Sultan

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Osmanski sultan Mehmed II Osvajač.

Sultan (arap. سلطان) islamska je politička titula, sa različitim istorijskim značenjima. Izvorno je to bila apstraktna arapska imenica, koja je označavala snagu, autoritet ili odlučnost i vlast. Kasnije se koristila kao titula određenih muslimanskih autoriteta (kod nas je reč poznata po turskim sultanima), koji su tražili i vršili potpuni suverenitet nad halifatima, bez zavisnosti od bilo kojih viših autoriteta.[1] Reč je kasnije dobijala drugačija značenja u određenim istorijskim kontekstima.[2][3]

Uprkos nezavisnosti Sultana od halifa, oni su uglavnom poštovali njegovu nominalnu vlast. Prvi priznati Sultan od strane halifa bio je Seldžuk[4][5][6][7] Tugrul 1055.[8][9] Tako su se podelile verska i politička vlast. Naziv Sultana su preuzeli Mameluci i Osmanlije.[10]

Termin se razlikuje od kralja (ملك malik), iako se oba odnose na suverenog vladara. Upotreba reči „sultan“ je ograničena na muslimanske zemlje, gde titula ima verski značaj,[11][12] za razliku od više sekularnog kralja, koji se koristi u muslimanskim i u nemuslimanskim zemljama.

Istorija pojma[uredi | uredi izvor]

Reč potiče od arapskog i semitskog korena salaṭa „biti tvrd, jak”. Imenica sulṭān je prvobitno označavala neku vrstu moralnog autoriteta ili duhovne moći (za razliku od političke moći), i u tom smislu se koristi nekoliko puta u Kuranu.[13]

U ranom muslimanskom svetu, konačnu moć i autoritet je teoretski imao kalif, koji se smatrao vođom kalifata. Međutim, sve veća politička fragmentacija muslimanskog sveta posle 8. veka dovela je u pitanje ovaj konsenzus. Lokalni guverneri sa administrativnim ovlašćenjima nosili su titulu amira (tradicionalno prevedeno kao „zapovednik“ ili „princ“) i postavljao ih je kalif, ali su u 9. veku neki od njih postali de fakto nezavisni vladari koji su osnivali sopstvene dinastije, kao npr. Aglabidi i Tulunidi.[14] Krajem 10. veka, termin „sultan“ počinje da se koristi za označavanje pojedinačnog vladara sa praktično suverenom vlašću,[15] iako je rana evolucija pojma komplikovana i teško ju je utvrditi.[13]

Prva velika figura koja je sebi jasno dodelila ovu titulu bio je Gaznavidski vladar Mahmud (vladao 998–1030) koji je kontrolisao carstvo nad današnjim Avganistanom i okolnim regionom.[15][13] Ubrzo nakon toga, Veliki Seldžuci su usvojili ovu titulu nakon što su porazili Gaznavidsko carstvo i preuzeli kontrolu nad još većom teritorijom koja je uključivala Bagdad, glavni grad abasidskih kalifa. Rani seldžučki vođa Tugril beg bio je prvi vođa koji je na svom novcu usvojio epitet „sultan“.[13] Dok su Seldžuci formalno priznavali kalife u Bagdadu kao univerzalne vođe muslimanske zajednice, njihova sopstvena politička moć je očigledno zasenila ove potonje. To je dovelo do toga da su različiti muslimanski učenjaci – posebno Al-Džuvejni i Al-Gazali – pokušali da razviju teorijska opravdanja za politički autoritet seldžučkih sultana u okviru formalne vrhovne vlasti priznatih kalifa. Generalno, teorije su tvrdile da sva legitimna vlast potiče od kalifa, ali da je delegirana suverenim vladarima koje je kalif priznavao. Al-Gazali je, na primer, tvrdio da dok je kalif bio garant islamskog zakona (šerijata), prinudna moć je bila potrebna da bi se zakon primenio u praksi, a vođa koji je tu vlast direktno vršio bio je sultan.[16][15]

Položaj sultana je nastavio da raste na značaju tokom perioda krstaških ratova, kada su lideri koji su nosili titulu „sultan“ (kao što su Salah ad-Din i dinastija Ajubida) vodili konfrontaciju protiv krstaških država na Levantu.[13] Stavovi o kancelariji sultana dodatno su se razvili tokom krize koja je usledila nakon uništenja Bagdada od strane Mongola 1258. godine, čime su eliminisani ostaci abasidske političke moći. Od tada su preživeli potomci abasidskih kalifa živeli u Kairu pod zaštitom Mameluka i još uvek su bili nominalno priznati od strane mameluka. Međutim, od ovog perioda oni praktično nisu imali autoritet i nisu bili univerzalno priznati širom sunitskog muslimanskog sveta.[16] Kao zaštitnici loze abasidskih halifa, Mameluci su sebe priznavali kao sultane, a muslimanski učenjak Halil al-Zahiri je tvrdio da samo oni mogu da nose tu titulu.[13] Bez obzira na to, u praksi, mnogi muslimanski vladari ovog perioda su takođe koristili tu titulu. Mongolski vladari (koji su od tada prešli na islam) i drugi turski vladari bili su među onima koji su to učinili.[13]

