Narodna nošnja Slovaka u Vojvodini
Razvoj narodne nošnje u Vojvodini povezan je sa razvojem kulture naroda i nacionalnih manjina koje žive na ovoj teritoriji. S obzirom na iste geografske, klimatske, socio-ekonomske i političko-istorijske uslove u kojima se razvijala narodna nošnja, neke od karakteristika su zajedničke većini stanovništva Vojvodine. Narodna nošnja u Vojvodini vodi poreklo od potpuno različitih kultura, pa tako imamo narodnu nošnju slovenskog, mađarskog, romanskog i germanskog porekla. Prilikom naseljavanja ovih krajeva Slovaci su sa sobom doneli i deo duhovne i materijalne kulture. Pokušali su da se prilagode načinu života u novoj sredini uz očuvanje jezika, običaja i narodne nošnje, što je značilo očuvanje njihovog identiteta u multinacionalnom i multikonfesionalnom okruženju.
Slovaci u Vojvodini do danas su sačuvali tradicionalnu narodnu nošnju u većinski slovačkim, ali i mešovitim sredinama. U mestima gde su živeli sa mađarskim etnicitetom bili su podvrgnuti mađarizaciji, posebno Slovaci katoličke veroispovesti. Narodna nošnja se vremenom menjala pod različitim uticajima, ali je zadržala arhaičnu formu, koja postoji već više od 200 godina. Činjenica da su se Slovaci na Donju zemlju (tj. Vojvodinu) doselili iz različitih krajeva Slovačke, donoseći sa sobom lokalnu nošnju, ali i uticaj nove sredine, doprineli su formiranju jedinstvenog tipa slovačke narodne nošnje.[1]
Varijante[uredi | uredi izvor]
Slovačka narodna nošnja, iako jedinstvena, ima i svoje varijante, koje su primetne ne samo između Bačke, Banata i Srema, već i u okviru tih oblasti, pa čak i u pojedinim selima. Ove razlike ogledaju se u pojedinim elementima kroja, izgledu siluete, ukrasima, nazivima delova nošnje i materijala od kojih je nošnja napravljena.[1]
Bačka[uredi | uredi izvor]
Slovačka narodna nošnja u Bačkoj ima svoje podvarijante, a to je nošnja iz Pivnica, Selenče i Bačkog Petrovca, gde spada i nošnja Slovaka iz Kisača, Kulpina i Gložana. Takođe, razlike u nošnji postoje i u samim mestima, npr. u Selenči, gde se razlikuje nošnja katoličkih i evangeličkih Slovaka.[1]
Srem[uredi | uredi izvor]
Karakteristična nošnja Slovaka u Sremu je staropazovačka nošnja, koja je u velikoj meri zadržala arhaične forme, koje su u drugim mestima davno zamenjene savremenim formama nošnje.[1]
Banat[uredi | uredi izvor]
U Banatu kao podvarijantu slovačke nošnje treba spomenuti kovačičku nošnju, gde spada i nošnja Slovaka iz Padine, Janošika, Hajdučice i Vojlovice (gde je vidljiv mađarski uticaj). Slovačka nošnja iz Aradca je specifična po tome što se razvila pod nemačkim i srpskim uticajem.[1]
Tipovi[uredi | uredi izvor]
Kod slovačke narodne nošnje razlikujemo stariji tip, koji je korišćen do kraja Prvog svetskog rata, tačnije dvadesetih godina 20. veka, noviji tip, koji se nosio do kraja Drugog svetskog rata, i najnoviji tip koji sadrži arhaične elemente kao i elemente građanskog odela.[1]
Ženska nošnja[uredi | uredi izvor]
Zajedničko za sve tipove slovačke ženske narodne nošnje su osnovni delovi nošnje - donja suknja (rubáč), oplećak (opľecko), široka suknja (široká sukňa), kecelja (keteňa, šata) , prsluk (prusľak) i marama (ručňík), čiji kroj, način ukrašavanja i materijal određuju kojem tipu nošnje pripadaju.
