Zgrada Sreskog načelstva u Nišu
| Zgrada Sreskog načelstva u Nišu | |
|---|---|
 Izgled zdanja i Siđelićevog trga iz 1930. | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Niš |
| Opština | Medijana |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1910. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Zgrada Sreskog načelstva u Nišu, danas Palata pravde, ugaono je zdanje u čistoj secesiji, i jedna od prvih velelepnih građevina sa početka 20. veka, koja je sa istočne strane uokvirla i dala današnji izgled Sinđelićevom trgu, jednom od centralnih arhitektonskih celina u Nišu.[1] Ne zna se ko je zgradu projektovao, ali se zna da je građevinske radove izveo preduzimač Milan Stefanović iz Niša.
Kasnije je zgrada služila kao Okružni i Sreski sud. Godine 1937. na zgradi je dograđeno krilo, a 1957. još jedan sprat, tako da je izgled fasada pojednostavljena, uništavanjem celokupne secesijske dekoracija. Devedesetih godina 20. veka, na zahtev Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Niša, koja je objekat proglasila kulturnim dobrom, zgradi je vraćena sva secesijska dekoracija.[2]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Zgrada je locirana na ugaonoj parceli Sinđelićevog trga, jednog od najprometnijih gradskih trgova u centralnom delu Grada Niša, neposredno uz glavnu gradsku i međunarodnu saobraćajnu arteriju Niš—Sofija koja vodi prema istoku, u ulici Vožda Karađorđa. Prostor na kome se nalazi zgrada, kao i čitav prostor ovog trga, bio je ledina, a krajem 19. veka služio je kao pijaca.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Posle oslobođenja od Osmanlijskog ropstva, 1878. godine, Niš je podeljen na okruge, a nakon Berlinskog kongresa, iste godine postao je središte novooslobođenih krajeva. U novoj podeli vlasti Kneževine Srbija je u Nišu, kao novooslobođenom gradu, ustanovila opštinska i sreska Načelstva.
Kako je u oslobođenom delovima Srbije, brojne funkcije vlasti trebalo prvenstveno obezbedi ostvarivanjem osnovnih ustavnih načela i prava u vekovima porobljavanim oblastima sa srpskim narodom, opšta organizacija vlasti u Nišu bila je ostvarena u skladu sa Ustavom Kneževine Srbije i Zakonom o ustrojstvu lokalnih vlasti.
U novonastalim uslovima za potrebe rada Sreskog načelstva u Nišu, čiji se srez sve više razvijao i uvećavao, trebalo je izgraditi novu i funkcionalno bolje organizovani i opremljenu zgradu. Zidanje nove zgrade započeto je 1909. a završeno je 1910. godine.
Po planovima za sada nepoznatog arhitekte, zgrada je izgrađena na prostoru prizemne begovske kuće sa doksatom, koja je po oslobođenju Niša od Osmanlija postala državna svojina. U njoj je godinama stanovao Nikola - Kole Rašić, sreski načelnik.[3] Sa istočne strane prizemna begovska kuća se graničila sa, kućom Mišićevih (koja i danas postoji) i turskom islahanom, sirotištem i zanatskim centrom, sa južne prometnom ulicom Stambol kapija, sa zapada menje prometnom ulicom i sa severoistoka sa građevinom sličnog arhitektonskog oblikovanja. Ovaj niz građevina orijentalne arhitekture u centralnom jezgru grada, na današnjem Sinđelićevom trgu prekinut je izgradnjom gabaritno dominantne zgrade Sreskog načelstva, odnosno današnje „Palate pravde”, čime je zauvek promenjen i vizuelni identitet ovog kvarta Niša.
Posle Drugog svetskog rata spoljna arhitektura zgrade Načelstva bila je potpuno izmenjena. Prvo su uklonjeni ukrasi sa lizene, pa je fasada pojednostavljena, a zatim je, prilikom podizanja još jednog sprata i izrade fasade u veštačkom kamenu, uništena celokupna secesijska dekoracija. Greška je uviđena i tokom poslednje rekonstrukcije fasade devedesetih godina 20. veka zgradi je veraćena sva secesijska dekoracija.[2]
Arhititektura[uredi | uredi izvor]
Do danas nije pronađen projekat građevine, pa se ne može sa sigurnošću utvrditi ko je njen projektant, mada se po nezvaničnim podacima, projektantom smatra beogradski arhitekta Jovan Novaković.
- Prvobitni izgled građevine
Građevina je razuđenog gabarita, izgrađena je u čistoj secesiji. Ova se prizemljem i spratom, prostrana ugaona građevina razuđene je osnove sa, satnom kulom naslonjenoj na zasečenom uglu zgrade i časovnicima na sve četiri strane, dominira svojim izgledom kao jedan od gradskih simbola. Čeoni delovi zdanja, ove razuđene zgrade sa prizemljem i spratom, su dimenzija 31,25 i 72,10 metara.
Kroz tri lučna otvora na tremu satne kule, a potom kroz masivna lepo ukrašena dvokrilna vrata od punog drveta, ulazi se kroz glavni ulaz u zgradu. Potom se u unutrašnjosti zgrade, iz osovine ugaonog ulaza i prostranog vestibila odvajaju se reprezentativna stepeništa sa tri kraka. Ovaj ulaz predstavljala dobro proučeno i „čisto rešenje“ velikog programa koji je primeivan kod ovakvih objekata.
