Filatelija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Kolekcija marki iz zbirke filatelije Adligata

Filatelija (grč. philos-prijatelj, ateleia-frankiranje) je pojam koji označava sakupljanje poštanskih maraka.[1] Filatelija, kao i numizmatika, spada u skupe hobije. Zbog svoje ljepote i tematske raznolikosti koji obuhvataju sva područja ljudske djelatnosti i stvaralaštva, poštanske marke su izuzetno tražene i zanimljive širokom krugu ljudi. Danas u svijetu postoji milion sakupljača poštanskih maraka, odnosno filatelista. Filatelija obuhvata sistematsko sakupljanje i proučavanje maraka i drugih poštanskih dokumenata. Prije izlaska prve poštanske marke poštanske pošiljke su žigosane različitim žigovima. Takve žigove objedinjujemo pod imenom „predfilateličko razdoblje“.

Prva poštanska marka izašla je u Engleskoj 6. maja 1840. godine. Na prvoj poštanskoj marki u svijetu otisnut je lik engleske kraljice Viktorije. Zbog svoje crne boje nazvana je Black Penny ili Crni peni. S naknadnim doštampavanjem ukupno je izdato 63 miliona komada te marke. Prva organizovana grupa sakupljača poštanskih maraka, budućih filatelista, sastala se u Londonu 1863. godine. Do danas je u cijelom svijetu izašlo oko 500.000 različitih maraka. Čovek koji se bavi filatelijom naziva se filatelista.

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Reč „filatelija“ je transliteracija francuske reči „philatélie“, koju je skovao Žorž Erpen 1864. godine.[2] Erpin je naveo da su se marke sakupljale i proučavale prethodnih šest ili sedam godina i da je za novi hobi bilo potrebno bolje ime od timbromanie (otprilike „manija pečata“), što mu se nije dopadalo.[3] Alternativni termini „timbromanija“, „timbrofilija“ i „timbrologija“ postepeno su izašli iz upotrebe pošto je filatelija postala prihvaćena tokom 1860-ih.[3] Erpin je uzeo grčki koren reči φιλ(ο)- phil(o)-, što znači „privlačnost ili sklonost prema nečemu“, i ἀτέλεια ateleia, što znači „oslobođen dažbina i poreza“, da bi formirao neologizam „philatélie“.[4]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Devetnaestog veka[uredi | uredi izvor]

Kao prikupljačko polje, filatelija se pojavila nakon uvođenja poštanskih maraka 1840,[5][6] ali nije stekla veliku privlačnost sve do sredine 1850-ih. U SAD, rani kolekcionari bili su poznati kao sakupljači maraka. Poštanska služba Sjedinjenih Država ponovo je izdala marke iz 1875. godine zbog javne potražnje za 'starim markama', uključujući i one pre Američkog građanskog rata.[7] Neki autori[6] veruju da se prvi filatelista pojavio na dan puštanja prve svetske poštanske marke, datirane na 6. maj 1840. godine, kada je advokatska kancelarija Liverson, Denbi i Lavi iz Londona poslala pismo u Škotsku frankirano sa deset nerezanih crnih penija, sa žigom pošte „LS.6MY6. 1840.” Godine 1992, na aukciji u Cirihu ova koverta je prodata za 690.000 franaka.[8]

Već 1846. godine u Engleskoj su bili poznati slučajevi prikupljanja maraka u velikom broju. Međutim, bez razloga za prikupljanje, markice su u ovom trenutku korišćene za lepljenje tapeta. Prvim filatelistom smatra se upravnik pošte po imenu Mansen, koji je živeo u Parizu, a 1855. godine prodao je svoju kolekciju u kojoj su se nalazile skoro sve do tada izdate poštanske marke. Trgovac markama i prodavac polovnih knjiga Edard de Laplante kupio ju je, prepoznajući konačnu kolekcionarsku vrednost poštanske marke.[9] Zbog buma popularnosti i vesti o ovoj transakciji, počeli su da se pojavljuju trgovci markama poput Laplanta.