Stariji tip narodne nošnje odlikuje manji broja suknji (2-3), dužine do gležanja, sastavljenih od nekoliko delova, blago nabranih, manje ukrašenih. Donji deo suknje je ravan bez karnera. Na suknji se sa prednje strane nosila keselja (zásťera). Na gornjem delu tela nosio se oplećak (opľecko ili rukávce) od konoplje ili pamuka, sa širokim rukavima. Preko oplećka je nošena svilena marama ručňík na hrlo ili prsluk prusľak.
Noviji tip narodne nošnje karakteriše veći broj suknji (7-8), šivenih od kupovnih tkanina, svile, pamuka, somota i drugih tkanina. Kako se donja suknja povećala, tako se povećao i obim suknje. Na donjem delu suknje ušiven je široki karner fodra, koji ima dvostruko više delova od suknje, a na njemu je ušiven i izvezen veliki broj različitih ukrasa. Na suknji se sa prednje strane nosila keteňa. Na gornjem delu tela nosio se oplećak od fabričkog platna, u Bačkoj sa širokim rukavima, dok su u Banatu i Sremu rukavi bili uski. Kod novijeg tipa nošnje prusľak se nosio samo u Banatu, a marama se nosila kao obavezni deo svečane i radne odeće.
Kod najnovijeg tipa ženske nošnje tipična je upotreba elemenata građanskog odela. Suknje su kraće, do kolena, i široke, keteňa je bogato ukrašena, a pored toga nose se i kupovne čarape (najlon čarape), fabrički proizvedene cipele i sandale sa štiklom. Izuzetak su mlađe generacije u Staroj Pazovi, koje se verno pridržavaju tradicionalne nošnje i ne kombinuju je sa savremenim odevnim predmetima.[1]
Muška nošnja[uredi | uredi izvor]
U muškoj nošnji nije bilo toliko razlika između oblasti i naselja.
Stariji tip muške nošnje sastojao se od košulje (košeľa) i širokih gaća (gaťi), prsluka (pruclek), kaputića (ľeveša) i kaputa (kabát), a u zimsko doba od štofanih pantalona (nohavíce), pelerine (haľeni), bunde (bundi) i drugih odevnih predmeta od krzna. Značajno je istaći da su košulja i gaće u prošlosti bili osnovna muška odeća, kako leti tako i zimi, ne samo kod Slovaka, već i kod drugih etničkih grupa u Vojvodini.
O novijoj muškoj nošnji teško je govoriti, jer je zamenjena odećom modernog kroja, koju nose i mlađe i starije generacije. Kod novije nošnje, u upotrebi od tridesetih godina 20. veka, mlađe generacije nosile su karakteristične slovačke vezene košulje, sa vezom na grudima i okovratnicima. Poznata je vezena košulja Jánošíkova košeľa, koja je podjednako zastupljena kod Slovaka u Bačkoj, Banatu i Sremu. Ova vrsta košulje preuzeta je iz Slovačke.
Od tridesetih godina prošlog veka muška nošnja gubi tradicionalne karakteristike, i sve više se nosi građansko odelo ili konfekcijska odeća. Međutim, tradicionalna ženska nošnja sačuvana je u srednjim i starijim generacijama. Mlade generacije oblače se u nošnju samo za vreme praznika, ponekad na svadbama i folklornim manifestacijama.[1]
Dečija nošnja[uredi | uredi izvor]
Tradicionalna dečija nošnja bila je podjednako zastupljena kod svih Slovaka u Vojvodini, tako da nije bilo toliko vidljivih regionalnih razlika u oblačenju male dece. Deca do 3-4 godine starosti oba pola nosila su duge haljine: sukňa, sukňička, košijeľka, kabaňa, koje su bile izrađene od konoplje, pamuka ili kupovnog platna. Ove haljine deca bi nosila sve do polaska u školu, kada su dobijala odeću sličnu odeći za odrasle. Nošnja starije dece imala je sve odlike nošnje za odrasle, ali je znatno brže izašla iz upotrebe.
