Krupačko vrelo
| Modro oko | |
|---|---|
 | |
| Tip | kraško |
| Izdašnost | 0,15 - 13,8 m3/s |
| Temperatura vode | 10 - 12 °C |
| Sabirna površina | 80 km2 |
| Planinski venac | Svrljiške planine |
| Geoprostor | Belopalanačka kotlina |
| Oblast | jugoistočna Srbija |
| Država | Srbija |
  | |
Krupačko vrelo, poznato i kao Modro oko, je jak kraški izvor u selu Krupac kod Bele Palanke i jedan od dva najjača (drugo je Belopalanačko), koja izbijaju u Belopalanačkoj kotlini. Geološki sastav i tektonski odnosi u izvorištu vrela veoma su složeni. Prava je retkost da se na malom prostoru Belopalanačke kotline, tj izvorišnog obluka Modrog oka javljaju četiri vrste krečnjačkih stena sučeljenih pod različitim uslovima. Čelo izvorišnog obluka izgrađeno je od bankovitih, leva strana od slojevitih, a desna od tankoslojnih krečnjaka, dok se iznad njih dižu vertikalne litice predstavljene masivnim, sprudnim krečnjacima.[1]
Vrelo je ime Modro ili Modro oko, dobilo je zbog vode modro zelenkaste boje (mestimično plavičaste) i njene velike dubinske prozračnosti. Modrozelenkasta boja vode potiče od boje stana i vodenih trava a svetloplavičasta se javlja u najdubljim delovima vrela. Boja se menja tokom dana zbog podneblja i visine Sunca ali uvek dominira zelenkasta varijanta boje.
Vrelo spada u red najizdašnijih kraških vrela istočne Srbije, ali istovremeno je i tip kraškog vrela koji prividno presušuju ili smanjuju svoju izdašnost, u zavisnosti od klimatskih promena.
Modro oko izbija iz stenske mase kod sela Krupac, u severozapadnom delu Belopalanačke kotline, pod visokim i skoro vertikalnim odsekom Ručistene (589 m), na mestu gde se strane Svrljiških planina strmo spuštaju u Belopalanačku kotlinu. Voda izbija iz vrela na visini od oko 260 m u jednom vrtačastom i potopljenom udubljenju.[1]
Vodom ga hrani najveći podzemni samorodni tok koji odvodi vodu sa južne strane Svrljiških planina. Pravac podzemnih tokova, ali i površinu unutrašnjih slivova odredile su unutrašnje antiklinale ispod Svrljiških planina, sastavljen od vododržljivih stena. Tako je u južnoj supodolini svrljiškog izduženog planinskog venca u dužini od preko 25 km, tako je položaj unutrašnjeg razvođa odredio da na ulazu u Sićevačku klisuru postoji samo jedno jako Modro ili Krupačko vrelo.[1]
Stepen zaštite[uredi | uredi izvor]
Zbog svojih prirodnih odlika, 1998. godine, Modro oko (Krupačko vrelo) je proglašeno za Prirodno dobro od velikog značaja i svrstano u Drugu kategoriju zaštite kao spomenik prirode, uz sledeće obrazloženje:
Krupačko vrelo stavlja se pod zaštitu kao specifičan kraški fenomen, koji predstavlja rastuće vrelo u u jezerenoj vrtačastoj depresiji, sa prostranim položenim pedinskim kanalom u dubini, sa izuzetnim odnosom maksimalne i minimalne opažane izdašnosti, a predstavlja prirodni resurs visokokvalitetnih malomineralizovanih voda koje se povremeno koriste u sistemu vodosnabdevanja Niša.[2]
Vrelo Modro oko – osnovne karakteristike
| Tip vrela | Izdašnost (m³/sec) |
Temperatura vode (°C) |
Napomena |
|---|---|---|---|
| Kraško |
|
Kaptirano vrelo, najveće izdašnosti u kršu Istočne Srbije |
Položaj i prostranstvo[uredi | uredi izvor]
Vrelo Modro oko izbija u severozapadnom delu Belopalanačke kotline, i drenira istočni i južni deo Svrljiških planina. Slivno područje obuhvata površinu od oko 75 km². U zaleđu Vrela su Gulijanska i Rinjska planina sa vrhovima od 800 do 1.200 m nadmorske visine, dok je najviši Zeleni vrh sa 1.394 m. Najniži delovi su u Belopalanačkoj kotlini oko reke Nišave, koja je na ušću vrelske reke na koti 257 dok je prirodna kota isticanja bila na 259 m. Zbog potrebe zahvatanja voda, 1982. godine izgrađen je preliv, čime je nivo vode izdignut na kotu praga 263.[3]
