Velika župa Vuka
| Velika župa Vuka | |
|---|---|
| 26. jun 1941.—14. oktobar 1944. | |
 Administrativna podela NDH, pre pada Italije 1943. | |
| Glavni grad | Vukovar |
| Zemlja |  Nezavisna Država Hrvatska |
| Događaji | |
| Istorija | |
• Uspostavljeno | 26. jun 1941. |
• Ukinuto | 14. oktobar 1944. |
Velika župa Vuka bila je jedna od 22 upravne jedinice (velike župe) koje su postojale u kvislinškoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), od juna 1941. do oktobra 1944. godine. Sedište velike župe bilo je u Vukovaru.
Formirana je 26. juna 1941. na osnovu Zakonske odredbe o Velikim župama, doneta 10. juna iste godine. Obuhvatala je teritoriju Srema, odnosno nekadašnje Sremske županije, iz vremena Austrougarske i Sremske oblasti, iz vremena Kraljevine SHS, a naziv je dobila po reci Vuki. Bila je podeljena na 10 kotara (srezova) — Vinkovci, Vukovar, Zemun, Ilok, Irig, Ruma, Stara Pazova, Hrvatski Karlovci, Hrvatska Mitrovica i Šid. U svom sastavu je imala i sedam gradova — Zemun, Vukovar, Vinkovci, Petrovaradin, Hrvatski Karlovci (Sremski Karlovci) i Hrvatska Mitrovica (Sremska Mitrovica).[1][2]
U periodu od aprila do oktobra 1941. deo jugo-istočnog Srema (istočno od linije Boljevci na Savi – Slankamen na Dunavu), koji je obuhvatao delove Kotara Stara Pazova i Kotara Zemun, nalazio se pod direktnom nemačkom okupacijom, sa dominantnom ulogom domaćeg nemačkog stanovništva, ali je potom i zvanično uključen u sastav Velike župe Vuke.[3] Teritorijalnim preuređenjem velikih župa, 5. jula 1944. u sastav Velike Župe Vuka ušao je Kotar Županja, koji se pre toga nalazio u sastavu Velike župe Posavje.[2]
Na čelu građanske uprave u Velikoj župi Vuka nalazio se veliki župan Jakob Eliker, domaći Švaba, advokat iz Bačke Palanke i jedna od vođa Kulturbunda. Veliki župan je bio poverenik Vlade NDH, a imenovao ga je poglavnik NDH Ante Pavelić.
Tokom Beogradske operacije, kada su se jake snage NOV i POJ i Crvene armije, pripremale da preko Save pređu Srem, u Velikoj župi Vuka je 14. oktobra 1944. proglašeno vanredno stanje, nakon čega je civilna vlast zamenjena vojnom, a župska uprava „privremeno” ugašena.[2] Ubrzo nakon toga, u snažnom prodoru partizansko-sovjetskih snaga oslobođen je veći deo Srema, a na njenoj teritoriji je od polovine novembra 1944. do poloine aprila 1945. vođen Sremski front. Probojem fronta 12. aprila 1945. jedinice Jugoslovenske armije su oslobodile čitav Srem čime je i definitvno prestala da postoji Velika župa Vuka.
Istorijat[uredi | uredi izvor]
Velika župa Vuka bila je jedna od najvećih velikih župa u NDH i jedna od privredno i geopolitički najznačajnijih. Sva vlat u župi bila je podeljena između Hrvata i nemačke nacionalne manjine (folksdojčera). Veliki župan bio je domaći Nemac dr Jakob Eliker (nem. Jakob Elicker), a podžupan Hrvat Luka Aždajić. Na nižim upravnim položajima (kotari, gradovi i opštine), pored Hrvata i domaćih Nemaca, nalazio se i poneki predstavnik drugih nacionalnosti (Mađar, Slovak, Rusin).[4] Značajnu ulogu u organizovanju ustaške vlasti u Velikoj župi Vuka imao je Marko Lamešić, predratni vođa Hrvatske seljačke stranke iz Sremske Mitrovice i izvanredni ustaški poverenik za istočnu Slavoniju. Početna bliska saradnja između ustaša i folksdojčera, brzo je oslabila, a prvi sukobi izbijali su oko preuzimanja opštinskih i kotarskih uprava, žandarmerijskih/oružničkih stanica, oko podele srpske i jevrejske imovine i dr.[5]
Nesuglasice između ustaša i folksdojčera posebno su bile izražene u istočnom Sremu (zemunski, staropazovački i rumski srez), gde je živeo najveći broj domaćih Nemaca. Oni nisu želeli da budu u sastavu ustaške države i od prvog dana okupacije su tražili da ovaj deo Srema, zajedno sa Banatom, čini Nemačku podunavsku pokrajinu (nem. Donauschwabenland). Od aprila do oktobra 1941. istočni deo Srema nalazio se kao interesno privredno područje pod kontrolom nemačkog vojnog zapovednika u Srbiji, a ovde se nalazilo i sedište nemačkog privrednog komesara za istočni Srem Franca Nojhauzena (kasnije izvanredni opunomoćenik za privredna pitanja u okupiranoj Srbiji). Dogovorom Vlade NDH i Vlade Trećeg rajha ovaj deo Srema je oktobra 1941. i zvanično uključen u sastav NDH, odnosno Velike župe Vuka.[3]
