Pređi na sadržaj

Oranžerija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Oranžerija u Kuskovu, Moskva (1760-e)
Zastakljeni krov u Fota House oranžeriji, ostrvo Fota, Irska
Orangerieschloss koji je sagradio Fridrih Vilhelm IV od Pruske u Potsdamu sredinom 19. veka
Oranžerija Kraljevskog zamka Leken, Belgija (oko 1820.), najstariji je deo monumentalnih Kraljevskih staklenika Lekena

Oranžerija (fr. orangerie) bila je prostorija ili namenska zgrada na posedima modernih rezidencija severne Evrope od 17. do 19. veka gde su stabla pomorandže i drugog voća bila zaštićena tokom zime, kao veoma veliki oblik staklene bašte.[1]

Oranžerija je pružala luksuzno proširenje normalnog opsega i sezone drvenastih biljaka, produžavajući zaštitu koju je pre toga dugo vremena pružala toplota koja se nudila sa zidova vrtova.[2] Tokom 17. veka, voće poput pomorandže, nara i banana stizalo je u ogromnim količinama u evropske luke. Pošto ove biljke nisu bile prilagođene oštrim evropskim zimama, izmišljene su oranžerije da ih zaštite i podržavaju njihov rast. Visoka cena stakla učinila je oranžerije statusnim simbolom koji pokazuje bogatstvo i luksuz. Postepeno, zbog tehnološkog napretka, oranžerije su postale više klasična arhitektonska struktura koja je poboljšala lepotu bašte na imanju, a ne prostorija koja se koristi za zimovanje biljaka.[3]

Oranžerija je nastala iz renesansnih vrtova Italije, kada je tehnologija izrade stakla omogućila da se proizvedu dovoljna prostranstva prozirnog stakla. Na severu, Holanđani su prednjačili u razvoju prostranstva sa prozorskim staklom u oranžerijama, iako su gravure koje ilustruju holandske priručnike prikazivale čvrste krovove, bilo da su sa gredama ili zasvođeni, i obezbeđivanje toplote pećima umesto otvorene vatre.[4] Ovo je ubrzo stvorilo situaciju u kojoj su oranžerije postale simboli statusa među bogatima. Zastakljeni krov, koji je davao sunčevu svetlost biljkama koje nisu bile u stanju mirovanja, razvijen je u ranom 19. veku. Oranžerija u Diram Parku u Glosterširu, koja je imala krov od škriljca kada je prvobitno izgrađena oko 1702. godine,[5] dobila je zastakljeni oko sto godina kasnije, nakon što je Hemfri Repton primetio da je tamna; iako je sagrađena da sačuva pomorandže, u moderno doba uvek se zvala jednostavno "staklenik".[6]

Orangerie iz 1617. (sada Muzej Oranžerije) kod palate Luvr inspirisala je imitacije koje su kulminirale u najvećoj evropskoj oranžeriji, Versajskoj oranžeriji. Dizajnirao ju je Žil Arden-Mansar za 3.000 stabala pomorandže Luja XIV u Versaju, njene dimenzije od 155 x 13 m, nisu bile premašene sve do razvoja modernog staklenika 1840-ih i brzo su bile u senci staklene arhitekture Džozefa Pakstona, dizajnera Kristalne palate iz 1851. godine. Njegov „veliki konzervatorijum“ u Čatsvort House-u bio je oranžerija i staklena kuća monumentalnih proporcija.[traži se izvor]

Oranžerija, međutim, nije bila samo staklenik, već simbol prestiža i bogatstva i baštenska karakteristika, na isti način kao letnjikovac ili „grčki hram“. Vlasnici bi tamo vodili svoje goste u obilaske kako bi se divili ne samo plodovima iznutra već i arhitekturi spolja. Često je oranžerija sadržavala fontane, pećine i prostor za zabavu po lošem vremenu.[traži se izvor]

Najraniji primeri

[uredi | uredi izvor]
Versajska oranžerija izgrađena između 1684. i 1686. godine

Već 1545. u Padovi, Italija, izgrađena je oranžerija. Prve oranžerije su bile praktične i ne tako ukrasne kao što su kasnije postale. Većina nije imala grejanje osim otvorenih vatri.[traži se izvor]

U Engleskoj je Džon Parkinson predstavio oranžeriju čitaocima svog Paradisus in Sole (1628), pod naslovom „Pomorandže”. Drveće je sađeno uz zid od cigle i zimi ograđeno daskama prekrivenom voštanim materijalom, za šta se mislilo da je zgodnije od alternative:

U tu svrhu, neki ih drže u velikim četvrtastim kutijama, i podižu ih tamo-amo gvozdenim kukama sa strane, ili daju da se vuku ramovima, ili malim točkovima ispod njih, da bi ih postavili u kuću ili zatvorenu galeriju.[7]

Izgradnja oranžerija postala je najmodernija nakon završetka Osamdesetogodišnjeg rata 1648. godine. Zemlje koje su započele ovaj trend bile su Francuska, Nemačka i Holandija, koje su bile zemlje koje su videle da su trgovci počeli da uvoze veliki broj stabala pomorandže, biljaka banana i nara kako bi ih gajili zbog lepote i mirisa.

