Fascija (anatomija)
| Fascija | |
|---|---|
 Transversalna fascija trbuha, (transversalis fascia), primer je fascije | |
| Detalji | |
| Prekurzor | mezenhim |
| Identifikatori | |
| Latinski | fascia |
| MeSH | D005205 |
| TA | A04.0.00.031 |
| FMA | 78550 |
| Anatomska terminologija | |
Fascija (lat fascia, plural fasciae - traka) gusto je nepravilno vezivno tkivo u vidu trake ili lista prvenstveno od kolagena ispod kože koje okružuje i povezuje svaki mišić, čak i najmanji miofibril, i svaki pojedinačni organ u telu. Fascija je razdvojena po slojevima, kao površinska, duboka, visceralna i parijetalna ili utrobna fascija, ili po njenoj funkciji i anatomskom položaju. Fascije su sličnim ligamentima i tetivama, jer imaju kolagen kao glavnu komponentu, ali se od njih razlikuju po svom položaju i funkciji. Ligamenti se pripajaju za dve kosti, tetive se spajaju s mišićima do kosti, a fascije okružuju mišiće i druge strukture.[1]
Fascije koje formiraju kontinuitet u celom našem telu, pokazala se kao važan element u držanju tela i organizaciji pokreta. Često se pominje i kao naš organ forme.[2][3]
Definicija[uredi | uredi izvor]
Tradicionalno, reč fascija prvenstveno su koristili hirurzi da opišu tkivo koje se može secirati u telu a koje obuhvata druge organe, mišiće i kosti.[4]
Nedavno je definicija proširena i uključuje sva meka tkiva na bazi kolagena u telu, uključujući ćelije koje stvaraju i održavaju ekstracelularni matriks. Nova definicija takođe uključuje određene tetive, ligamente, burze, endomizijum, perimizijum i epimizijum.[5]
Embriologija[uredi | uredi izvor]
Fascija je prisutna u embrionu još od 14. dana embrionalnog razvoja, kada počinje da ima značajnu ulogu u razdvajanju određenih grupa ćelija koje tada počinju naglo da se dele. U načelu smatra se da fascijalni sistem potiče od sloja mezoderma podeljenog tokom 2. nedelje razvoja tokom faze gastrulacije embriona. Takođe postoje neki dokazi da određeni fascijalni slojevi, posebno u vratu grlića materice i lobanje, potiču iz ektoderma.[6]
Deobom ćelija fascija stvara delove ljudskog tela i neprestano se grana do formiranja nepregledna gusta mreža koja ispunjava čitavo naše telo.
Druga uloga fascije u embrionalnom razvoju je da sačuva embrion tokom njegovog razvoja od mehaničkih sila koja deluje unutar materice, pa u tom periodu embrionalnog razvoja ima arhitektonsku i zaštitnu ulogu.
Struktura[uredi | uredi izvor]
Iako fascija može izgledati kao pasivna struktura ona je u stvari aktivna, jer može pružiti podršku okolnim tkivima, jer smanjuje trenja i ima ulogu podrške za tkiva i organe. Fascija može preneti mehaničku napetost izazvanu mišićnom aktivnošću ili spoljašnjim silama, dok se biomehanički regulatorni sistem fascije trenutno i dalje proučavaju.
U zdravom stanju, fascija je opušteno i talasasto vezivno tkivo koje može izgubiti svoju savitljivost kada je oštećeno lokalnom traumom ili upalom. Tada u njoj može doći do zatezanje fascijalnih slojeva i ograničavanje kretanja osnovnih tkiva što dovodi do bola, otežanog obima pokreta ili smanjenog protoka krvi.
Posebna karakteristika fascije je da poseduje snagu jer je čvrsto napunjena snopovima kolagena i čvrsto umotana. Vlakna su obično orijentisana u jednom pravcu tako da struktura ne postane labava ili opuštena. Fascija je prilično fleksibilna i sposobna da se odupre napetosti. Funkcija fascije zavisi od njene lokacije.[7]
U strukturi fascije koja najviše podseća na šećernu penu koju deca kupuju na vašarima, pronađene su ćelije glatkih mišića. To ukazuje da je fascija najverovatnije povezana sa autonomnim nervnim sistemom. To objašnjava:
- zašto je naše telo pod stresom napregnuto i zašto u toj situaciji često patimo od bolova u vratu i leđima,
- zašto se nakon jednostavnog pritiska na određene tačke tela mišići opuštaju i zglobovi oslobađaju od stegnutosti,
- zašto se psihološkom pripremom može postići relaksacija,
- zašto se u stresnim okolnostima ne moramo zagrevati kako bi napravili maksimalne napore.