Od oružanih formacija okupatorsko-kvislinška vlast u Velikoj župi Vuka je imala:[6]
- Domobranski sremski zdrug (odred), u jačini od 3 bataljona sa oko 2.000 ljudi
- Prvu lovačku bojnu (bataljon)
- Prvu ustašku bojnu
- Pripravni bataljon folksdojčera i delove 1. i 2. regrutnog puka sa oko 3.000 ljudi
- dva bataljona 4. brodskog zdruga
- pripremnu ustašku bojnu
- željezničku stožernu bojnu
- delove 2. ustaške brigade
- jedan bataljon nemačke regularne vojske (Vermaht), sa tri voda oklopnih kola
- Poljoprivrednu domobransku bojnu, sa oko 700 ljudi
Pored ovih snaga, službeni organ reda u Velikoj župi Vuka bili su oružništvo (žandarmerija) i redarstvo (policija). Oružništvo je imalo dva krila — vukovarsko i zemunsko, kao i pet oružničkih vodova i oko 50 oružničkih stanica. Redarstvene ispostave (policijske stanice) postojale su u mestima koja su imala status grada — Vinkovci, Zemun, Petrovaradin, Hrvatski Karlovci i Hrvatska Mitrovica. U Vukovaru, koji je bio sedište Velike župe, umesto redrstvene ispostave postojala je Župska redarstvena oblast (oblasna policija) nadležna za ceo Srem. Povereništvo Ustaške nadzorne službe za Veliku župu Vuka i grad Zemun, bilo je oružani i civilni organ okupatorsko-kvislinške vlasti i župska institucija, ali se iz određenih razloga umesto u Vukovaru, nalazio u Zemunu, a izvestan broj agenata je imao širom Srema.[6]
Na teritoriji Velike župe Vuka nije se nalazilo sedište ni jednog od specijalnih sudova (narodnih i prekih sudova), ali su ovde zasedali pokretni preki sudovi, koji su sudili po potrebi. U Vukovaru je od jula 1941. zasedao pokretni preki sud pod predsedništvom zloglasnog sudije Ivana Vidnjevića.[7] Naredbom poglavnika NDH 9. avgusta 1942. u Vukovaru je osnovano Više redarstveno povjereništvo (policijski komesarijat) za Veliku župu Vuka, na čelu sa višim redarstvenim povjerenikom (komesarom) Viktorom Tomićem. Odmah po njegovom dolasku, 11. avgusta počeo je sa radom i pokretni preki sud, koji je sutradan izrekao prve smrtne kazne. Tokom čitavog meseca trajala su masovna hapšenja, a pokretni sud je svakodnevno zasedao i izricao smrtne presude, koje su izvršavane na stratištu Dudik, u blizini Vukovara. Sedište Povereništva i pokretnog suda premešteno je 26. avgusta u Hrvatsku Mitrovicu, nakon čega je ustaški teror zahvatio najveći deo Srema. Od kraja avgusta do sredine septembra 1942, pokretni sud je zasedao u sremskomitrovačkom zatvoru izricajući na hiljde smrtnih presuda, koja su vršena na pravoslavnom groblju. Prema nalazima Državne komisije za ratne zločine, u toku akcije Viktora Tomića uhašpeno je i zlostavljano preko 10.000, a ubijeno je nestalo oko 6.000 ljudi.[8] Usled protesta sa više strana, na zahtev Zigfrida Kašea, poslanika Trećeg rajha u NDH, Tomić je 11. septembra 1942. smenjen, a nakon toga je akcija masovnog terora zaustavljena.[9]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Lazić 1982, str. 5.
- ^ a b v „Velika župa Vuka”. arhiv.hr. n.d.
- ^ a b Atanacković 1968, str. 88—91.
- ^ Atanacković 1968, str. 94.
- ^ Žrtve u Sremu 2021, str. 33—34.
- ^ a b Lazić 1982, str. 5—6.
- ^ Žrtve u Sremu 2021, str. 35.
- ^ Žrtve u Sremu 2021, str. 37.
- ^ Žrtve u Sremu 2021, str. 38.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Atanacković, Žarko (1968). Srem u Narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji. Šimanovci: Mesna zajednica / Mesni odbor SUBNOR Šimanovci. COBISS.SR 185976327
- Lazić, Dušan (1982). Sremsko krvavo leto 1942. Sremska Mitrovica: Sremske novine. COBISS.SR 21180167
- Žrtve u Sremu 1941—1945. tom I. Novi Sad: Arhiv Vojvodine. 2021. COBISS.SR 52142089