Rio Grande

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Rio Grande (višeznačna odrednica).
„Rio Bravo” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Rio Bravo (višeznačna odrednica).
Rio Grande
Rio Grande kod Albukerkija
Sliv Rio Grandea
Opšte informacije
Dužina2.830 km
Basen182.200 sq mi (472.000 km2)[1] km2
Pr. protok37 ​m3⁄s
Vodotok
IzvorPlanina San Huan, Kolorado
Koor. izvora37° 47′ 52″ N 107° 32′ 18″ W / 37.79778° S; 107.53833° Z / 37.79778; -107.53833[3]
V. izvora3.900 m
UšćeMeksički zaliv[2]
Koor. ušća25° 57′ 22″ N 97° 08′ 43″ W / 25.95611° S; 97.14528° Z / 25.95611; -97.14528[3]
V. ušća0 ft (0 m) m
Geografske karakteristike
Država/e SAD
 Meksiko
PritokeRio Končos, Pekos i Devils
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Rio Grande ili Rio Bravo (engl. Rio Grande, šp. Río Bravo) je reka u Severnoj Americi, duga 1.896 mi (3.051 km)[4][5][6] U Meksiku je nazivaju još i Rio Bravo. Nastaje spajanjem više potoka na planini San Huan u jugozapadnom delu države Kolorado u SAD, a uliva se u Meksički zaliv. Protiče kroz američke savezne države Kolorado, Novi Meksiko i Teksas i meksičke savezne države Čivava, Koavila, Novi Leon i Tamaulipas. Sliv Rio Granda (vododelnica) ima površinu od 182.200 sq mi (472.000 km2);[1] međutim, endorejski baseni koji se nalaze u blizini i unutar šireg sliva Rio Granda povećavaju ukupnu površinu drenažnog sliva na 336.000 sq mi (870.000 km2).[7]

Rio Grande kod Krida, Kolorado

U gornjem delu svoga toka, kroz državu Kolorado je planinska reka, dok u srednjem i donjem toku, kroz Novi Meksiko i Teksas, ima miran tok. Nizvodno od grada Sijudad Huareza pa sve do ušća, u dužini od 2092 km, je prirodna granica između Meksika i SAD. Plovna je samo od grada Kamargo pa do ušća u dužini od oko 250 km, zbog toga što leti često presušuje. Plovidba na reci sa jedne na drugu obalu, duž granice, je zabranjena. Za prelazak iz jedne u drugu državu se koriste četiri drumska i železnička mosta, koji ujedno predstavljaju i granične prelaze.Najveće pritoke su Rio Končos, Pekos i Devils, a veći gradovi koji se nalaze na njoj su Albukerki, El Paso, Sijudad Huarez i Laredo.

Rio Grande sa svojom plodnom dolinom, zajedno sa svojim pritokama, je vitalni izvor vode za sedam američkih i meksičkih država i teče prvenstveno kroz sušne i polusušne zemlje. Nakon što pređe dužinu Novog Meksika, Rio Grande postaje granica između američke države Teksas i severnih meksičkih država Čivava i Koavila, Novi Leon i Tamaulipas; kratak segment Rio Granda je delimična državna granica između američkih država Novog Meksika i Teksasa. Od sredine dvadesetog veka, samo 20 procenata vode Rio Grandea stiže do Meksičkog zaliva, zbog velike potrošnje vode koja je potrebna za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta (npr. Donja dolina Rio Grande) i za stalno hidriranje gradova (npr. Albukerki); takva upotreba vode je dodatna uz rezervoare vode koji se zadržavaju sa odvodnim branama.[8] Raspon od 260 mi (418 km) reke u Novom Meksiku i Teksasu je označen kao Divlja i slikovita reka Rio Grande.[9]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Predački Rio Grande[uredi | uredi izvor]

Sedimentni baseni koji formiraju savremenu dolinu Rio Grande nisu bili integrisani u jedan rečni sistem koji se odvodio u Meksički zaliv sve do relativno nedavnog geološkog vremena. Umesto toga, baseni formirani otvaranjem Rio Grande pukotine su u početku bili bolsoni, bez spoljne drenaže i centralne plaje.[10] Aksijalna reka je postojala u basenu Espanola još pre 13 miliona godina, a dostigla je basen Santo Dominga pre 6,9 miliona godina. Međutim, u to vreme, reka se slila u suvo jezero u južnom basenu Albukerkija gde je odložila formaciju Popotosa.[11] Gornji tok ove reke odgovarao je savremenoj Rio Čami, ali pre 5 miliona godina, Rio Grande koji je isušivao istočne planine San Huan pridružio se predačkoj Rio Čami.[10]

Pre evropskog kontakta[uredi | uredi izvor]