Sa spoljne strane fasada zdanja izvedena je u kitnjastoj secesiji sa dekorativnim površinama obrađenim geometrijskim i vegetabilnim ornamentima, u frizu ispod krovova i na širokim lizenama. Rizaliti na fasadama sa „ispadima“ od preko jednog metra oživljavaju celu kompoziciju i daju zdanju monumentalanost, kome još više doprinosi i ugaona satna kula sa svojim piramidalnim završetkom i gromogramskim stubom na vrhu.
- Dogradnja zgrade i današnji izgled
Prva dogradnja obavljena je 1937. godine kada je u nastavku zgrade, prema Voždovoj ulici, dograđen trakt iste spratnosti, u dužini od oko 30 metara. Projekat dogradnje radio je beogradski arhitekta Drago Vidaček.
Druga dogradnja izvršena je 1957. godine i zahvata nadgradnju još jednog sprata (sada je to zgrada u celini). Projekat nadgradnje drugog sprata radio je arhitekta Desimir Dančević iz Niša. Tom dogradnjom dobijeno je 17 kancelarija, uvedeno je centralno grejanje i izvršena adaptacija daktilobiroa.
Godine 1989. i 1990. izvršen je otkup stanova na prvom ulazu susedne stambene zgrade "Banovinski stanovi", a potom je probijen bočni zid i izvršeno funkcionalno povezivanje tog prostora i sudske zgrade. U toku 1995. godine izvršena je dogradnja severnog dela zgrade, na praznom prostoru između zgrade sagrađene 1910. i dogradnje izvršene 1937. godine. Ovom dogradnjom dobijeno je šest kancelarija, ukupne površine 100 m2.
Poslednja dogradnja zgrade izvršena je u toku 2012—2013. godine i zahvata nadgradnju još jednog sprata u potkrovlju zgrade gde su smeštene prostorije Višeg suda u Nišu i Pravosudne akademije.[4]
Prema projektu Zavoda za zaštitu spomenika u Nišu (glavnog projektanta Milorada Vojinovića, dipl. inž. arhitekta), 1997. godine, izvršena je rekonstrukcija krova, kule, sata, spoljne fasade, ulaznog dela, enterijera i stepeništa, prema njenom izgledu iz 1910. godine. Na fasadi su urađeni i vajarski radovi, „fasadni ornamenti” (rad akademskog vajara Vasilija Perevalova iz Niša), kojih nije bilo pre rekonstrukcije. Tada je ovoj zgradi vraćena sva ornamentika koju je imala kada je davne 1886. godine, podignuta za potrebe tadašnjeg Sreskog načelstva.[4]
Nakon adaptacije i rekonstrukcije, po prvi put, 23. oktobra 1997. godine, ugrađeno je osvetljenje zgrade i fasade (preko 23 reflektora, koji su montirani na uličnim električnim stubovima), tako da u toku noći, zgrada deluje velelepno kao jedan od nekoliko simbola Niša.
U svom sadašnjem sklopu zgrada se sastoji iz prizemlja, dvaju spratova i potkrovlja, razuđene je osnove, s istaknutim fasadnim rizalitima, s igrom krovnih masa i naglašenom masivnom vertikalom u vidu kule. U podnožju ugaone kule smeštena je ulazna partija, na koju se nadovezuje središnji hol sa stepeništem, kojim se ostvaruje veza sa spratovima.
Nakon ovih radova ovako zgrada dobila je sadašnji izgled i namenu, koja priliči savremenom dobu. Zgradi je vraćen i prvobitni izgled, a stvoreni su i zadovoljavajući uslovi za smeštaj svih pravosudnih organa Niša u jedan građevinski prostor, koji je s pravom nazvan „Palatom pravde”.[5]
Zaštita[uredi | uredi izvor]
Palata pravde (koja je u suštini sačuvala autentičan izgled) kao spomenik kulture koji se nalazi na teritoriji grada Niša, u Nišu, u Ulici vožda Karađorđa broj 23, stavljena je pod zaštitu države, kao jedan od reprezentativnih primeraka javne gradske arhitekture Niša i Srbije.[4] Zaštićena okolina spomenika kulture obuhvata katastarske parcele: br. 1973, 1974/1, 1974/2, 1974/3 i 1974/4, KO Niš – Ćele Kula, u državnoj svojini.[6]
Pored izuzetnih istorijsko-umetničkih i arhitektonskih vrednosti, ovaj spomenik kulture ima i istorijski značaj za kontinuitet pravosuđa u južnoj Srbiji.[6]
Galerija[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Kojić, B., Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji, Beograd, 1949
- ^ a b Andrejević B., Spomenici Niša, Niš, 1996
- ^ Nenadović A., Nepublikovani izveštaj 5.4.1967, ZZSK Niš, 1967.
- ^ a b v „Obnovljena fasada Palate pravde | Osnovni sud u Nišu”. www.ni.os.sud.rs. Pristupljeno 2023-01-01.
- ^ „Istorija i osnivanje suda”. Viši sud u Nišu • Vožda Karađorđa 23. Arhivirano iz originala 12. 01. 2018. g. Pristupljeno 12. 1. 2018.
- ^ a b „Odluka o utvrđivanju zgrade Sreskog načelstva u Nišu za spomenik kulture: 32/2001-31”. www.pravno-informacioni-sistem.rs. Pristupljeno 2023-01-01.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Zgrada Sreskog načelstva u Nišu na Vikimedijinoj ostavi
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
- Lista spomenika
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd/Baza nepokretnih kulturnih dobara
