Bogorodična crkva u Studenici

Katolikon manastira Studenica podignut je između 1183. i 1196. godine. Njegov osnivač i ktitor je veliki župan Stefan Nemanja. Svrstava se u najvrednije spomenike raške graditeljske škole. Crkva je jednobrodna, sa oltarskim prostorom i unutrašnjom pripratom, dok je spoljašnju pripratu nešto kasnije podigao kralj Radoslav.

Bogorodičina crkva je izuzetno složen građevinski poduhvat u kome su na umetnički način sjedinjeni uticaji Istoka i Zapada

Spoljni izgled Bogorodičine crkve održava skladan odnos dva arhitektonska pravca: romanike, vladajućeg stila na Zapadu, i vizantijskog oblikovanja. Iz ovog prožimanja nastao je specifičan graditeljski stil poznat pod imenom „raška škola”.

Vrhunac umetničkog oblikovanja u manastiru Studenici predstavljaju četiri portala, među kojima se posebno izdvaja zapadni portal smešten između spoljne i unutrašnje priprate.

Na severnom zidu potkupolnog prostora je prozor sačinjen od kvadratnih polja sa medaljonima, izrezanim u olovnoj ploči, koji prikazuju osam fantastičnih životinja – simbole Bogorodičinih vrlina, i sa dve rozete koje simvolizuju „oko Božije“.

U prstenastom delu kubeta Bogorodičine crkve nalazi se fragmentarno sačuvan zapis:

„Ovaj Presveti hram Prečiste Vladičice naše Bogorodice sazdan bi veleslavnim velikim županom i svatom (prijateljem) cara grčkog Aleksija Stefanom Nemanjom koji je primio anđeoski obraz kao Simeon monah… velikoga kneza Vukana godine 1208/9, idnikta 9. i mene, koji je ovde služio, pomenite Savu grešnago.”

Dakle, Bogorodičina crkva je živopisana u vreme kneza Vukana i verovatno uz pomoć koju mu je pružio brat Stefan Prvovenčani.

Prvobitni živopis delom je sačuvan u oltaru, zatim potkupolnom prostoru, na zapadnom zidu i u donjim zonama naosa. Centralno mesto u oltaru zauzima kompozicija Bogorodice sa anđelima, ispod nje je predstava na kojoj Hristos pričešćuje apostole. Starom slikarstvu pripadaju i predstave Blagovesti i Sretenje na zapadnom delu oltarske pregrade. Najmonumentalnija, a po umetničkim odlikama najsavršenija, jeste kompozicija Raspeće Hristovo, u naosu.

Godine 1569, izvršena je obnova studeničkog živopisa, o čemu svedoči očuvan zapis ispred predstave Uspenje Bogorodice, na zapadnom zidu. Na južnom zidu prikazana je ktitorska kompozicija na kojoj Bogorodica privodi ktitora, Simeona Nemanju, sa modelom crkve u ruci — Hristosu, Pravednom Sudiji.

U priprati, koja je živopisana 1569, značajan je ciklus fresaka Strašnog suda, u gornjim zonama istočnog i zapadnog zida. Najraniji živopis Bogorodičine crkve najviši je domet vizantijske umetnosti sa samog početka 13. veka. Obnovljeni živopis iz 16. veka rađen je stručno i znalački i predstavlja prvi restauratorski poduhvat u Srba. Na osnovu nekih odlika živopisa, pretpostavlja se da je u tom poduhvatu učestvovao i monah Longin, jedan od najboljih srpskih umetnika tog vremena.

Živopis u Radoslavljevoj priprati i bočnim kapelama potiče iz četvrte decenije 13. veka, a po stilskim odlikama blizak je freskama glavne crkve. U severnoj kapeli, koja je posvećena Svetom Nikoli, nalazi se, pored kompozicije Poklonjenje žrtvi, ciklus o Svetom Nikoli. U južnoj kapeli prikazani su: Nemanja, Stefan Prvovenčani i njegov sin, kralj Radoslav, sa ženom Anom, a na severnom zidu trojica srpskih arhijereja: Sava, Arsenije i Sava II, mlađi brat kralja Radoslava.