Vrelo Modro oko izbija iz potopljene vrtače dubine 11 m, dužine 4 m i širine 2 m. Vrtača se nastavlja u potopljen sifonalni kanal, formiran duž raseda pružanja NW-SE sa padom prema NE, koji je na oko 60 m od ulaza, presečen upravnim vertikalnim rasedom. U zoni njihovog presecanja, na dubini 38 m, nalazi se „sala“ na čijem dnu je vertikalni dotočni kanal, prohodan do dubine 82 m (krajnja dostignuta dubina ronjenja je 191 m n.v), dok se kanal i dalje vertikalno spušta. Iz dvorane se u pravcu istoka odvaja subhorizontalni dotočni kanal, formiran po slojevitosti, dok su dotočni kanali iz pravca severa i iz pravca juga po pukotinama. Ulazni kanal do dvorane širok je 0,8 do 2,0 m, visine koja se ne može dobro odrediti jer je formirana po iskošenoj pukotini, što daje karakterističan profil oblika trougla. Vertikalni, dotočni sifon je nepravilnog oblika, širine 4 do 6 m, sa izraženim „škrapama“, dok su u ulaznom kanalu zidovi više obrađeni mehaničkim dejstvom vode.[4]
Geomorfologija[uredi | uredi izvor]
Kraški predeo Belopalanačke kotline pripada plitkom kršu Istočne Srbije tipa jure.[5] Ova oblast ima izgled „ostrvskog karsta“, jer su sve krečnjačke planine koke okružuju kotlinu ispunjene neogenim jezerskim sedimentima. Kraške oblasti Istočne Srbije ne mogu se u celini svrstati u plitki krš koji se jedino javlja na temenima antiklinala gde krečnjaci imaju najmanju debljinu. Na Svrljiške i drugim planinama koje okružuju kotlinu, gde su krečnjačke stene bile male debljine, kraškom i selektivnom erozijom razorena su njihova bila i otkrivene paleozojske stene podloge. Debljina krečnjaka na krilima planinskih antiklinala je znatno veća, tako da u kotlinama ove stene duboko zaležu ispod jezerskih sedimenata. U kotlinama srednjeg Ponišavlja debljina jezerskih sedimenata prelazi 200 m, a ispod njih leže skrašćene kečnjačke stene, pa se takve oblasti kao što je belpalanačka ne mogu svrstati u plitki krš.
U zaleđu Vrela Modro oko, u površinim slojevima, otkriveni su zoogeno sprudni krečnjaci barem-aptske i aptske starosti. U nižem (starijem) delu vertikale prisutni su slojeviti, bankoviti i masivni krečnjaci sa fosilima, oospariti i krečnjaci sa algama i miliolidama. U pojedinim delovima stuba, između krečnjaka nalaze se tanki proslojci laporaca ili glinovitih krečnjaka.
Aptski sedimenti predstavljeni su slojevitim i bankovitim krečnjacima u smeni sa peskovito laporovitim partijama krečnjaka i laporaca. Peskovito laporoviti paketi su trošni, podložni eroziji i formiraju deluvijalne zastore. U planinskom zaleđu su, u većoj masi, prisutni u zoni sela Rinj i lako se uočavaju zbog odsustva vrtača. Njihovo prisustvo konstatovano je i u zoni Vrela, gde su spušteni duž Lužnička dislokacije i zaplavljni heterogenim pliocenskim sedimentima u kojima se smenjuju laporci, šljunkovi, peskovi i gline.
Ovim procesima formirana je čeona barijera za podzemne vode koje se akumuliraju u krednim krečnjacima. Dok su navedeni litoloski varijeteti značajni za razvoj karstifikacije jer stvaraju uslove za formiranje privilegovanih pravaca kretanja podzemnih voda po ravnima kontakta, odnosno slojevitosti. Povoljni uslovi za povezivanje tih inicijalnih kanala ostvaruju se duž pukotina i raseda koji predstavljaju značajnije drenove duž kojih cirkulišu veće količine voda, a dimenzije kanala rastu saglasno dubini. Na taj način, uz postojanje čeone barijere ostvaruju se povoljni uslovi za sifonalnu cirkulaciju i razvoj karstnih kanala duboko ispod kote površinskog erozionog bazisa. Značajno je i to da čeona barijera pogoduje horizontalnoj cirkulaciji u uslovima kada je broj mesta isticanja mali, a količine vode koje dotiču iz zaleđe velika. Karstni kanali se javljaju u zoni intenzivne cirkulacije i u zoni kolebanja nivoa podzemnih voda.[6]
Prva geološka ispitivanja speleoronjenjem u basenu Modrog oka, izvršena su 1974. godine kada su speleoronioci dospeli do dubine od oko 40 m. Docnija ispitivanja su pokazala da se vertikalna jama, koja izbija na dnu basena, spušta znatno dublje (170 m), ispod kote isticanja.