Građevinski materijal

[uredi | uredi izvor]
Krovna lanterna u oranžeriji Mojselvic, u Nemačkoj

Oranžerije su uglavnom građene prema jugu kako bi se iskoristila maksimalna moguća svetlost. Takođe su imale velike, visoke prozore kako bi maksimizirale raspoloživu sunčevu svetlost u popodnevnim satima, sa zidovima okrenutim prema severu izgrađenom bez prozora od veoma teške čvrste cigle, ili ponekad sa mnogo manjim prozorima da bi sobe bile tople. Izolacija je u to vreme bila jedna od najvećih briga pri izgradnji ovih oranžerija, slama je postala glavni materijal koji se koristio, a mnoge su imale drvene kapke postavljene kako bi se zadržala toplota. Rani primer takve konstrukcije može se videti u Kensingtonskoj palati, koja je takođe imala podno grejanje.[8]

Savremene domaće oranžerije se takođe obično grade od kamena, cigle i tvrdog drveta, ali razvoj stakla, drugih materijala i tehnologija izolacije proizveo je održive alternative tradicionalnoj gradnji.[9] Glavna razlika u odnosu na staklenik je u izgradnji njegovog krova – staklena bašta će imati zastakljeno više od 75 odsto krova, dok će oranžerija imati manje od 75 odsto zastakljenja. Kućne oranžerije takođe obično imaju krovnu lanternu. Poboljšani dizajn i izolacija su takođe doveli do sve većeg broja oranžerija koje se ne grade okrenute prema jugu, već koriste tehnike maksimiziranja svetlosti kako bi se maksimalno iskoristila dostupna prirodna sunčeva svetlost.

Rane oranžerije

[uredi | uredi izvor]
Oranžerija u Vrest Parku

Prvi primeri su bile osnovne konstrukcije i mogle su se ukloniti tokom leta. Ne samo plemići, već i bogati trgovci, na primer oni iz Nirnberga, uzgajali su agrume u oranžerijama.[10] Neke oranžerije su izgrađene koristeći baštenski zid kao glavni zid, ali kako su oranžerije postajale sve popularnije, počele su da postaju sve više pod uticajem dizajnera bašte i arhitekata, što je dovelo do veze između kuće i arhitektonskog dizajna oranžerije. Na to je dodatno uticala povećana potražnja za prelepim egzotičnim biljkama u bašti, koje bi se mogle uzgajati i čuvati u oranžerijama.

Ovo je stvorilo povećanu potražnju za dizajnom bašte za bogate da imaju sopstvene egzotične privatne bašte, što je dodatno podstaklo status oranžerije koja postaje još više simbol elite.[10] Ovo je zauzvrat stvorilo potrebu da se oranžerije grade korišćenjem još boljih tehnika kao što su podno grejanje i mogućnost otvaranja prozora na krovovima radi ventilacije. Stvaranjem mikroklime za razmnožavanje sve više egzotičnih biljaka, privatne bašte su postajale kreacije lepote širom Evrope.

Kontinentalna Evropa

[uredi | uredi izvor]
Oranžerija Belvedere, Beč, Austrija
Oranžerija u Zamku Bagatel u Parizu
Oranžerija zamka Šverin, Šverin, Nemačka
Velika oranžerija (Peterhof)
Oranžerija u zamku Finspang, Švedska (1832)

Austrija

[uredi | uredi izvor]

Francuska

[uredi | uredi izvor]

Belgija

[uredi | uredi izvor]
  • Leken, oranžerija kraljevskog zamka Leken (oko 1820.)

Nemačka

[uredi | uredi izvor]

Italija

[uredi | uredi izvor]
  • Palata Venarija, Citronerija (Oranžerija, izgradio Filipo Juvara)

Poljska

[uredi | uredi izvor]
  • Varšava, Stara Pomarandžarnija (Stara oranžerija; izgrađena 1786–1788) i Nova Pomarandžarnija (Nova oranžerija; izgrađena 1860) u Kraljevskom parku Lazenki

Rusija

[uredi | uredi izvor]
  • Peterhof, Bolshaya Kamennya Oranzhereya
  • Carsko selo, Bolshaya Oranzhereya (1762, 1820)
  • Kuskovo, Moskva, Oranžereja

