan je na stanovnike sela ili na kuće, pa je tako bilo i sa soćem. Obaveza svakog „čoveka“ je da na ime soće daje jedan kabao žita ili jedan perper u dinarima. Ukoliko se daje žito umesto novca, daje se pola na Mitrovdan, a pola na Božić. Za redovno ubiranje soća bio je zadužen vlastelin koji je prihode dostavljao caru. Veličina baštine uticala je i na soće. Ukoliko je na nekoj baštini više meropaha, na ime soća je mogla da se sakup veća količina novca ili žita. Pošto je soće plaćala najmasovnija kategodija zemljoradnika, ono se sa pravom može smatrati opštim porezom. Soće nisu bile porez na zemlju koje je ubirao vladar ili država. U Srbiji, takođe, nije postojao ni poseban porez na odrasle muške glave (glavarina). Posebna evidencija o ljudima sposobnim za rad vođena je na vlastelinstvu manastira Dečana u razmacima od petnaest godina. Ovi popisi poznati su kao Dečanske hrisovulje. Strogo se vodilo računa da ljudi budu grupisani po kućama u kojima žive. Bili su obavezni da izvršavaju različite rabote i daju dažbine, uključujući i soće. Teret nije padao samo na pojedinca (meropaha ili sokalnika) već i na njihove kuće. Venecija je 1396. godine zagospodarila Skadrom, Drivastom i Svetim Srđem. Ona je prihvatila zatečeni fiskalni sistem, ali prilagođen interesima Mletačke. Među prihvaćenim običajima su i soće. Poreske jedinice koje plaćaju soće takođe su bile kuće.

Sa smanjivanjem vrednosti novca smanjivala se i vrednost soća. Sa druge strane, i pored velikog kolebanja cene žita nije postojala razlika, vrednost soća u žitu nije se mnogo smanjivala. Ove relacije uticale su na pojavu da u 15. veku se soće češće ubiraju u žitu nego u novcu. Na ubiranje soća u novcu uticale su i blizina gradskih naselja, oskudica u žitaricama i relativna stabilnost cena. Od davanja soća bile su oslobođene kuće popova i samohranih udovica koje nemaju sinove. Stanovnici gradova i rudarskih centara nisu plaćali soće. Ni vlasi nisu plaćali soće. Stoga su soće plaćali zavisni zemljoradnici po selima. Celokupan prihod od soća pripadao je vladaru i predstavljao je vladarev dohodak. On ga je mogao zadržati ili ga ustupiti nekom manastiru. Soće su se kao opšti porez zemljoradnika zadržali sve dok Turci nisu zaveli svoj fiskalni sistem. Ovaj porez je, prema prihvatljivoj pretpostavki Ivana Božića, uveo kralj Milutin početkom 14. veka, pod snažnim uticajem Vizantije. Fiskalni sistem nije se mogao prihvatiti u matičnim srpskim zemljama gde su vladali drugačiji društveni običaji te su uvedene soće. Jedna perpera tada je vredela oko pola dukata. Problemom mera u srednjovekovnoj Srbiji detaljno se pozabavio Sima Ćirković koji je utvrdio da jedan kabao žita sadrži oko 17,08 litara.

U prvoj polovini 14. veka soće su obično ubirane u novcu. Jedna kuća plaćala je jedan perper godišnje. Na taj način se od svakih 100 kuća koliko ih je bilo u velikim selima dobijalo po 50 dukata. Oko 100.000 zemljoradničkih domaćinstava davalo bi 50.000 dukata godišnje. Bio je to siguran prihod jer ga je plaćalo sedelačko stanovništvo. Mesečna plata jednog najamničkog vojnika iznosila je 2 do 2,5 dukata te se sa sumom od 50.000 dukata mogla izdržavati vojska od 1700 do 2000 profesionalnih ratnika. Slučajno ili ne, toliki je bio broj najamnika kojima je raspolagao kralj Milutin. Ukoliko bi se vladar opredelio da uzima samo žito, mogao je (na 100.000 domaćinstava) osigurati hleb za oko 20.000 osoba koji ne učestvuju u poljoprivrednoj proizvodnji.

Literatura

• Dušanov zakonik
• Istorijska biblioteka: Soće
• Soće, osnovni porez srednjovekovne Srbije, Miloš Blagojević, SANU, Odeljenje istorijskih nauka knj. 11, (2001). str. 1-42