Arheološka nalazišta iz najranijeg ljudskog prisustva u dolini Rio Granda su retka, zbog tradicionalne domorodačke nomadske kulture, pleistocenskog i holocenskog usecanja reke ili sahranjivanja ispod holocenske poplavne ravnice. Međutim, neka rana nalazišta su sačuvana na Zapadnoj Mesi na zapadnoj strani Rio Granda u blizini Albukerkija. Ovo uključuje nalazišta Folsom, koja verovatno datiraju od oko 10.800 do 9.700 pre nove ere, koja su verovatno bila kratkoročna mesta kao što su mesta ubijanja bizona. Očuvanje je bolje u bočnim basenima doline Rio Grande, gde su identifikovana brojna Folsom nalazišta i mnogo manji broj ranijih lokacija Klovisa.[12] Kasnije paleo-indijske grupe uključivale su kulture Belen i Kodi, koje su izgleda iskoristile prednost doline Rio Grande za sezonske migracije i možda su se trajnije naselile u dolini.[13]

Paleo-indijske kulture ustupile su mesto arhaičnoj tradiciji Ošare koja počinje oko 5450. godine pre nove ere.[14] Ošara je počela da uzgaja kukuruz između 1750. i 750. p. n. e., a njihova naselja su postala veća i trajnija.[13]

Suša je izazvala kolaps kulture predaka Pueblo naroda, u kanjonu Čako i drugde širom regiona Četiri ugla, oko 1130. godine. Ovo je dovelo do masovne migracije drevnih Puebla do Rio Grande i druge plodnije doline jugozapada, takmičeći se sa drugim domorodačkim zajednicama kao što su Apači sa teritorijom u dolini Rio Grande.[15] Ovo je dovelo do decenija sukoba (period koalicije), konačnog spajanja kultura i uspostavljanja većine tanoanskih i keresanskih pueblosa u dolini Rio Grande. Nakon toga je usledio klasični period, od oko 1325. ne do 1600. i dolazak Španaca. Gornju dolinu Rio Grande su karakterisali povremeni periodi ekstremne suše, i stanovnici u velikoj meri koriste rešetkaste bašte i brane da bi ublažili nesigurno snabdevanje vodom.[16]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b „Rio Grande NASQAN Program”. United States Geological Survey. Arhivirano iz originala 4. 7. 2011. g. Pristupljeno 17. 7. 2010. 
  2. ^ „Water Bulletin Number 75: Flow of the Rio Grande and Related Data; From Elephant Butte Dam, New Mexico to the Gulf of Mexico”. International Boundary and Water Commission. 2005. Arhivirano iz originala 18. 04. 2020. g. Pristupljeno 17. 7. 2010. 
  3. ^ a b „Rio Grande”. Geographic Names Information System. United States Geological Survey. 
  4. ^ Oxford Pronunciation June 28, 2017
  5. ^ Encyclopedia of Santa Fe Arhivirano maj 8, 2021 na sajtu Wayback Machine 28 June 2017.
  6. ^ Washington State University 28 June 2017.
  7. ^ Benke, Arthur C.; Cushing, Colbert E. (2005). Rivers of North America. Academic Press. str. 186—192. ISBN 978-0120882533. 
  8. ^ Metz, Leon C. „Rio Grande”. The Handbook of Texas Online. Pristupljeno 17. 7. 2010. 
  9. ^ „Rio Grande Wild & Scenic River”. Bureau of Land Managment. United States Department of the Interior. Arhivirano iz originala 29. 01. 2017. g. Pristupljeno 08. 02. 2023. 
  10. ^ a b Repasch, Marisa; Karlstrom, Karl; Heizler, Matt; Pecha, Mark (maj 2017). „Birth and evolution of the Rio Grande fluvial system in the past 8 Ma: Progressive downward integration and the influence of tectonics, volcanism, and climate”. Earth-Science Reviews. 168: 113—164. Bibcode:2017ESRv..168..113R. doi:10.1016/j.earscirev.2017.03.003 Slobodan pristup. 
  11. ^ Koning, Daniel J.; Jochems, Andy P.; Heizler, Matthew T. (2018). „Early Pliocene paleovalley incision during early Rio Grande evolution in southern New Mesico” (PDF). New Mexico Geological Society Field Conference Series. 69: 93—108. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. Pristupljeno 20. 5. 2020. 
  12. ^ Ballenger, Jesse; Holliday, Vance; Sanchez, Guadelupe (2017). Mills, Barbara; Fowles, Severin, ur. The Earliest People in the Southwest. 1. doi:10.1093/oxfordhb/9780199978427.013.11. 
  13. ^ a b Vierra, B.J.; Jodry, M.A.; Shackley, M.S.; Dilley, M.J.; Bousman, C.B.; Vierra, B.J. (2012). „Late Paleoindian and early archaic foragers in the Northern Southwest”. From the Pleistocene to the Holocene: Human organization and cultural transformations in prehistoric North America. 17. str. 171. ISBN 978-1603447782. 
  14. ^ Gibbon, Guy E.; Kenneth M. Ames (1998). Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia. New York: Taylor and Francis. str. 798. ISBN 081530725X. 
  15. ^ Stuart, D.E. (2008). „The Chaco Ancestral Puebloans”. Canyon Gardens: The Ancient Pueblo Landscapes of the American Southwest. str. 189. ISBN 978-0826338600. Pristupljeno 15. 11. 2021. 
  16. ^ Peckham, S. (1984). „[The Anasazi Culture of the Northern Rio Grande Rift” (PDF). New Mexico Geological Society Field Conference Series. 35: 275—281. Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. Pristupljeno 15. 11. 2021. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Rio Grande na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рио_Гранде&oldid=27555893”