Rezultati geloškog speleoronjenja dubokog sifonskog vrela Modro Oko
| Dužina istraženog kanala | Dubina istraženog kanala | Broj sifona | Mogućnost daljeg istraživanja |
|---|---|---|---|
Morfološko-hidrološke odlike[uredi | uredi izvor]
Svrljiške planine, na čijoj južnoj supodini izbija vrelo Modro oko ili Krupačko vrelo, predstavljaju izdužen planinski venac, pravca zapad-istok, okružen Belopalanačkom kotlinom i dolinom Nišave sa juga i Svrljiškom kotlinom i dolinom Svrljiškog Timoka sa severa. Glavni, južni planinski venac dugačak je, od prevoja Gramade na zapadu do Kozjanske padine na istoku, oko 16 km, a ukupna širina planine iznosi oko 12 km. Zapadni deo planinskog venca, između Sićevačke kotline i Beloinjskih korita, širok je oko 4 km i na njemu se visinom ističe vrh Pleš (1.267 m). Počevši od Gulijanskih planina, koje zauzimaju središnji deo planinskog venca, i najvišeg Zelenog vrha (1.334 m), planinsko bilo se širi u prostrane površi koje leže na visinama 1.000-1.100 m i 900-1.000 m. Sabirna oblast Krupačkog vrela razvijena je samo na južnom vencu Svrljiških planina.[7]
Južne padine Svrljiških planina, koje se postepeno spuštaju prema Belopalanačkoj kotlini, razbijene su trima skaršćenim dolinama-dolovima. Plitki i široki su u gornjim delovima, u flišnim stenama, a donjim su duboki i uskim sve dok ne izbiju u ravan Belopalanačke kotline. Samo dolina Rinjskog dola ne izbija u ravan kotline, već se završava viseći iznad izvorišta Krupačkog vrela.
Morfometrijske odlike[uredi | uredi izvor]
U sistemu Krupačkog vrela izdvajaju se basen Modrog oka i vertikalna jama sa potopljenom dvoranom. Površinski deo vrela predstavlja asimetričan levak kojim se završava kanal složenog, potopljenog pećinskog sistema.
- Basen Modrog oka
Ovaj basen predstavlja potopljeni deo izvorišnog obluka Krupačkog vrela, čiji izvorišni obluk leži ispod vertikalnog odseka Ručistene (589 m) na visini od 260 m. Jugozapadnu stranu izvorišnog basena, kružnog oblika, probila je otoka jezera usecajući svoje korito široko oko 20 m. Ovim probojem sliv Modrog oka dobio je elipsast oblik. I ujezereni deo izvorišnog obluka, u vidu potopljene vrtačaste depresije (Cvijić J., 1957), sa tri strane je okružen vertikalnim liticama. Sa jugozapadne strane, koju je probila otoka, dno basena se stepeničasto spušta prema vertikalnim krečnjačkim odsecima Ručistene.
Najveća dubina u basenu izmerenaje pod severoistočnim odsekom od 14,5 m. Speleolozi-ronioci već za vreme prvih ispitivanja spustili su se u potopljene pećinske kanale do dubine od 67 m, dok su poslednja ispitivanja, za potrebe niškog vodovoda, pokazala su da se potopljeni sistem pećinskih kanala ne završava ni na dubini od 83 m što je do sada najveća utvrđena dubina pećinskih kanala.[8]
- Vertikalna jama sa potopljenom dvoranom
Grotlo jame, prečnika 2,5 m, nalazi se u istočnom delu basena, pod vertikalnim odsekom Ručistene, na dubini od oko 13 m. U prvom delu, do dubine oko 30 m, jama je iskošena u pravcu severoistoka a na tavanici se vide brojna pukotinska proširenja. Iskošeni deo smenjuje potpuno vertikalna jama ujednačene širine. Na više mesta nalaze se uglavljeni blokovi, ali su zidovi u celini jako uglačani.