Krajem 19. veka prikupljanje maraka dostiglo je stotine hiljada ljudi svih klasa. Čak su i neke države imale kolekcije poštanskih maraka, na primer, Engleska, Nemačka, Francuska, Bavarska i Bugarska. U zemljama koje su držale nacionalne zbirke, muzeji su građeni da bi se istorija tog naroda posvetila filatelijom, a prvi takvi pojavili su se u Nemačkoj, Francuskoj i Bugarskoj. Navodno, u prvom od ovih muzeja bila je smeštena kolekcija Britanskog muzeja, čiji kustos je bio poslanik Tomas Tapling, a koji ju je zaveštao Muzeju 1891. Muzej za komunikaciju u Berlinu je takođe imao veliku kolekciju maraka. Najveća zbirka tog vremena pripadala je baronu Filipu fon Ferariju u Parizu.[6]

Kako se broj izdanja poštanskih maraka povećavao svake godine, prikupljanje je postajalo sve teže. Stoga su se od ranih 1880-ih pojavili „kolekcionarski stručnjaci“ koji su svoju kolekciju specijalizovali samo za jedan deo sveta, grupu nacija, ili čak samo jedan narod.[10]

Dvadeseti vek[uredi | uredi izvor]

Filatelija kao jedna od najpopularnijih vrsta sakupljanja nastavila je da se razvija u 20. veku. Zajedno sa katalozima „Skot”, „Stenli Gibons” i „Iver i Telije”, počeli su da izlaze katalozi „Zumštajn” (prvi put objavljen u Švajcarskoj 1909.) i „Mišel” (prvi put objavljen u Nemačkoj 1910. godine).

Godine 1934, ideju da se slavi godišnji Dan poštanskih maraka predložio je Hans fon Rudolfi, nemački filatelista.[11] Ideja je brzo usvojena u Nemačkoj, a kasnije je prihvaćena i u drugim zemljama. Dan marki je dan sećanja koji uspostavlja poštanska uprava jedne zemlje i obeležava se svake godine, a koji je osmišljen da privuče pažnju javnosti, populariše upotrebu i proširi domet poštanske korespondencije i doprinese razvoju filatelije.[6] Kuba je 1968. za Dan maraka posvetila poštansku marku sa slikom „El filatelista” G. Sajlšena.[12]

Godine 1926, osnovana je Međunarodna filatelistička federacija (FIP) u okviru koje se od 1929. godine redovno organizuju međunarodne filatelističke izložbe.[6] Prva svetska filatelistička izložba u Pragu održana je između avgusta i septembra 1962;[13] Godine 1976 FIP je okupio nacionalna društva iz 57 zemalja, koja su održala preko 100 izložbi, a 1987. godine preko 60 zemalja je pristupilo FIP-u.[6]

Od sredine 20. veka filatelija je postala najrasprostranjenija oblast amaterskog sakupljanja, čemu su doprineli:[10]

  • značajno proširena poštanska razmena između zemalja,
  • pošte mnogih zemalja koje izdaju:
    • komemorativne emisije,
    • višebojne serije maraka posvećenih istoriji, najvažnijim događajima našeg vremena, umetnosti, fauni, flori, sportu itd.;
    • pojedinačne marke, tabak (list sa jednom ili više štampanih markica i natpisom na marginama) i predmeti specifično namenjeni filatelistima;
  • rasprostranjena prodaja sabirnih znakova poštarine (uključujući i naručene), albuma, kataloga i drugih predmeta filatelije;
  • izdavanje kataloga maraka;
  • domaće i međunarodne izložbe u organizaciji filatelističkih društava, domaće i međunarodne razmene, propaganda filatelije kroz specijalizovane časopise i drugu periodiku.[14]

Časopisi filatelije su u to vreme izlazili na istoku do Poljske i na zapadu do Severne Amerike. U Kanadi je osnovan časopis Canadian Stamp News 1976. godine[15] kao novi ogranak časopisa Canadian Coin News,[16] pokrenutog oko deceniju ranije.