Fascija je nezaobilazan faktor neuromišinom sistemu, jer se u njoj nalazi najveći broj mehanoreceptora (senzori koji su stalno uključeni i služe za kontrolu kretanja i držanja tela ili telesnu navigaciju).
Goldžijev tetivni refleks, kada je stimulisan laganim istezanjem, on šalje signale alfa motornim neuronima da smanje količinu i jačinu impulsa za mišićnu kontrakciju i na taj način se smanjuje mišićni tonus. Pored Godžijevog tetivnog refleksa koji je povezan sa umanjenjem tonusa, u fasciji se nalaze i:
- Pačinijeva telašca, koja služe za motoričku kontrolu,
- Rufinijeva telašca koja inhibišu simpatiku i aktivnost autonomnog nervnog sistema. Ona su, odgovorna za ponašanje gama motornog sistema, i najviše su stimulisana kod delovanja poprečnih sila, tako da klasičnim istezanjem, uzdužne sile, taj efekat ne može postići.
- Intersticijalni mehanoreceptori koji utiču na promene u vazodilataciji, srčanom ritmu, krvnom pritisku i disanju, jer su osetljivi na mehaničko naprezanje i pritisak (masažu).
- Intersticialni mehanoreceptori se u ogromnom broju nalaze u ljudskom telu, ima ih iše nego svih ostalih receptora zajedno i stoga predstavljaju bitan faktor.
Sa ovolikim brojem receptora fascija predstavlja najveći senzorni organ u ljudskom telu. Mehanoreceptori u fasciji utiču na gama motorne neurone koji su zaduženi za fino podešavanje mehanoreceptora (intrafuzalnog vlakna) i određuju njihovu osetljivost na istezanje. Što je veći stres mehanoreceptori su osetljiviji na istezanje mišića, ili deluju kao kočnice pa je mišić skraćen i samim tim sposoban da generiše manju silu.
Dubokim i sporim pritiskom na mišićnu fasciju možemo da resetujemo gama motorni sistem, optimizujemo mehanoreceptore, opustimo mišiće i spremni smo za svoj maksimum.
Funkcije fascije[uredi | uredi izvor]
Fascija je vitalno važno tkivo koje se nalazi ispod naše kože, pokrivajući ga od mišića do kostiju . Skup fascija tela čini fascialni sistem, ili aktivan, živ, otporan i sveprisutan sistem koji obavlja funkcije od velikog značaja u kretanju i metabolizmu tela . Fasijalni sistem, pored učešća u funkciji podrške i kretanju tela, učestvuje i u biomehaničkim funkcijama koje se mogu svrstati u: zaštitu, formiranje telesnih odeljaka i omotača. Takođe fascija učestvuje i u drugim funkcija, kao što su održavanju cirkulacije krvi i limfe i proizvodnja kolagen u procesu zarastanja rana. Imajući u vidu napred navedeno može se zaključiti da pravilno funkcionisanje fascijalnog sistema pruža organizmu dobro funkcionalno stanja, a samim tim i dobrog zdravlja.
Mehaničke funkcije fascijalnog sistema[uredi | uredi izvor]
Zaštitna funkcija[uredi | uredi izvor]
Sistem fascija formira potpunu i neprekinutu zaštitnu mrežu po celom telu. koja štiti svaku od komponenti pojedinačno, i time pruža zaštitu za sve strukture na globalnom nivou. Njena otpornost omogućava telu da održi anatomski oblik u različitim segmenata tela, čuvajući svoj prvobitni oblik.
Takođe fascija predstavlja prvu barijeru protiv promene napetosti izazvane mehaničkim udarima (unutrašnjim i spoljašnjim), tako što deluje kao sistem prigušenja i disperzije. Tim mehanizmom fascija čuva integritet struktura koje okružuje i koje mehanički štiti. Ovu funkciju amortizacije fasciji uglavnom omogućava svojsto proteoglikana, koji daju viskoelastičnu konzistenciju tkivu. S druge strane, proteoglikan takođe ima sposobnost da menja svoju gustinu, i da nikada ne postane krut, čime je u stanju da deluje protiv prekomernih naprezanja i drugih mehaničkih impulsa koji mogu iznenada da deluju na telo.