Materijali[uredi | uredi izvor]
Osnovna sirovina za proizvodnju odeće Slovaka i ostalih stanovnika Vojvodine bila je konoplja, ređe lanena vlakna. Pored biljnih vlakana za proizvodnju zimske odeće korišćena je vuna, jagnjeće i ovčije krzno, svinjska i goveđa koža, a drvo se često koristilo za izradu obuće. Pored ovih sirovina, kasnije su počeli koristiti i pamuk, koji su kupovali ili proizvodili platno kod kuće. Najvažnije mesto kod Slovaka zauzimala je konoplja, koju su u velikim količinama uzgajali i obrađivali do Drugog svetskog rata, ali i kasnije, za proizvodnju svakodnevne i svečane odeće, kao i za proizvodnju raznih predmeta od tekstila za domaćinstvo.[1]
Odeću su šili za sebe i ukućane, dok su gornje delove muške nošnje, koji su bili složeniji, šili seoske krojači. Slovaci su veoma malo obrađivali vunu. Obično su od vune pleli čarape, dok su gotove proizvode od vune kupovali od seoskih majstora. Karakteristično za migracije Slovaka kada bi se selili u nove krajeve jeste to da bi uvek vodili stoku sa sobom, ali nisu proizvodili proizvode od vune, već su bili vešti u obradi kože i krzna. Krznenu odeću proizvodile su slovačke zanatlije, na čijim proizvodima je očigledan uticaj različitih kultura Vojvodine, iako su sačuvali drevne slovačke elemente u kroju, kao i u ornamentima i motivima.
Opšti razvoj društva, uvećanje imovine, razvoj zanata, industrije i trgovine sa evropskim i svetskim državama omogućili su kupovinu boljih i skupljih materijala. Vremenom se promenila i odeća, kada je za njenu proizvodnju počela da se koristi kupovna tkanina, promenio se i kroj, uvode se novi elementi i novi nazivi odeće. Narodna nošnja kao deo života i kulture Slovaka, kolonizovanih u Vojvodini pre više od dva veka, najvidljiviji je simbol nacionalnog identiteta, koji je do danas sačuvan.[1]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Svečana marama za glavu od svile. Nosile su je žene preko kape do polovine 20. veka. -
Svečana marama za glavu od svile. Nosile su je žene preko kape do polovine 20. veka. (Gložan) -
Kecelja (keteňa). Deo svečane ženske nošnje vojvođanskih Slovaka novijeg tipa. Nosila se do 70-tih godina 20. veka.(Kulpin) -
Detalj muške marame (ručňíčok). Devojka bi je poklonila momku, koji ju je nosio u svečanim prilikama vezanu oko vrata ili za pojasom. Koristile su se do polovine 20. veka. (Selenča) -
Muška košulja. Nosila se u svečanim prilikama u prvoj polovini 20. veka. -
Slovačke čakšire (nohavice). Nošene su u svečanim prilikama sa debelim vunenim čarapama, papučama ili čizmama, do Prvog svetskog rata. -
Slovački opanci (bačkori). Deo svakodnevne i svečane odeće. Često i jedini komad obuće. Stariji ljudi su ih nosili do 70-tih god. 20. veka. -
Kaputić od pliša, koji su nosili mlađi momci u prvoj polovini 20. veka (Bačka) -
Muška košulja (predkavá). Nosila se u svečanim prilikama do polovine 20. veka. -
Ženska, svečana, marama za ogrtanje od svile. Nosile su je žene svih uzrasta do polovine 20. veka. Bački Petrovac (1897). -
Suknja, deo svečane ženske nošnje vojvođanskih Slovaka. Nosila se do polovine 20. veka. -
Ženski kaputić od pliša ljeveš (ľeveš). Nošen je u svečanim prilikama do prve polovine 20. veka. (Bačka)
Reference[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bosić, M.: Pregled nošnje Slovaka u Vojvodini. In:Tradičná kultúra Slovákov vo Vojvodine. Obzor, Nový Sad, 1973, str.107-124.
- Bosić, M.: Narodna nošnja Slovaka u Banatu – Kovačica. Kulturno-prosvjetni sabor Hrvatske, Zagreb, 1989.
- Bosić, M.: Narodna nošnja Slovaka u Vojvodini. Vojvođanski muzej, Posebna izdanja IX, Novi Sad, 1987.