Vertikalna jama završava se na tavanici potopljene dvorane koja je samo delimično ispitana. Široka je 10–15 m, a pruža se ka severoistoku. Tavanica dvorane leži na oko 83 m ispod površine Modrog oka, odnosno ujezerenog dela basena, 80 m niže od prirodnog preliva a 80 m dublje od korita reke Nišave.
Sabirna oblast i izdašnost vrela[uredi | uredi izvor]
Sabirna oblast Modrog oka, jedinog stalnog kraškog vrela u južnoj supodini Svrljiških planina, obuhvata glavni venac Svrljiških planina, od Pleša na zapadu do Kozjanskih planina na istoku. Ovaj prostor, površine 75–80 km², predstavlja tipičnu krašku oblast bez površinskog oticanja, izuzimajući donje delove doline Bandola i Dolskog dela kojima retko poteku bujice i posle jakih letnjih pljuskova. Tako zahvaljujući tektonskoj strukturi terena, i kretanju podzemne vode odvodnjava i ove oblasti usmereno je prema Belopalanačkoj kotlini, odnosno vrelu Modro oko.[9]
Zbog velikog slivnog područja, visinskih razlika između mesta prihranjivanja i mesta isticanja, specifičnih klimatskih promena tokom godine i vegetacije, Modro Oko se odlikuje velikim oscilacijama proticaja, od minimalnih 118 l/sec do 5.000 l/sec.
Postoje merenja količina vode i preko 10.000 l/s. U toku režimskih osmatranja 2009/2010. godine registrovani su proticaji vode kroz vrelo u rasponu, od 11 do 13,8 m³/sec.
Izdašnost vrela je u skladu sa površinom sabirne oblasti i godišnjom količinom padavina. Najveća izdašnost vrela je u aprilu, maju i novembru, a najmanja u avgustu, septembru i februaru. Najveća zabeležena izdašnost iznosila je 12 m³/s, a prosečna 8 m³/s.
Kvalitet voda[uredi | uredi izvor]
Vode Modrog oka su prijatnog ukusa, malo mineralizovane, iz grupe hidrokarbonatno kalcijumskih. U higijenskom pogledu voda je visokog kvaliteta (tokom skoro cele godine) i predstavlja klasu I, koja se samo uz mere dezinfekcije hlorom dovodi na kvalitet vode za snabdevanje naselja vodom.
Srednja temperatura vode je 12 °C, sa retkim pojavama zamućenja, u jakim kišnim periodama, kada se vrelo mora kratko vreme isključiti iz eksploatacije.[10]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Dr Jovan B. Petrović, Dubinska kraška vrela u kršu Istočne Srbije. Glasnik SGD, UDC 911.2:551.4(497.11) sveska LXXXII - Br. 2 2002. Originalan naučni rad rr. 3-17
- ^ Krupačko vrelo, Sl.list grada Niša 31/98.
- ^ Petrović, J. (1998). Priroda Bele Palanke i srednjeg Ponišavlja. Institut za geografiju, Novi Sad
- ^ Milosavljević, A. 1997: Istražni radovi na vrelu Krupac.- Aqua mont service, Beograd (preuzeto iz Speleološkog atlasa Srbije, 1998)
- ^ Cvijić, Jovan. 1922. Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje: osnove antropogeografije 1. Beograd.
- ^ Nastid, V. 1981: Izveštaj o rezultatima detaljnih hidrogeoloških i inženjerskogeoloških istražnih radova na zahvatima karstnih vrela Ljuberađa, Divljana, Mokra, Bela Palanka i Krupac i trasa cevovoda od Ljuberađe preko pomenutih vrela do Niša.- Institut za vodoprivredu Jaroslav Černi, Beograd. FSD JKP Naissus, Niš.
- ^ Petrović, J.(2001): Svrljiška kotlina, Posebna izdanja, Institut za geografiju, Novi Sad
- ^ Petrović, J. (1998): Priroda Bele Palanke, Institut za geografiju, Novi Sad
- ^ Petrović, J. i Božović B. (1991). Učestalost i veličina ponornica u kršu istočne Srbije. Zbornik radova odbora za kras i speleologiju, Beograd, knj. IV, 59-70.
- ^ Vukićević, M., Pajčić, T., 2010: Elaborat o rezervama podzenmih voda izvorišta Krupac opština Bela Palanka.- Fond stručne dokumentacije Geofizika-ING,Beograd.