Među funkcijama fascije je i podržavanje i oblikovanje potkožnog masnog tkiva, kao i prianjanje kože na tu podlogu. Masno tkivo, obavijeno fasciom, formira sistem jastučića strateški lociranih u telu koji igraju važnu ulogu kada je u pitanju apsorbovanje dela mehaničkih udara.
Uloga u formiranje odeljaka u telu[uredi | uredi izvor]
Kako praktično ne postoji deo tela koji nije pokriven fascijalnim sistemom, ona okružuje i odvaja neke elemente od drugih: i anatomski ih deli na odeljke. Najbolji primer za to su odeljci mišića na udovima, koji nam pri pokretima omogućavaju da angažujemo mišićno delovanje određenog regiona. Fascija takođe pretpostavlja i element integracije svih telesnih elemenata jer je svaki sloj ili fascijalni deo sjedinjen sa drugim, u tako formirajnu kontinuiranu mrežu koja povezuje ceo organizam u jednu celinu.
Kompartmenti formirani od fascijalnog sistema olakšavaju rad mišića, omogućavajući formiranje funkcionalnih grupa i čine ravni kretanja po kojima neki mišići klize preko drugih.
Takođe fascija predstavlja i sistem razdvajanja i zaštite, sprečavajući širenje infekcija iz jednog odeljka u drugi.
Pokrovna funkcija[uredi | uredi izvor]
Fascija čini neku vrstu neprekidne mreže koja pokriva i povezuje sve elemente tela, što je od značaja za funkcionisanje mišića i organa.
Mišićima fascija omogućava povezivanje mišića formirajući funkcionalne grupe, koje istovremeno i funkcionalno objedinjava sa ostalim anatomski odvojenim delovima koji su odvojeni jedni od drugih. Fascija pruža i osećaj jedinstva celom lokomotornom sistemu.
Elastičnost fascijalnog sistema i njegova lokacija koja pokriva sve strukture tela omogućav mu da čini važan sistem podrške i posturalne ravnoteže . Smatra se da disbalans fascijalnog sistema značajno utiče na formiranje posturalnih kompenzacija koje vremenom stvaraju neodgovarajuće navike koje dovode do različitih patologija (npr kontraktura).
Ostale bitne funkcije[uredi | uredi izvor]
Određivanje oblika mišića i održavanje mišićne mase u optimalnom funkcionalnom položaju[uredi | uredi izvor]
Ovo svojstvo fakcije omogućava telu povećanje mehaničke efikasnosti pokreta. U zavisnosti od distribucije vlakana, fascialni sistem može ograničiti opseg pokreta na bilo kom nivou ili povećati snagu mišića pružanjem bočnog otpora kako bi se osigurala pravilna funkcija mišića. U skladu sa zahtevima svakog regiona, fascijalni sistem je uvezan za skeletni sistem , čineći niz cevi i listova na različitim nivoima, koji okružuju strukture i daju im oblik i prostornu orijentaciju. U većini slučajeva, orijentacija vlakana svake od ovih cevi i listova je usmerena u različitim pravcima, time fascija ne samo da štiti već i olakšava određene pokret, čineći pokret čvrstim, efikasnim, jakim i otpornim.
Suspenzija[uredi | uredi izvor]
Svaka komponenta ljudskog tela ima preciznu lokaciju i bez obzira na njenu funkciju, njenu lokaciju određuje fascialni sistem. Fasijski sistem održava unutrašnju i spoljašnju koheziju svake strukture tela, sjedne strane fiksacijom sa sa druge strane, omogućavanjem određenog stepena pokretljivosti. Ova mobilnost je neophodna u procesu prilagođavanja različitim preprekama.
Podrška i stabilnost[uredi | uredi izvor]
Održavanje anatomskog integriteta tela vrši fascijalni sistem. Fascija čini glavni element stabilnosti zglobova i obezbeđuje koherentnost i pravilno funkcionisanje unutrašnjih organa. Sve to koordinira miofascijalna mehanika.
Očuvanje telesne temperature i ishrana tkiva[uredi | uredi izvor]
Površinski fascialni sistem učestvuje u procesu znojenja, i pomaže organizmu u održavanju konstantne telesne temperature.
U fasciji se nalazi i veliki deo kapilarne mreže koji učestvuje u ishrani okolnih tkiva.
Zaceljivanje rana[uredi | uredi izvor]
Fasijski sistem nakon povred indukuje zarastanje rana, proizvodnjom kolagena.