Filateliju su u velikoj meri unapredili SSSR i nacije u njegovoj sferi uticaja, kao i Sjedinjene Države, Francuska, UK i Austrija. Filatelističke zbirke Britanske biblioteke i poštanski muzeji u Stokholmu, Parizu i Bernu imali su u to vreme jedinstvene nacionalne filatelijske zbirke, a među poznatim privatnim kolekcijama su one Kraljevske filatelističke kolekcije F. Ferarija (Austrija),[6] M. Burus (Švajcarska), A. Lihtenštajn, A. Hajnd, Dž. Boker (SAD) i H. Kanaj (Japan).

Sredinom 1970-ih, nacionalne filatelističke organizacije i udruženja postojale su u većini zemalja, a 150-200 miliona ljudi bilo je uključeno u filateliju tokom uspostavljenih sastanaka.[17][5]

Dvadeset prvi vek[uredi | uredi izvor]

Od 28. avgusta do 1. septembra 2004. u Singapuru je prvi put u istoriji svetske filatelije održano Svetsko prvenstvo u markama.[18]

Diversifikacija[uredi | uredi izvor]

Proširivanje opsega aktivnosti:[19]

  • Tematska filatelija je proučavanje onoga što je prikazano na pojedinačnim markama. Postoje stotine popularnih tema, kao što su ptice i brodovi, pesnici, predsednici, monarsi, karte, avioni, svemirske letelice, sportovi i insekti na markama. Marke prikazane na markama takođe predstavljaju aktuelnu oblast sakupljanja. Zanimljivi aspekti aktuelne filatelije uključuju greške u dizajnu i izmene; na primer, nedavno izuzimanje cigareta sa slika korišćenih za markice Sjedinjenih Država, i priče o tome kako su određene slike korišćene.
  • Poštanska istorija proučava poštanske sisteme i kako oni funkcionišu. Ona isto tako obuhvata proučavanje poštanskih maraka i pratećeg materijala koji ilustruje istorijske epizode poštanskih sistema pre i posle uvođenja samolepljivih maraka. To uključuje proučavanje poštanskih žigova, pošta, poštanskih vlasti, poštanskih tarifa i propisa i procesa kojim se pisma premeštaju od pošiljaoca do primaoca, uključujući rute i izbor transporta. Klasičan primer je Poni Ekpres, koji je bio najbrži način za slanje pisama širom Sjedinjenih Država tokom nekoliko meseci koliko je radio. Kolekcionari veoma cene omote za koje se može dokazati da su bili poslati Poni Ekpresom.
  • Aerofilatelija je grana istorije pošte koja je specijalizovana za proučavanje vazdušne pošte. Filatelisti su posmatrali razvoj vazdušnog transporta pošte od njegovog početka, i svi aspekti usluga vazdušne pošte su opsežno proučavani i dokumentovani od strane stručnjaka.
  • Astrofilatelija je grana istorije pošte koja je specijalizovana za proučavanje maraka i koverata sa poštanskim žigom koje su povezane sa svemirom.
  • Poštanski pribor obuhvata žigosane koverte, poštanske karte, listove pisama, aerograme (listove avio-pisma) i omote, od kojih većina ima utisnutu ili otisnutu marku ili oznake koje označavaju pretplatu poštarine.
  • Erinofilija je proučavanje predmeta koji izgledaju kao marke, ali nisu poštanske marke. Primeri uključuju uskršnje pečate, božićne pečate, propagandne etikete i tako dalje.
  • Filatelistička literatura dokumentuje rezultate filatelističke studije i obuhvata hiljade knjiga i periodičnih publikacija.
  • Filatelija prihoda je proučavanje markica koje se koriste za prikupljanje poreza ili taksi na stvari kao što su pravni dokumenti, sudske takse, priznanice, duvan, alkoholna pića, lekovi, karte za igranje, lovačke dozvole i novine.
  • Maksimafilija je proučavanje maksimalnih karata. Maksimalne kartice se mogu definisati kao razglednica sa slikom sa poštanskom markom na istu temu i poništenjem, uz maksimalnu saglasnost sva tri.