Švedska

[uredi | uredi izvor]
  • Lineanum, Botaniska trädgården (Upsala) – Oranžerija, Botanička bašta, Univerzitet Upsala 1787.
  • Linnéträdgården, Upsala 1655.
  • Oranžerija, zamak Finspang 1832.
  • Nines Slot, imanje (zamak) i oranžerija, Nines
  • Bergianska trädgården, Stokholm, sada se koristi kao restoran

Velika Britanija i Irska

[uredi | uredi izvor]

Oranžerija izgrađena pored Kensingtonske palate, za koju se veruje da je dizajnirao Nikolas Hoksmur, izgrađena je između 1704. i 1705. godine.[11]

Oranžeriju u Kraljevskoj botaničkoj bašti, Kju, dizajnirao je 1761. Ser Vilijam Čembers i jedno vreme je bila najveći staklenik u Engleskoj.[12]

Oranžerija u Margam Parku, Vels, sagrađena je između 1787. i 1793. da bi se u njoj smestila velika kolekcija stabala pomorandže, limuna i citrona koje je nasledio Tomas Mensel Talbot. Originalna kuća je srušena, ali je preživela oranžerija, sa 100 m je najduža u Velsu.[13]

Oranžerija koja datira oko 1700. godine nalazi se u Kenvud Hausu u Londonu, a nešto ranije u Montakutu. Ostale oranžerije su u rukama Nacionalnog fonda i uključuju[14]: Ham haus - Ričmond, Hanburi Hol - Vusteršir, Ikvort Haus - Safok, i dr.

Godine 1970. Viktor Montagju je napravio oranžeriju u svojim formalnim italijanskim baštama u Mapertonu, Dorset.[15]

Oranžerija iz sredine 19. veka u Norton Holu u Šefildu u Engleskoj je pretvorena u stanove.[16]

U Irskoj, oranžerije su izgrađene u Kilruderi Hausu i Lagkru Hausu.[17]

Amerika

[uredi | uredi izvor]
Oranžerija Vaj Plantejšn snimljena 1937.
Rekonstruisana oranžerija Maunt Vernon koju je dizajnirao Džordž Vašington

18. vek

[uredi | uredi izvor]

U Sjedinjenim Državama, najranija delimično netaknuta preživela oranžerija nalazi se u sedištu porodice Tejlo, Maunt Eri, ali je danas zarasla ruševina, koja se sastoji samo od jednog glavnog zida i delova temelja ostalih.[18] Srušena oranžerija se takođe može videti u baštama Ejr Hola u okrugu Nortempton, u Virdžiniji.[19]

Najstarija poznata oranžerija u Americi može se videti u Vaj Hausu, u blizini Tunis Milsa (Iston), u Merilendu.[20][21] Graditelj, Edvard Lojd IV se oženio Elizabet Tejlo, ćerkom Džona Tejloa II, koji je gradio gore pomenutu Maunt Eri. Ova oranžerija se nalazi iza glavne kuće i sastoji se od velike otvorene sobe sa dva manja krila koja su dodata u nekom trenutku nakon početne izgradnje. Zid okrenut prema jugu sastoji se od velikih prozora. Prema sadašnjem stanovniku, gospođi Tilgman (potomak porodice Lojd), služila je kao soba za bilijar za porodicu. Ova plantaža je takođe poznata po tome što je bila dom Frederika Daglasa kao mladog dečaka - roba.[22]

Džordž Vašington je dizajnirao i izgradio oranžeriju za svoj dom u Maunt Vernonu u Virdžiniji. Dizajnirana je u džordžijanskom stilu arhitekture i stoji severno od vile okrenuta prema gornjoj bašti. Završena 1787. godine, to je jedna od najvećih zgrada na imanju Maunt Vernon. Vašington je tamo uzgajao stabla limuna i pomorandže i sago palme. Njegovi savremenici smatrali su je ambicioznom strukturom; glavna prostorija je imala zasvođeni plafon za cirkulaciju vazduha i ugrađeno zračenje iz niza dimnih kanala ispod poda. Prvobitni staklenik je izgoreo 1835. godine, ali je ponovo izgrađen na istom mestu 1951. po originalnim planovima.[23]

19. vek

[uredi | uredi izvor]

Imanje Damberton Ouks u Vašingtonu uključuje i oranžeriju izgrađenu 1810. godine koja se sada koristi za smeštaj gardenija, oleandera i citrusa tokom zime.[24]

Još jedna oranžerija se nalazi na Nacionalnom istorijskom mestu Hampton u blizini Tausona, u Merilendu. Prvobitno izgrađena 1820. godine, bila je deo jedne od najobimnijih kolekcija stabala citrusa u SAD do sredine 19. veka.[25] Sadašnja struktura je rekonstrukcija izgrađena 1970-ih da bi zamenila original, koji je izgoreo 1926. godine.[26]