Hemodinamska koordinacija[uredi | uredi izvor]
Vaskularni i limfni sistemi se ne mogu odvojiti od fascijalnog sistema. I venski i limfni sistem imaju veoma mlohavu strukturu i lako kolabiraju. Kako funkcija polumaesečastih ili venskih zalistaka nije dovoljna za proces povratka krvi u srce, fascija obično obezbeđuje ovu ulogu delujući kao periferna pumpa koja olakšava povratak krvi i limfe u srce. Zahvaljujući činjenici da okružuje mišiće i zidove krvnih sudova, fascija omogućava njihovu neprekidnu kontrakciju, što olakšava venski i limfni povratak.
Međutim trebalo bi imati u vidu da je hemodinamska funkcija fascije u arterijama mnogo manje važna, gotovo beznačajna jer arterije imaju relativno rigidniju strukturu i imaju sopstvenu pumpu (srce ) .
Komunikacijska uloga[uredi | uredi izvor]
Senzorni nervi inervišu fascijalno tkivo. Duboka fascija u velikoj meri inervisana je sa više podtipova senzornih nerava. Ovo uključuje, ali nije ograničeno na, nociceptore, proprioceptore, mehanoreceptore, termoreceptore i hemoreceptore.[4]
Zahvaljujući senzornoj inervaciji fascijalno tkivo je sposobno da prenosi nervne i mehaničke impulse, i obaveštava celo telo o unutrašnjim promenama u organizmu vezanim za određeno područje bilo u stanju bolesti ili u stanju zdravlja.
Vrste[uredi | uredi izvor]
U anatomiji se opisuju četiri vrste fascija: površinska, duboka, visceralna i parijetalna.[8]
1. Površinska fascija ili hipodermis[uredi | uredi izvor]
Nalazi se neposredno ispod kože pa se naziva i potkožna. Ovaj sloj fascije je septiran i povezuje kožu, potkožno tkivo i mišiće. U debljini ove fascije granaju se krvni sudovi, limfni i nervi.
Načelno se opisuje kao skup membranoznih slojeva sa labavo upakovanim isprepletenim kolagenom i elastičnim vlaknima.
- Površna fascija je deblja u trupu nego u udovima i postaje periferno tanja .
- Površinski slojevi fascije ponekad mogu uključivati mišićna vlakna za stvaranje svih vrsta struktura u telu. Nekoliko primera uključuje mišić platizme na vratu, spoljašnji analni sfinkter i dartos fasciju u skrotumu.
- Podtip površne fascije u abdomenu je Skarpina fascija.
2. Duboka ili mišićna fascija[uredi | uredi izvor]
Mišićna fascija, koja se može se podeliti na površnu mišićnu fasciju i duboku mišićnu fasciju ili fasciju za zadržavanje i fasciju za umetanje. Površna je poput membrana koja okružuje mišić, odvajajući ga od susednih mišića i razdvajajući ih u funkcionalne grupe. Time ona sprečava da se mišići međusobno trljaju i favorizuje njihovu pokretljivost. Duboka fascija istovremeno uključuje sve mišiće različitih mišićnih grupa segmenata koji čine različite pregrade ili pregrade u udovima.
Duboka fascija ima tendenciju da bude visoko vaskularizovana i sadrži dobro razvijene limfne kanale. U nekim slučajevima, duboka fascija može čak sadržati slobodne inkapsulirane nervne završetke, kao što su Rufinijeva i Pačiinijeva telašca.
Postoje dva podtipa duboke fascije:
- Aponeurotska fascija
Aponeurotska, transverzalna ili poprečna fascija koja se formira u listove biserno-belog vlaknastog tkiva za pričvršćivanje mišića kojima je potrebno široko područje vezivanja. Aponeuroza se može istanjiti u tetivu i postati tačka porekla ili umetanja za druge mišiće. Neki primeri aponeurotske fascije uključuju fasciju udova, torakolumbalnu fasciju i omotač rektusa.
Ona je deblji od dva podtipa koji se normalno lako odvajaju od donjeg mišićnog sloja, a sastoji se od dva do tri paralelna snopa kolagenih vlakana.
Na mnogim mestima u telu, površinski i duboki fascialni slojevi aponeurotske fascije povezani su vlaknastim septama i stvaraju mrežu povezivanja koja se plete između masnih lobula koji čine duboki sloj masnog tkiva.[9]
- Epimisijska fascija
- Takođe poznat kao epimizijum, ovo je omotač vezivnog tkiva koji okružuje skeletni mišić i može se, u nekim slučajevima, povezati direktno sa periostom kostiju.