  • Zaključavanje pisma uključuje „proces savijanja i pričvršćivanja podloga za pisma da postanu sopstvene koverte“ ili da se stvori oblik „mehanizma za zaključavanje kod koga je očigledno neovlašćeno otvaranje“.[20][21]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Carlton, R. Scott. The International Encyclopaedic Dictionary of Philately, Iola WI: Krause Publications, 1997, pp. 196. Scott Carlton, R. (1997). The International Encyclopaedic Dictionary of Philatelics. Krause Publications. ISBN 0-87341-448-9. 
  2. ^ Herpin, Georges. "Baptême" in Le Collectionneur de Timbres-Postes, Vol. I, 15 November 1864, pp. 20.
  3. ^ a b Williams, L.N. & M. Fundamentals of Philately. State College: The American Philatelic Society, 1971, pp. 20.
  4. ^ Sutton, R.J. & K.W. Anthony. The Stamp Collector's Encyclopaedia. 6th edition. London: Stanley Paul, 1966, pp. 232.
  5. ^ a b Vladinets, N. I. (1988). Great Philatelic Dictionary (na jeziku: ruski). Radio and communications. str. 280. ISBN 5-256-00175-2. Pristupljeno 2020-01-17. 
  6. ^ a b v g d đ e Ilyushin, A.S. (1988). Encyclopedia of Cyril and Methodius (na jeziku: ruski). Moscow: The company "Cyril and Methodius". Pristupljeno 2020-01-17. 
  7. ^ A Sharp Eye on collecting US Classics (Sharp Photography Publications, 2021) A Sharp Eye on collecting US Classics: The Ganymede Collection of used singles 1847-1869 and the 1875 re-issues. ASIN B091MBTGJ7.  (read online)
  8. ^ Novosylov V. A. (2008-11-03). „The birth of a postage stamp”. Acquaintance with philately:The world of philately. Smolensk: The world of st@mps; Union of philatelists of Russia. Arhivirano iz originala 2012-01-09. g. Pristupljeno 2020-01-17. 
  9. ^ Philatelic calendar for 1973. — M: Connection, 1972. — 16—22 July.
  10. ^ a b „Philately | hobby”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-10-06. 
  11. ^ Biography Hans von Rudolphi «Tag der Briefmarke.org». „Archived”. Arhivirano iz originala 2008-09-25. g. Pristupljeno 2008-04-14. 
  12. ^ „G. Sciltian "El filatelista"”. Colnect.com. Pristupljeno 2020-01-17. 
  13. ^ Bernhard K. Forum of philatelists of the globe // Soviet collector. — M: Connection publisher, 1963. — P. 42—48.
  14. ^ Williams, Leon Norman; Williams, Maurice (1958). Fundamentals of Philately (na jeziku: engleski). American Philatelic Society. 
  15. ^ Canadian Stamp News
  16. ^ Canadian Coin News
  17. ^ Sundararaj, John (2015-08-15). Philately: The Art of Stamp Collection (na jeziku: engleski). CreateSpace Independent Publishing Platform. ISBN 978-1-5170-1465-0. 
  18. ^ Strygin A. [1] Pictures from the exhibition. The first world stamp championship] // Independent newspaper. — 2004. — № 206 (3319). — 24 September.
  19. ^ Brennan, Sheila (2018-06-15). Stamping American Memory: Collectors, Citizens, and the Post (na jeziku: engleski). University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-13086-3. 
  20. ^ Dambrogio, Jana; Ghassaei, Amanda; Staraza Smith, Daniel; Jackson, Holly; Demaine, Martin L. (2. 3. 2021). „Unlocking history through automated virtual unfolding of sealed documents imaged by X-ray microtomography”. Nature Communications. 12 (1): 1184. Bibcode:2021NatCo..12.1184D. PMC 7925573 Slobodan pristup. PMID 33654094. doi:10.1038/s41467-021-21326-w. 
  21. ^ Castellanos, Sara (2. 3. 2021). „A Letter Sealed for Centuries Has Been Read—Without Even Opening It”. The Wall Street Journal. Pristupljeno 2. 3. 2021. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Filatelija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Филателија&oldid=27550352”