Ostaci zgrade mitropolije na Kalemegdanu

Ostaci srpskog pravoslavnog beogradskog mitropolitskog dvora između Donjeg i Gornjeg grada, iz perioda srpske despotovine.

Ostaci zgrade mitropolije u Beogradu se nalaze u sklopu Beogradske tvrđave u steni ispod Donjeg grada. Mitropolitski dvor je sagrađen na temeljima ranijeg zdanja, na mestu crkve iz 11. veka posvećenoj Uspenju Presvete Bogorodice, zaštitnice grada Beograda.

Istorija

Dio nadvratnika bivše Saborne crkve Uspenja Presvete Bogorodice u Beogradu, sa ktitorskim natpisom despota Stefana Lazarevića, isklesanim na bijelom mramoru, oko 1410. Napomena: materijal je vlasništvo Muzeja grada Beograda, odobren je u nižoj rezoluciji za potrebe ovog članka i ne može se koristiti za druge namjene.

Rekonstrukcija izgleda Beograda iz doba srpske despotovine. Vidi se zgrada mitropolitskog dvora (crveni krov), sa mogućim izgledom Saborne crkve Uspenja Presvete Bogorodice.

Ostaci mitroplitskog dvora su otkriveni prilikom iskopavanja na Donjem gradu Beogradske tvrđave 1977 godine. Kada su Turci u avgustu 1521. okupirali Beograd, tadašnju Sabornu mitropolijsku crkvu Uspenja Presvete Bogorodice, pored današnjih ostataka mitropolitskog dvora, su pretvorili u džamiju, koja se zvala Sulejmanova džamija, kao i Careva džamija. Bivši hram i kasnija džamija je uništena početkom 18. vijeka u vrijeme austrijsko-turskih ratova. Izgled mitropolitskog dvora danas nije poznat. Taj prostor sa ostacima zgrada je bio zatrpan zemljom, koja je tu dovežena prilikom austrijskog građenja Beogradske tvrđave, početkom 18. vijeka.

Prilikom izgradnje bastiona tvrđave od strane Austrijanaca (1734. godina) srušene su dvije stare rezidencije beogradskih mitropolita, a od 1725. gradi se nova. Bila je u blizini Saborne crkve i dvora knjaza Miloša (danas konak kneginje Ljubice), a izgled je bio sličan dvoru - konaku.

Arheološkim istraživanjima otkriven je dio mramornog nadvratnika mitropolitske crkve Uspenja Bogorodice sa ktitorskim natpisom despota Stefana Lazarevića. Arheolozi su natpis datirali oko 1410. godine. Tekst natpisa isklesan je srpskom ekavicom, ćirilicom, ukrasnim slovima svojstvenim za pisanje na hartiji. Natpis govori o dogradnjama i obnovama crkve koje je preduzeo despot Stefan, koji je kao posljednji srpski srednjovjekovni vladar stolovao u Beogradu.

Sem natpisa nije pronađen nikakav drugi ostatak crkve koja je uništena početkom treće decenije 18. vijeka. U neposrednoj blizini crkve nalazila se prostrana srednjovjekovna građevina – palata, za koju je arheološkim istraživanjima vršenim od 1985. godine utvrđeno da potiče iz despotovog vremena. Ova palata je pripadala kompleksu Mitropolitskog dvora i uništena je u požaru prilikom turskog zaposjedanja grada 1521. godine. Najveće razaranje hrama desilo se 1717. godine kada je eksplodiralo tursko skladište baruta u Donjem gradu, kada je hram usled eksplozije srušen do temelja.

Prema nalazima zaključuje se da su prozori i vrata bili isklesani u gotičkom stilu, a posebnu vrednost imao je glavni portal koji je u celini očuvan. Za dogradnju crkve i izgradnju hrama korišćeni su najbolji materijali koji su dovoženi iz inostranstva, a na izgradnji su radili najbolji i najveštiji majstori. Sačuvana osnova Mitropolitskog dvora se prostire na površini od 60 metara, sa 30 metara. Prolaskom kroz sačuvane temelje uočava se raspored prostorija u dvoru, a postoje i jasne naznake ostatka podruma i prvog nivoa do tavanice. U tom nivou su se nalazio i ulazni hol i velika sala.

Od najznačajnijeg hrama srednjovjekovnog Beograda više nema očuvanih tragova. Ne zna se pouzdano vrijeme nastanka ove crkve. Ostalo je zabilježeno da je ovaj hram 1315. godine pohodila srpska kraljica Simonida, mlada žena kralja Milutina, da bi se poklonila čudotvornoj ikoni Presvete Bogorodice, najvećoj gradskoj svetinji. U vrijeme kralja Dragutina crkvu pominje i Danilo Drugi, opisujući je kao veliku sabornu mitropolitsku crkvu. Vjerovatno je bila trobrodna bazilika, sa velikom kupolom i zasvedenim tremom. Naznake mogućeg izgleda dvora se nalaze na otomanskim gravurama iz perioda osvajanja Beograda 1521. godine.

Početkom 15. vijeka Beograd je bio porušen i napušten granični grad koji je despot Stefan, ugarski vazal, dobio na upravljanje od ugarskog kralja Žigmunda, pa tako 1403. godine Beograd postaje sastavni deo Srbije. Izabravši Beograd za svoj prestoni grad, despot Stefan Lazarević je počeo obnovu grada, a je crkvu zatekao u oronulom stanju.

Despot Beograd u povelji o osnivanju grada isti opisuje: Nađoh najkrasnije mesto od davnina, preveliki grad Beograd koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah njega i posvetih Presvetoj Bogorodici.

Njegovim trudom crkva je obnovljena i dograđena, a crkveno sedište srpske autohtone crkve je preseljeno u Beograd. Podatak o ovom ktitorskom djelu imamo zahvaljujući podacima Konstantina Filosofa, životopisca despota Stefana Lazarevića. On nam daje podatke o ikonama i drugim svetinjama koje su krasile unutrašnjost crkve, među kojima su, pored čudotvorne ikone Bogorodice, nalazile i mošti Svete Petke i Svete carice Teofane, koje su ovdje dospjele poslije turskog osvajanja Bugarske. U crkvi su se nalazile i ikone dvanaest apostola, po šest sa svake strane, kao i relikvijar sa rukom Svetog cara Konstantina, koji se sada nalazi u riznici moskovskog Kremlja. Podatak o toj obnovi bio je zapisan na dijelu portala, koji je otkriven u gomili obrušenog kamena.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Literatura

• Durković - Jakšić, Ljubomir (1990). Srbija i Vatikan, 1804.-1918. Žičko i šumadijsko vladičanstvo.