- Neke glavne mišićne grupe obavijene epimizijumom uključuju mišiće trupa, veliki pektoralis, trapezius, deltoid i gluteus makimus.
- U proseku je tanji od 2 podtipa i čvršće je povezan sa mišićem preko septa koje prodiru u mišićni sloj.
3. Visceralna fascija ili visceralni omotač[uredi | uredi izvor]
Ona je gust, adventivni sloj visceralnih površina, koja okružuje organe u šupljinama kao što su trbuh, pluća (pleura) i srce (perikard).
4. Parijetalna fascija[uredi | uredi izvor]
Parijetalna fascija je opšti naziv za tkiva koja oblažu zid telesne šupljine neposredno izvan parijetalnog sloja seroze. Najčešće poznata parijetalna fascija nalazi se u karlici.
Klinički značaj[uredi | uredi izvor]
Kompartment sindrom[uredi | uredi izvor]
Kompartment sindrom je stanje u kojem tkiva unutar fascijalnog sloja doživljavaju pritisak koji je veći od normalnog, što dovodi do bola, bledila, gubitka pulsa i eventualnih parestezija. Kompartment sindrom se može razviti kod morbidno gojaznih pacijenata ili nakon povreda od prignječenja, teških opekotina i povreda od udara. Dijagnoza se može potvrditi merenjem pritiska unutar fascijalnog odeljka pomoću uređaja za pritisak, iako se klinička procena često koristi za određivanje dijagnoze. Pritisak u kompartmentu od trideset mmHg ili više je patognomoničan za kompartment sindrom. Kod pacijenata koji razviju kompartment sindrom, lečenje redovno uključuje fasciotomiju. Hitna fasciotomija se može uraditi pored kreveta. Fasciotomija je procedura u kojoj se kompresujuća fascija seče kako bi se smanjio pritisak u odeljku i omogućio mišiću da otekne, smanji pritisak.[10][11][12]
Plantarna fasciopatija[uredi | uredi izvor]
Plantarna fasciopatija, ili plantarni fasciitis, je uobičajena zdravstvena briga u opštoj populaciji koja rezultira bolom u inferiornoj peti. Pacijenti mogu da primaju neinvazivne terapije kao što su fizikalna terapija, ortoze, NSAIL, terapija zračenjem ili terapija udarnim talasima kako bi pomogli u ublažavanju simptoma. Invazivni tretmani uključuju lokalne injekcije kortikosteroida, injekciju botulinuma, injekciju plazme bogate trombocitima i operaciju.[13]
Nekrotizirajući fasciitis[uredi | uredi izvor]
Nekrotizirajući fasciitis je retka i ponekad fatalna infekcija mekog tkiva koja zahteva hitnu medicinsku i hiruršku intervenciju. Nastaje kao posledica upale i nekroze na više slojeva uključujući fasciju, mišiće, potkožno masno tkivo i naknadnu nekrozu kože iznad upale.[14]
Hitni radikalni hirurški debridman nekrotičnih tkiva je standardna i obavezna procedura.[14]
Ožiljci[uredi | uredi izvor]
Ožiljak se mogu formirati iz mnogo različitih razloga, na primer nakon infekcije, operacije, opekotina, posekotina tkiva itd., i mogu se pojaviti bilo gde na telu.[15]
Nakon rane dolazi do fenomena rekonstrukcije, sa granulacijom i proliferacijom elastičnih i vezivnih vlakana kako bi se izvršila što savršenija sanacija na mestu oštećenja tkiva.
Ovaj sistem rekonstrukcije nije savršen, tako da u određenom broju slučajeva ožiljak izaziva poremećaje, nekad i patološka stanja koja se manifestuje iritativnim pojavama, ili je sedište ožiljka fiksacija što menja mehaniku i fiziologiju ljudskog tela.
Iritativni ožiljak može uzrokovati da vezivno tkivo bude napeto što, modifikuje njegovu strukturu, plastičnost i elastičnost, a kasnije dovodeći do promene u fascijalnoj mehanici koja može uticati na funkcionalno stanje regiona.