Položaj sultana i kalifa počeo je da se spaja u 16. veku kada je Otomansko carstvo pokorilo Mamelučko carstvo i postalo neosporno vodeća sunitska muslimanska sila u većem delu Bliskog istoka, severne Afrike i istočne Evrope. Osmanski naučnik i pravnik iz 16. veka, Ebusud Mehmet Efendi, priznao je osmanskog sultana (u to vreme Sulejmana Veličanstvenog) kao kalifa i univerzalnog vođu svih muslimana.[16] Ovo spajanje sultana i kalife postalo je jasnije naglašeno u 19. veku tokom teritorijalnog opadanja Otomanskog carstva, kada su osmanske vlasti nastojale da sultana postave vođom čitave muslimanske zajednice u suočavanju sa evropskom (hrišćanskom) kolonijalnom ekspanzijom.[17] Kao deo ovog narativa, tvrdilo se da je, kada je sultan Selim I zauzeo Kairo 1517. godine, poslednji potomak Abasida u Kairu formalno mu je predao položaj kalife.[17] Ova kombinacija je tako uzdigla sultanov verski ili duhovni autoritet, pored njegovog formalnog političkog autoriteta.[16][17]

Tokom ovog kasnijeg perioda, titula sultana se i dalje koristila izvan Otomanskog carstva, kao na primer kod somalijskih aristokrata, malajskih plemića i sultana Maroka (kao što je dinastija Alauita osnovana u 17. veku).[13] Međutim, šiitski muslimanski vladari ga nisu koristili kao suverenu titulu. Iranska dinastija Safavida, koja je kontrolisala najveću šiitsku muslimansku državu tog doba, uglavnom je koristila persijsku titulu šah, tradicija koja se nastavila i pod kasnijim dinastijama. Za razliku od toga, termin sultan se uglavnom odnosio na guvernere provincija u njihovoj oblasti.[13]

Ženski rod[uredi | uredi izvor]

U ženskom rodu, narod sa Zapada je koristio termin sultana ili sultanija, titula koja se koristila za neke muslimanske žene, poput majki sultana i žena. U Turskoj i Osmanskom carstvu se ovaj termin koristio za plemićku damu, i to kao "sultan", pošto u turskom jeziku ne postoji rod.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Definition of sultan | Dictionary.com”. www.dictionary.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-03. 
  2. ^ „Definition of 'Sultanate'”. www.merriam-webster.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-06-22. 
  3. ^ „Sultanate Definition & Meaning | Britannica Dictionary”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-06-22. 
  4. ^ Grousset, Rene (1991). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. str. 161, 164. ; "renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran..", "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."
  5. ^ Nishapuri, Zahir al-Din Nishapuri (2001), "The History of the Seljuq Turks from the Jami’ al-Tawarikh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishapuri," Partial tr. K.A. Luther, ed. C.E. Bosworth, Richmond, UK. K.A. Luther. str. 9: "[T]he Turks were illiterate and uncultivated when they arrived in Khurasan and had to depend on Iranian scribes, poets, jurists and theologians to man the institution of the Empire")
  6. ^ Ṭabīb 2001, str. 3
  7. ^ Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel Kural (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 1, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808. Cambridge University Press. str. 7. ISBN 978-0-521-29163-7. 
  8. ^ Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, (Rutgers University Press, 1991), 161,164; "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia..."
  9. ^ Fleet, Kate (2009). The Cambridge History of Turkey: Byzantium to Turkey, 1071–1453: Volume 1 (PDF). Cambridge University Press. str. 1. "The defeat in August 1071 of the Byzantine emperor Romanos Diogenes by the Turkomans at the battle of Malazgirt (Manzikert) is taken as a turning point in the history of Anatolia and the Byzantine Empire.
  10. ^ Kramers, J.H.; Bosworth, C.E.; Schumann, O.; Kane, Ousmane (2012). "Sulṭān". In Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (eds.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill.
  11. ^ James Edward Montgomery (2004). ʻAbbasid Studies: Occasional Papers of the School of ʻAbbasid Studies, Cambridge, 6–10 July 2002. Peeters Publishers. str. 83. ISBN 978-90-429-1433-9. 
  12. ^ Riad Aziz Kassis (1999). The Book of Proverbs and Arabic Proverbial Works. Brill. str. 65. ISBN 90-04-11305-3. 
  13. ^ a b v g d đ e ž z Kramers et al. 2012
  14. ^ Duri 2012
  15. ^ a b v Esposito, John L., ur. (2003). „Sultan”. The Islamic World: Past and Present. Oxford University Press. 
  16. ^ a b v g Turan 2009
  17. ^ a b v Finkel, Caroline (2012). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300–1923. John Murray Press. ISBN 978-1848547858. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

  • Mediji vezani za članak Sultan na Vikimedijinoj ostavi


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Султан&oldid=27550566”