Oranžerija na istorijskom lokalitetu Batersi u Pitersburgu, u Virdžiniji, trenutno je u restauraciji. Prvobitno izgrađena između 1823. i 1841. godine, kasnije je pretvorena u garažu.[27]

U kasnom 19. veku, Florens Vanderbilt i suprug Hamilton Tvombli izgradili su oranžeriju na svom imanju Florham, a sada se nalazi u kampusu Florham Univerziteta Ferli Dikinson.[28]

20. vek

[uredi | uredi izvor]

Oranžerija u stilu 18. veka izgrađena je 1980-ih u botaničkoj bašti Tauer Hil u Bojlstonu u Masačusetsu.[29]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Gervase Markham, in The Whole Art of Husbandry (London 1631) also recommends protecting other delicate fruiting trees— "Orange, Lemon, Pomegranate, Cynamon, Olive, Almond"— in "some low vaulted gallerie adjoining upon the Garden".
  2. ^ Billie S. Britz, "Environmental Provisions for Plants in Seventeenth-Century Northern Europe" The Journal of the Society of Architectural Historians 33.2 (May 1974:133–144) p 133.
  3. ^ „The History of the orangery”. Westbury Garden Rooms (na jeziku: engleski). 2014-03-20. Pristupljeno 2022-04-18. 
  4. ^ Britz 1974:134f
  5. ^ Its columned exterior relates it to the architecture of the house, a feature of orangeries although not of their modern descendants, greenhouses.[traži se izvor]
  6. ^ Graham Stuart Thomas, "Orangeries in the National Trust", Quarterly Newslette of the Garden History Society, 1967:25.
  7. ^ Such precaution against a sheltering south-facing wall was arranged by the architect Salomon de Caus at Heidelberg about 1619, with removable shutters on an unobtrusive permanent frame, according to Britz 1974:134.
  8. ^ „The Royal Parks - The Orangery”. Arhivirano iz originala 3. 9. 2013. g. 
  9. ^ „How to build an orangery”. Country Life. 8. 7. 2014. 
  10. ^ a b Oster, Uwe A. (2011). „Goldene Äpfel der Hesperiden”. Damals (na jeziku: nemački). sv. 43 br. 6. str. 65—69. 
  11. ^ „Kensington Gardens: The Orangery”. The Royal Parks. Pristupljeno 21. 5. 2022. 
  12. ^ „Iconic London Attractions - Visit Kew Gardens”. kew.org. Arhivirano iz originala 25. 10. 2004. g. Pristupljeno 25. 10. 2004. 
  13. ^ „History of the Margam Orangery”. Arhivirano iz originala 20. 1. 2013. g. 
  14. ^ The list was given in Stewart-Thomas, loc. cit..
  15. ^ Note by T. E. C. W. in the Quarterly Newsletter of the Garden History Society.
  16. ^ British Listed Buildings. Gives details of orangery at Norton Hall.
  17. ^ Malins, Edward Greenway; Bowe, Patrick (1980). Irish Gardens and Demesnes from 1830. ISBN 9780214206283. 
  18. ^ Toler, Kathleen Colonial Classic: Mount Airy Virginia Living, Cape Fear Publishing Co. Inc., 2016.
  19. ^ Virginia is for Lovers, Eyre Hall Gardens. Official Tourism Website of the Commonwealth of Virginia, 2018.
  20. ^ Orangery at Wye House. D.O. Garden Stories, accessed October 27, 2018.
  21. ^ Historic American Buildings Survey.Wye House, Orangery, Bruffs Island Road, Tunis Mills, Talbot County, MD 1936.
  22. ^ Wilford, John Noble (6. 9. 2006). „An Abolitionist Leads the Way in Unearthing of Slaves' Past”. The New York Times. Pristupljeno 2007-07-13. 
  23. ^ Mount Vernon Ladies’ Association. George Washington's Mount Vernon: Greenhouse 2018.
  24. ^ Dumbarton Oaks. „The Orangery”. Arhivirano iz originala 07. 09. 2008. g. Pristupljeno 2011-03-12. 
  25. ^ Novelli, Christopher V. (2006). Battersea. National Register of Historic Places Registration Form. 
  26. ^ „Hampton: A Revolutionary Place”. Umbc.edu. Pristupljeno 2013-04-27. 
  27. ^ Ann Milkovich McKee (2007). Images of America — Hampton National Historic Site. Charleston, SC: Arcadia Publishing. ISBN 978-0-7385-4418-2. 
  28. ^ Florham: Lives of an American Estate. Friends of Florham. 2011. str. 55—56. ISBN 978-0615567433. 
  29. ^ Tower Hill Botanic Garden: The Orangerie Worcester County Horticultural Society.

Literatura

[uredi | uredi izvor]
  • Woods, Mary (1996). Glass Houses: A History of Greenhouses, Orangeries and Conservatories.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Оранжерија&oldid=27419554”