Adhezije i fiksacije[uredi | uredi izvor]
Tkiva i organi se normalno mogu pomerati jedno u odnosu na drugo. Adhezije i fiksacije su trake tkiva slične ožiljnom tkivu, koje se formiraju između dve površine, i međusobno ih spajaju tako da ova pomeranja nisu moguća, što dovodi do nepokretnosti, disfunkcije, ali i težih patoloških stanja.[16]
Adhezije i fiksacije uljudskom organizmu su veoma česte i brojne, javljaju se vrlo lako, imaju tendenciju da se uvećavaju sa godinama. Mogu biti posledica ožiljka, upale, infekcije, iritacije ili povećanja opterećenja u nekom delu tela.[16]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Schleip, R. Fascial plasticity – a new neurobiological explanation: Part 2. Journal of Bodywork and Movement Therapies . 7 (2). 2003: 104—116. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Schleip, Robert (2003-01-01). „Fascial plasticity – a new neurobiological explanation: Part 1”. Journal of Bodywork and Movement Therapies (na jeziku: engleski). 7 (1): 11—19. ISSN 1360-8592. doi:10.1016/S1360-8592(02)00067-0.
- ^ Varela, Francisco J.; Frenk, Samy (1987-01-01). „The organ of form: towards a theory of biological shape”. Journal of Social and Biological Structures (na jeziku: engleski). 10 (1): 73—83. ISSN 0140-1750. doi:10.1016/0140-1750(87)90035-2.
- ^ a b Gatt, Adrianna; Agarwal, Sanjay; Zito, Patrick M. (2023), Anatomy, Fascia Layers, StatPearls Publishing, PMID 30252294, Pristupljeno 2023-06-17
- ^ Schleip, R.; Jäger, H.; Klingler, W. (oktobar 2012). „What is 'fascia'? A review of different nomenclatures”. J Bodyw Mov Ther. 16 (4): 496—502. PMID 23036881. doi:10.1016/j.jbmt.2012.08.001..
- ^ Van der Wal, MD, PhD, Jacob C. (2009-12-07). „The Architecture of the Connective Tissue in the Musculoskeletal System - An Often Overlooked Functional Parameter as to Proprioception in the Locomotor Apparatus”. International Journal of Therapeutic Massage & Bodywork: Research, Education, & Practice. 2 (4): 9—23. ISSN 1916-257X. PMC 3091473
. PMID 21589740. doi:10.3822/ijtmb.v2i4.62.
- ^ Stecco, A.; Stern, R.; Fantoni, I.; De Caro, R.; Stecco, C. (februar 2016). „Fascial Disorders: Implications for Treatment”. PM R. 8 (2): 161—8. PMID 26079868. S2CID 207403829. doi:10.1016/j.pmrj.2015.06.006..
- ^ Stecco, C.; MacChi, V.; Porzionato, A.; Duparc, F.; De Caro, R. (2011). „The fascia: the forgotten structure.”. Ital J Anat Embryol. 116 (3): 127—38. PMID 22852442.
- ^ Findley T, Chaudhry H, Stecco A, Roman M. Fascia research--a narrative review. J Bodyw Mov Ther. 16 (1): 67—75. januar 2012. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Mauser N, Gissel H, Henderson C, Hao J, Hak D, Mauffrey C. Acute lower-leg compartment syndrome. Orthopedics. 36 (8): 619—24. avgust 2013. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć). - ^ Björck M, Wanhainen A. „Management of abdominal compartment syndrome and the open abdomen”. Eur J Vasc Endovasc Surg. 47 (3): 279—87. mart 2014..
- ^ Via AG, Oliva F, Spoliti M, Maffulli N. Acute compartment syndrome. Muscles Ligaments Tendons J. 2015 Jan-Mar; . 5 (1): 18—22. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Chen CM, Lee M, Lin CH, Chang CH, Lin CH. Comparative efficacy of corticosteroid injection and non-invasive treatments for plantar fasciitis: a systematic review and meta-analysis. Sci Rep. 2018 Mar 05;8(1):4033.
- ^ a b Lancerotto L, Tocco I, Salmaso R, Vindigni V, Bassetto F. Lancerotto, L.; Tocco, I.; Salmaso, R.; Vindigni, V.; Bassetto, F. (mart 2012). „Necrotizing fasciitis: classification, diagnosis, and management.”. J Trauma Acute Care Surg. 72 (3): 560—6. PMID 22491537. S2CID 13083641. doi:10.1097/TA.0b013e318232a6b3..
- ^ „Jonathan Sherratt's Research: Scar Formation”. www.ma.hw.ac.uk. Pristupljeno 2023-06-20.
- ^ a b „Adhezija: medicinski uzroci i vrste”. bs.julinse.com. Pristupljeno 2023-06-20.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
 | Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja). |
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
