Tektonski pokreti

Tektonski pokreti (grč. τέκτων - graditi) su pokreti u unutrašnjosti Zemlje koji nastaju kao produkt sukoba između unutrašnjih sila Zemlje (Zemljine teže) i Zemljine toplote. Dele se na:

• epirogene
• orogene

Epirogeni pokreti

Epirogeni pokreti su vertikalni pokreti koji se odigravaju u velikim vremenskim razmacima, obuhvatajući čitave geološke periode. Zbog toga se označavaju i kao vekovna, sekularna kolebanja. Oni se veoma sporo odigravaju za čovekov životni vek a njima se bitno ne menja osnovna struktura slojeva Zemljine kore. Čovek postaje svestan postojanja ovih kretanja na osnovu regresija i transgresija.

Epirogeni pokreti izazivaju nastanak dva oblika u reljefu: ugiba (velikih ulegnuća, udubljenja, geosinklinala) i svodova (ispupčenja ogromnog raspona u vidu štita - geoantiklinale). Ugibi su, zapravo, baseni mora i okeana dok su svodovi kontinenti. Ovaj proces formiranja oblika u reljefu naziva se epirogeneza (od grčkih reči „epiros” - kopno i „genesis” - nastanak).

Kontinuitet epirogenih pokreta često se prekida: periodi kretanja smenjuju se periodima mirovanja. Izdizanja i spuštanja na istom terenu međusobno se smenjuju.

U okviru epirogenih pokreta razlikuju se epirogeni pokreti spuštanja i pokreti izdizanja. Ovim pokretima zahvaćeni su kontinentalni blokovi. Laganim spuštanjem kontinentalnih blokova, voda okeana ili mora nadolazi, plavi kopno što se označava kao transgresija. Kada se kontinentalni blokovi lagano izdižu voda se povlači što se označava kao regresija. Kao posledica epirogenih pokreta javlja se pomeranje obalskih linija. Ovakva pomeranja obalskih linija bila su česta tokom geološke istorije Zemljine kore. Zahvaljujući paleogeografima može se saznati o rasporedu kopna i mora u geološkoj prošlosti kao i o tadašnjim fizičko-geografskim uslovima. Paleogeografi svojim rekonstrukcijama mogu pokazati kako se menjao makroreljef Zemljine površine tokom geološke istorije, odnosno kako su se smenjivale kontinentalne i marinske faze tokom njegove evolucije.

Univerzalni epirogeni pokreti odigravaju se i izazivaju pomeranja obalskih linija na čitavoj Zemljinoj površini. Za razliku od njih postoje i pokreti koji se javljaju unutar kontinenata ali su manjih razmera i zahvataju manja prostranstva. Oni se izdvajaju kao lokalni epirogeni pokreti. Izazivaju brojne poremećaje u normalnim erozivnim procesima i morfološke promene i denivelacije u reljefu.

Primeri za transgresiju i regresiju su crnogorska i italijanska obala Jadrana, pri čemu se prva spušta, a druga izdiže. Dokaz za regresiju i transgresiju su i krečnjaci korala koji se mogu naći na dubinama do 1000 m, kao i na najvišim planinama, a znamo da korali žive u toplim morima do dubine od 50 m.

Zbog toga što epirogeni pokreti zahvataju veliku površinu, što su lagani, ne dovode do remećenja položaja slojeva, traju izuzetno dugo i veoma su malog godišnjeg intenziteta njihovo utvrđivanje i registrovanje veoma je otežano. Mnogo je lakše praćenje intenziteta i smera njihovog delovanja na osnovu posledica njihovog delovanja. U tom smislu, moguće je izdvojiti pet grupa metoda za njihovo utvrđivanje: geološki metod, geomorfološki metod, istorijsko-arheološki, geodetski i zoogeografski metod.

Geološki metod zasniva se na proučavanju diskordancije slojeva. Diskordancija slojeva predstavlja erozivnu fazu koja razdvaja dve faze sedimentacije. Ona se javlja kao posledica transgresija i regresija izazvanih univerzalnim epirogenim pokretima. Geomorfološki metod sastoji se u proučavanju morfoloških poremećaja oblika u reljefu koji nastaju kao posledica delovanja epirogenih pokreta. Za dokazivanje delovanja epirogenih pokreta posebno su pogodni ovi erozivni oblici reljefa: fluvijalne površi, rečne doline i terase, uzdužni rečni profili i abrazione terase. Ugibanje i svođenje elemenata reljefa odražava oblik i iznos epirogenog kolebanja. Epirogeni pokreti utiču i na promenu u intenzitetu erozivnih pokreta.

Istorijsko-arheološki metod zasniva se na utvrđivanju položaja arheoloških lokaliteta. Kao primer veoma mladih epirogenih pokreta, koji deluju u istorijsko vreme, može poslužiti Serapisov hram kod Napulja. Podignut je 105 g. pre nove ere, a sve do XII veka u njemu su se održavali obredi, o čemu postoje arhivski podaci. Krajem XII veka potopljen je pod morem, a sve do XVI veka njegovi mermerni stubovi bili su, više od svoje polovine, pod morem. G. P. Gorškov je 1954. godine utvrdio da su stubovi hrama u vodi do visine od 2,5 m. Početkom XXI veka brzina tonjenja kopna iznosila je oko 2 cm godišnje.

Geodetski metod se zasniva na preciznom merenju visine topografske površine, ranije metodom nivelmana, a danas laserskom tehnikom. Nakon izvesnog vremena merenje se ponovi po istim pravcima i tačkama. Na osnovu razlike između merenja utvrđuje se iznos i smer neotektonskih pokreta. Zoogeografski metod zasniva se na utvrđivanju prostiranja koralskih kolonija. Koralski sprudovi stvaraju se u toplim tropskim morima, pod određenim uslovima do najviše 46 m dubine. Položaj izumrlih koralskih kolonija na dubinama većim od onih potrebnim za njihov razvoj siguran je dokaz tonjenja okeanskih basena.

Orogeni pokreti

Orogeni pokreti su horizontalni pokreti, koji nastaju pod dejstvom bočnih pritisaka. Dovode do nastanaka dve grupe tektonskih jedinica - rupturnih (rasedi, pukotine, prsline) i plikativnih (nabori).

Literatura

• Pešić L. 2002. Opšta geologija - Endodinamika. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet