Holokaust u Litvaniji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kolaboracionistička Litvanska sigurnosna policija (1941-1944) spaljuje sinagogu.

Holokaust u Litvaniji označava sistematsko istrebljenje Jevreja u delu Rajhskomesarijata Ostland koji je zauzimao prostor Litvanske Sovjetske Socijalističke Republike (osnovane 1940) pod okupacijom Trećeg rajha. Od približno 208.000 ili 210.000 Jevreja procenjuje se da ih je između 190.000 i 195.000 ubijeno pre kraja Drugog svetskog rata, najviše u periodu od juna do decembra 1941. godine. U Holokaustu je stradalo preko 95 % svih litvanskih Jevreja što je najveći udeo stradalih u svim zemljama u kojima je provođen zločin Holokausta. Istoričari ovako veliki udeo stradalih pripisuju masovnom kolaboracionizmu od strane ne-jevrejskih lokalnih litvanskih paramilitarnih grupa, dok su motivi te kolaboracije predmet rasprava.[1][2][3] Holokaust predstavlja najveći pomor stanovništva u tako kratkom periodu u istoriji Litvanije.[4]

Događaji u zapadnim okupiranim delovima Sovjetskog Saveza koji su se odvijali u prvim nedeljama okupacije predstavljali su dramatično razbuktavanje politike provođenja Holokausta.[5][6][7]

Važnu komponentu Holokausta u Litvaniji činio je i uspeh u raspirivanju već postojećeg antisemitizma kroz koji su nacističke snage narativno povezale lokalnu jevrejsku zajednicu sa sovjetskom okupacijom Litvanije iz 1940. godine. Nacisti su se u ostvarenju cilja uništenja Jevreja u značajnoj meri oslanjali na organizaciju, pripreme i provedbu naredbi od strane litavski kolaboracionista.[2][3]

Još i danas, tema Holokausta i uloge koje su Litavci imali u provođenju genocida, uključujući i neke istaknute litvanske nacionaliste, kontroverzna je tema u litvanskom društvu.[8]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Do Drugog svetskog rata područje današnje Litvanije bilo je jedno od središtva kulturnog i političkog života jevrejske zajednice u Evropi. Današnji litvanski glavni grad Vilnius bio je poznat i kao Jerusalim severa zbog mnogobrojnih verskih, kulturnih i naučno-obrazovnih institucija kojima je bio dom.[9]

Nakon nemačko-sovjetske invazije na Poljsku u septembru 1939. godine Sovjetski je Savez 10. oktobra potpisao ugovor sa Litvanijom kojim joj je predao grad Vilniuc (danas glavni grad, a do tada u sastavu Poljske i sa poljsko-jevrejskim stanovništvom) u zamenu za vojne koncesije. SSSR je anektirao Litvaniju 1940. godine nakon što su provedeni paravan izbori.[10][11] Nemački napad na SSSR 22. juna 1941. godine započeo je godinu dana nakon sovjetske okupacije koja je kulminisala u masovnim deportacijama baltičkog stanovništva svega nedelju dana pre nemačke invazije. Nacističke snage su od strane Litvanaca dočekane kao oslobodioci pa su im i paramilitarne jedinice pružile podršku u borbi protiv sovjetskih snaga u povlačenju. Mnogi Litvanci su verovali kako će im nemačke snage dozvoliti da obnove neki oblik nezavisnosti (kao što su učinili u Slovačkoj i naknadno NDH).[12] Delom i kako bi udobrovoljili okupacione snage, deo stanovništva počeo je da iskazuje snažna antisemitistička osećanja. Nacistička Nemačka istoristila je ovu situaciju i u prvoj nedelji ofanzive dozvolila osnivanje Litvanske prelazne vlade i Litvanskog dobrovoljačkog fronta.[12] U kratkom je periodu izgledalo kako je Litva funkcionisala na sličan način kao i Slovačka.[12] Nezavisnije litvanske institucije ipak su ukinute nakon prvog meseca okupacije u avgustu i septembru 1941. godine nakon čega su Nemci preuzeli direktniju kontrolu.[12]

Tok Holokausta[uredi | uredi izvor]

Procene broja žrtava[uredi | uredi izvor]

Mapa sa procenama broja žrtava u zemljama baltičkog regiona.

Procene broja litvanskih Jevreja pre nemačke invazije kreću se na oko 210.000 stanovnika[3] uz tvrdnju Litvanskog zavoda za statistiku da je 1. januara 1941. godine u zemlji bilo 208.000 Jevreja.[4] Te procene, uz službene podatke o iseljavanju u prvom periodu sovjetske uprave (oko 8.500 osoba), osobe pobegle iz geta i Kaunasu i Vilniusu (1.500-2.000 osoba) i osobe koje su preživele u logorima do dana kada ih je oslobodila Crvena armija (2.000-3.000), dovode do ukupnog broja od 195.000 do 196.000 ubijenih litvanskih Jevreja.[4] Usprkos tome što su okirne cifre poznate, kao i u drugim masovnim zločinima iznimno je teško ustanoviti konačan broj žrtava sa apsolutnom preciznošću. Brojevi kojima istoričari raspolažu povremeno se i značajno razlikuju uz namanje cifre od oko 165.000 do većih brojeva koji dosežu 254.000 i koji verovatno uključuju i Jevreje sa drugih područja koji su stradali u Litvaniji.[4]

U periodu rata postojala su ograničena nastojanja da se spasi progonjeno stanovništvo. U periodu od 16. jula do 3. avgusta 1940. godine počasni konzul Holandije u Kaunasu Jan Zvartendijk je za 2.200 Jevreja osigurao treću destinaciju na karipskom ostrvu Kurasao (koloniji koja nije tražila ulazne vize) i u Surinamu (koji je tada još bio holandska kolonija). Funkcioner japanske vlade Čiune Sugiara, koji je služio kao zamenik konzula u Kaunasu, izdao je 6.000 tranzitnih viza za putovanje japanskim teritorijem litvanskim Jevrejima čime je ugrozio svoj i živote članova vlastite porodice.[13] Izbegli Jevreji bili su građani ukupiranih delova Poljske i Litvanije.

Događaji u okviru Holokausta u Litvaniji[uredi | uredi izvor]

Ubistva Jevreja od strane litvanskih snaga 27. juna 1941. za preme Pogroma u Kaunasu. U pozaini nemački vojnici i litvanski civili (uključujući žene i decu) promatraju zločine.

Današnji litvanski lučki grad Klaipeda (na nemačkom poznat kao Memel) kroz istoriju je bio deo Hanzeatskog saveza pa je sve do 1918. pripadao Nemačkom carstvu kao deo Istočne Pruske. Uperiodu litvanske međuratne nezavisnosti grad je uživao određeni nivo autonomije i bio je pod patronatom Lige naroda. Kada su grad 15. matra 1939. godine zauzele nemačke snage u njemu je živelo oko 8.000 Jevreja koji su pobegli u tada još uvek slobodan deo Litvanije gde ih je većina stradala nakon invazije u junu 1941. godine.

Hronološki se genocid u Litvaniji može dopeliti na tri faze od kojih je prva trajala od leta pa do kraja 1941., druga od decembra 1941. do marta 1943. i treća od aprila 1943. do jula 1944. godine.[14]

Većina litvanskih Jevreja stradala je u prvoj fazi Holokausta u prvim mesecima okupacije i pre kraja 1941. Sile osovine napale su Sovjetski Savez 22. juna 1941. što se poklopilo i sa takozvanim Junskim ustankom u Litvaniji. Pre dolaska samih nemačkih okupacionih snaga Litvanski je dobrovoljački front i sam napao sovjetske snage, preuzeo vlast u nekoliko gradova, započeo širenje antisemitističke propagande i počinio masakre nad litvanskim Jevrejima i Poljacima. U noći sa 25. na 26. jun Algirdas Klimaitis je naredio svojim snagama od 800 ljudi da započnu Pogrom u Kaunasu. Komandant SS-a Franc Valter Staleker je 28. juna 1941. tvrdio kako je tom priliko ubijeno 3.800 žrtava u samome gradu i oko 1.200 u regionu oko grada.[15] Klimaitisove snage uništile su nekoliko sinagoga i oko 60 jevrejskih kuća. U revizionističkim nastojanjima od 1990-ih godina broj žrtava koji navodi Staleker dovođen je u pitanje kao preterano velik.

Nemački odredi smrti, Ajnzacgrupe, sledile su nastupajuću nemačku armiju pa su već u junu i oni započeli organizovati ubistva Jevreja.[6] Prvi zabeleženi zločin ovih odreda dogodio se 22. juna 1941. godine u pograničnom gradu Gargždaju koji je bio jedno od najstarijih jevrejskih naselja u zemlji i na svega 18 kilometara od Memela koji su Nemci ponovo zauzeli. Oko 800 Jevreja je ubijeno u događaju koji je poznat kao Gargždajski masakr. U masakru je stradalo i oko 100 ne-Jevreja, mnogi jer su pokušali da pomognu svojim jevrejskim komšijama[2][3]

Zbog vrlo ranog i brzog progona mnoge litvanske jevrejske žrtve nikada nisu živele u getima ili bile deportovane u koncentracione logore koji su u to vreme tek osnivani. Većina žrtava ubijena je u jamama u blizini mesta boravka u ozloglašnim masovnim ubistvima kao što su Masakr u Kaunasu 29. oktobra 1941. koji je izvršen u šumi pored grada ili sličan zločin u Vilniusu.[6] Do 1942. reživelo je još oko 45.000 Jevreja, većinom oni koji su poslani u geta ili koncentracione logore.

U drugoj fazi Holokaust u Litvaniji je usporen i nemačke su okupacione snage odlučile da koriste jevrejski prisilni rad za održavanje ratne ekonomije. U trećoj fazi Holokaust je još jednom intenziviran i u njoj su likvidirani preostali zarobljenici logora i jevrejskih geta.

Dva su faktora doprinela rapidnom uništenju jevrejske zajednice u Litvaniji. Prvi je bio značajan nivo podrške „de-jevrejizaciji” među litvanskim masama dok je drugi bio rani nemački plan za kolonizaciju Litvanije koja je delila granice sa Istočnom Pruskom.

Uloga litvanskih kolaboracionista[uredi | uredi izvor]

Član Litvanske bezbednosne policije provodi grupu Jevreja kroz Vilnius.
Nemački vojnici i Litvanci posmatraju sinagogu u plamenu, 9. avgust 1941.
Obeležje na mestu masovnih grobnica u okolici grada Jonava.

Dina Porat, vodeća istoričarka Jad Vašem-a, piše kako su „Litvanci pokazali Ajnzacgrupe-nu kako ubijati žene i decu, i možda ih i prilagodili na tu praksu... Zaista, nadiruće nemačke jedinice ubijale su većinom muškarce, dok su Litvanci ubijali neselektivno”.[16]

Administracija nacističke Nemačke usmeravala je i podsticala ubijanje litvanskih Jevreja. Lokalni litanski kolaboracionisti okupatorskog režima izvršavali su pripremu, logistiku i provođenje ubistava pod nacističkim vođstvom.[2][3][17] Nacistički SS brigadir Franc Valter Štaleker stigao je u Kaunas 25. juna 1941. godine gde je održao zapaljive govore kojima se podsticalo na ubijanje Jevreja. U početku je održao govore u zgradi bezbednosnih službi, nakon čega je održavao govore i u samome gradu.[18] U izveštaju od 15. oktobra Štaleker je pisao o uspehu u prikrivanju najranijih akcija Vorkomando-sa i kako sada izgleda kako se radi o inicijativi lokalne populacije.[18][19] Grupe organizovane po partizanskom principu, civilne desničarske nacionalističke i antisovjetske jedinice, inicirale su kontakt sa Nemcima čim su oni stupili na litvanski teritorij.[2] Jedinice pod komandom Algirdas-a Klimaitis-a, podržane od Nemaca u Ziherhajtpolicaj-u i Ziherhajtšdienst-u započeli su anti-jevrejske pogrome u Kaunasu u noći sa 25. na 26. jun 1941. Preko hiljadu Jevreja stradalo je u događaju koji je bio prvi pogrom u okupiranoj Litvaniji.[6][19][20] Tačan broj žrtava pogroma je nepoznat dok se cifre kreću od 1.500 do 3.800 žrtava pogroma kada se u njih pribroje i žrtve u okolici grada.[6][20]

Dana 24. juna 1941. godine Litvanska bezbednosna policija (Lietuvos saugumo policija) došla je pod upravu Nemačke policije i obaveštajne službe. Litvanske jedinice su uključene u brojne akcije usmerene protiv Jevreja i protiv neprijatelja nacističkog režima.[19] Nacistički komandanti ispunjavali su svoje izveštaje svedočanstvima o zelotizmu litvanskih policijskih jedinica koji premašuje i motivaciju među samim nemačkim jedinicama.[16] Najozloglašenija litvanska jedinica koja je provodila Holokaust bila je Jpatingasis burus koja je masakrirala hiljade Jevreja i pripadnike poljske manjine u okolini Vilniusa.[19][21][22] Druga organizacija uključena u provođenje Holokausta bila je Litvanska radnička garda.[2] Brojni Litvanci koji su podržavali nacističku politiku pridružili su se fašističkoj organizaciji Gvozdeni vuk.[3] Tako je u celini, litvanska nacionalistička administracija bila usmerena prema uništenju Jevreja kao doživljenih neprijatelja i potencijalnih rivala etničkim Litvancima pa zato ne samo da se nije odupirala nacističkom Holokaustu već ga je efektivno prihvatala i kao sopstveni cilj.[17]

Kombinacija faktora objašnjava široko sudelovanje Litvanaca u genocidu nad Jevrejima.[16] Oni uključuju nacionalne tradicije i vrednosti, antisemitizam (raširen širom srednje Evrope) i specifičnu litvansku želju za „čistom” litvanskom nacionalnom državom sa kojom je brojna jevrejska zajednica smatrana nespojivom.[3] Ostali faktori uključuju i ozbiljne ekonomske probleme koji su navodili na uništenje Jevreja sa ciljem da im se oduzme njihova privatna svojina.[16] Na kraju, Jevreji su doživljavani i kao grupa koja je uživala podršku sovjetskog režima u periodu između 1940. i 1941. godine.[3][16][17] U periodu nemačke okupacije Jevreji su tako optuživani za gotovo sve probleme sa kojima se Litvanija suočavala.[3][17] Tako je i rasprostranjeno lokalno učešće u Holokaustu postalo važan faktor zbog kojega je Holokaust u Litvaniji provođen sveobuhvatnije nego u drugim zemljama.[2][3][17]

Iako je kolaboracija bila veoma raširena, podrška genocidu nije dolazila od sih segmenata litvanskog društva[23] i više je stotina građana rizikovalo sobstvene živote nastojeći da pomognu progonjenim Jevrejima.[16] Država Izrael je do 1. januara 2017. godine priznala 891 pravednika među narodima sa područja Litvanije.[3][16][24][25][26] Mnogobrojni etnički Poljaci u Litvaniji, i sami progonjeni, pomagali su progonjenim Jevrejima.[23]

Suočavanje sa prošlošću i sećanje na Holokaust[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Suočavanje s prošlošću

Po završetku Drugog svetskog rata i Holokausta Litvanija je ponovo postala deo Sovjetskog Saveza koji je u svojim politikama sećanja umanjivao jedinstvenost jevrejske patnje i ratnoga iskustva.[27] Sećanje na Drugi svetski rat bilo je usredsređeno na širi narativ o fašističkoj agresiji kao kulminaciji kapitalizma i na herojskom antifašističkom otporu i patnji svih građana SSSR-a.[9] U sovjetskoj Litvaniji većina spomenika podignuta u tom periodu Jevreje nije izrekom pominjala nego se govorilo o lokalnom stanovništvu.[27] Ipak, osobe odgovorne za nacističke zločine i kolaboraciju često su deportovane ili osuđene na smtrnu kaznu.[28] U prvim godinama posle rata, vlasti su tolerisale otvaranje Jevrejskog muzeja u Vilniusu 1944. godine koji je 1945. svoj stalni prostor pronašao u biblioteci i zgradi zatvora starog jevrejskog geta.[9] Institucija je pomagala izbeglim Jevrejima u utvrđivanju sudbine litvanskih Jevreja, u pravilu potvrđujući crne slutnje o njihovoj sudbini.[9] Muzej je efektivno zatvoren 1949. godine kada su ga vlasti reorganizovale u Muzej lokalne istorije Vilniusa, dok su jevrejske škole u Vilniusu i Kaunasu zatvorene 1946. i 1950. godine.[9] Do određenog poboljšanja došlo je nakon smrti Staljina pa je od 231 spomenika Holokaustu u Litvaniji njih 45 podignuto pre 1991. godine.[9] 1965. i 1973. godine objavljena je dvotomna knjiga Masovna ubistva u Litvaniji koja je prva direktno obrađivala temu Holokausta dok je 1988. organizovana i izložba Umetnost litvanskih Jevreja.[9]

Od kada je Litvanija ponovo stekla nezavisnost od Sovjetskog Saveza 1991. godine, debata o litvanskom učešću u provođenju Holokausta suočila se sa ozbiljnim preprekama i poteškoćama. Savremeni litvanski nacionalisti ističu antisovjetski pokret otpora kao heroje u borbi protivv sovjetske okupacije iako su isti bili kolaboracionisti nacistima u istrebljenju Jevreja.[29]

Istoričari na genocid u Litvaniji gledaju kao na jedan od najranijih i masovnijih akcija provedbe ’konačnog rešenja’ što neke naodi na zaključak kako je Holokaust i započeo u Litvaniji u leto 1941. godine.[6][7] Drugi ipak ističu kako je Holokaust započeo i ranije, početkom Drugog svetskog rata 1939. godine ili još i ranije u Kristalnoj noći.[30][31]

Post-sovjetske litvanske vlasti u više su navrata obeležavale Holokaust, nastojale suzbiti antisemitizam pa su i neke od zločinaca iz perioda Drugog svetskog rata privele pravdi.[26] Američka Nacionalna koalicija za potporu sovjetskim Jevrejima istakla je kako je Litvanija napravila spore, ali važne korake u procesuiranju osumnjičenih litvanskih kolaboracionista u nacističkom genocidu.[26] Litvanija je prva među bivšim sovjetskim republikama SSSR-a zakonski propisala zaštitu i obeležavanje mesta na kojima je provođen Holokaust.[26] 1995. godine litvanski predsednik Algirdas Brazauskas je u govoru pred izraelskim Knesetom ponudio javno izvinjenje Jevrejima zbog učestvovanja Litvanaca u Holokaustu.[23] Predsednik je zbog izvinjenja snažno kritikovan u zemlji.[9] Iako su oređeni koraci učinjeni, litvanska nastojanja posle obnove nezavisnosti ostala su obeležena često neprimerenim nastojanjima da se jedinstvenost Holokausta i jevrejskog iskustva dovede u pitanje nacionalističkim fokusiranjem na žrtvu Litvanaca zbog sovjetske okupacije, kao i izjednačavanjem sovjetske i nacističke okupacije.[9]

Kontroverze i kritike[uredi | uredi izvor]

Debata i svest o Holokaustu nisu šire raširene u litvanskoj nacionalnoj svesti dok se učestvovanje u genocidu poriče ili pripisuje marginalnim ekstremističkim elementima.[32][33] Sećanje na period Holokausta i događaje koji ga sačinjavaju značajno se razlikuje u jevrejskoj i litvanskoj historiografiji uz određeni napredak kod dela litvanskoh istoričara u periodu nakon nezavisnosti.[14][32][32][34] Najkontroverzniji trenutci za litvansku nacionalističku historiografiju su uloga Litvanskog dobrovoljačkog fronta, Litvanske prelazne vlade i litvanskih građana i dobrovoljaca u dogđajima u periodu rata.[32]

Od 1990-ih litvanska je vlast na udaru kritika koji je pozivaju da primereno prikazuje i seća se istorije Holokausta i da jasno osudi lokalnu kolaboraciju. U 2010-im godinama litvansko je društvo bilo obeleženo prećutavanjem Holokausta i porastom antisemitizma.[35]

2001. godine Centar Simon Vizental kritikovao je nevoljkost litvanske vlasti da procesuira litvanske zločince.[36] 2010. godine sud u Klaipedi presudio je kako je dozvoljeno javno isticanje svastike kao „simbola litvanskog istorijskog nasleđa”.[37]

U januaru 2020. godine litvanski premijer Saulius Skvernelis najavio je kako će lično predvoditi komisiju za izradu nacrta zakona koji bi odredio kako niti Litvanija niti njezini lideri nisu učestvotali u Holokaustu.[38] Smatra se kako bi zakon trebao biti sličan poljskom zakonu sa sličnom provizijom koji negira istorijsku činjenicu učestovanja Poljaka u progonu Jevreja.[39] U maju 2020. litvanska vlada poslala je zamenika ministra inostranih poslova na obeleavanje 75. godišnjice kraja Drugog svetskog rata koje je obeleženo na litvanskom jevrejskom groblju u Vilniusu i u kojem su učestvovali ambasadori Nemačke, Izraela i Sjedinjenih Američkih Država.

Preimenovanje ulice i uklanjanje obeležja u Vilniusu[uredi | uredi izvor]

2019. godine došlo je do kontroverze kada je gradonačelnih iz leve Partije slobode (Laisvės partija) Remigijus Šimašius odlučio preimenovati ulicu koja je nosila naziv po Kazis-u Skirpt-i (vođi Litvanskog dobrovoljačkog fronta koji je predvodio masakre nad Jevrejima) i ukloniti spomen tablu Jonas-u Noreik-i (koji je naredio i nadledao masakr u gradu Plunge). Litvanska vlada je uz podršku Centra za istraianje genocida i otpora, državne institucije koja istražuje tzv. sovjetski genocid i antisovjetski otpor i koja je kritikovana zbog manipulacije i ulešavanja slike o Holokaustu, dala naslutiti kako je odluka doneta u zaveri sa strancima, u prvom redu Britancima i Amerikancima. Uvreme kontroverze, bivši prv predsednik Litvanije nakon obnove nezavisnosti Vitautas Landsbergis je na društvenim mrežama objavio pesmu „Jevrejka” koja se referisala na Devicu Mariju, a što je osudio predsednik Jevrejske zajednice u Litvaniji Faina Kuklianski.[40] Landsbergis je istakao kako je pesma bila težnja da se ukaže na ignoranciju litvanskih antisemita i zatražio potporu od „bar jednog pametnog i hrabrog Jevreja...koji se ne slaže sa Šimašiusom”.[40] Litvanski predsednik Gitanas Nauseda naknadno je predložio zakon koji bi zahtevao da opštine moraju da slede pravila o postavljanju memorijalnih tabli koje postavi centralna vlast od čega je naknadno odustao.[41]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Daniel Brook, "Double Genocide. Lithuania wants to erase its ugly history of Nazi collaboration—by accusing Jewish partisans who fought the Germans of war crimes.", Slate, July 26, 2015
  2. ^ a b v g d đ e Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. Ur.: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 161–162. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j MacQueen, Michael (1998). „The Context of Mass Destruction: Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania”. Holocaust and Genocide Studies. 12 (1): 27—48. ISSN 8756-6583. doi:10.1093/hgs/12.1.27. 
  4. ^ a b v g Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 218—219. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  5. ^ Matthäus, Jürgen (2007). „Operation Barbarossa and the onset of the Holocaust”. Ur.: Christopher R. Browning. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942. University of Nebraska Press. str. 244—294. ISBN 978-0-8032-5979-9. 
  6. ^ a b v g d đ Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. Ur.: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 159. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  7. ^ a b Kwiet, Konrad (1998). „Rehearsing for Murder: The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941”. Holocaust and Genocide Studies. 1 (12): 3—26. ISSN 8756-6583. doi:10.1093/hgs/12.1.3. 
  8. ^ Stanislovas Stasiulis "The Holocaust in Lithuania: The Key Characteristics of Its History, and the Key Issues in Historiography and Cultural Memory." East European Politics and Societies 34#1 (2020): 261-279.
  9. ^ a b v g d đ e ž z Jelena Subotić (2019). Yellow Star, Red Star: Holocaust Remembrance after Communism. Ithaca, NY & London: Cornell University Press. str. 150-154, 200-241. ISBN 9781501742408. 
  10. ^ Miniotaite, Grazina (1999). „The Security Policy of Lithuania and the 'Integration Dilemma'” (PDF). NATO Academic Forum: 21. 
  11. ^ Remeikis, Thomas (1975). „The decision of the Lithuanian government to accept the Soviet ultimatum of 14 June 1940”. Lituanus. 21 (4 – Winter 1975). Arhivirano iz originala 17. 12. 2010. g. — preko Internet Archive. 
  12. ^ a b v g Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's HolocaustNeophodna slobodna registracija. McFarland & Company. str. 163–164. ISBN 978-0-7864-0371-4. „AK .” 
  13. ^ „Japan's Abe seeks Baltic support against North Korea” (na jeziku: engleski). AFP. 14. 1. 2018. Arhivirano iz originala 29. 07. 2019. g. Pristupljeno 14. 1. 2018. 
  14. ^ a b Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 205—206. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  15. ^ Gitelman, Zvi (1998). Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR. Indiana University Press. str. 97, 102. ISBN 0-253-33359-8. 
  16. ^ a b v g d đ e Porat, Dina (2002). „The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects”. Ur.: David Cesarani. The Final Solution: Origins and Implementation. Routledge. str. 165–166. ISBN 978-0-415-15232-7. 
  17. ^ a b v g d Bubnys, Arūnas (2004). „Holocaust in Lithuania: An Outline of the Major Stages and Their Results”. The Vanished World of Lithuanian Jews. Rodopi. str. 214—215. ISBN 978-90-420-0850-2. 
  18. ^ a b „Extracts from a Report by Einsatzgruppe a in the Baltic Countries”. Jewish Virtual Library. 15. 10. 1941. Pristupljeno 2008-08-06. 
  19. ^ a b v g Bubnys, Arūnas (1997). „Vokiečių ir lietuvių saugumo policija (1941–1944) (German and Lithuanian security police: 1941–1944)”. Genocidas Ir Rezistencija (na jeziku: litvanski). 1 (1). ISSN 1392-3463. 
  20. ^ a b MacQueen, Michael (1998). „Nazi Policy towards the Jews in Reichskommissariat Ostland, June–December 1941”. Ur.: Zvi Y. Gitelman. Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSRNeophodna slobodna registracija. Indiana University Press. str. 97. ISBN 978-0-253-33359-9. 
  21. ^ „Śledztwo w sprawie masowych zabójstw Polaków w latach 1941 - 1944 w Ponarach koło Wilna dokonanych przez funkcjonariuszy policji niemieckiej i kolaboracyjnej policji litewskiej” (na jeziku: poljski). Institute of National Remembrance. Arhivirano iz originala 2007-10-17. g. Pristupljeno 10. 2. 2007. 
  22. ^ Michalski, Czesław (Winter 2000—2001). „Ponary - Golgota Wileńszczyzny”. Konspekt (na jeziku: poljski). 5. Arhivirano iz originala 2007-02-07. g.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  23. ^ a b v Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's HolocaustNeophodna slobodna registracija. McFarland & Company. str. 175–176. ISBN 978-0-7864-0371-4. 
  24. ^ „Names of Righteous by Country”. 2017. Arhivirano iz originala 16. 11. 2017. g. Pristupljeno 11. 09. 2021. 
  25. ^ „Righteous Among the Nations - per Country & Ethnic Origin”. Yad Vashem. 1. 1. 2008. Arhivirano iz originala 15. 10. 2009. g. Pristupljeno 2009-03-15. 
  26. ^ a b v g „NCSJ Country Report: Lithuania”. Advocates on Behalf of Jews in Russia, Ukraine, the Baltic States & Eurasia. 2003. Arhivirano iz originala 30. 4. 2002. g. Pristupljeno 13. 3. 2007. 
  27. ^ a b Levin, Dov (2000). The Litvaks: A Short History of the Jews in Lithuania. Berghahn Books. str. 240—241. ISBN 978-965-308-084-3. 
  28. ^ Vanagaitė, Rūta (2016). Mūsiškiai. Alma littera. ISBN 978-6090122082. 
  29. ^ Walkowitz, Daniel J.; Lisa Maya Knauer (2004). Memory and the Impact of Political Transformation in Public Space. Duke University Press. str. 188. ISBN 978-0-8223-3364-7. 
  30. ^ Mineau, André (1999). The Making of the Holocaust: Ideology and Ethics in the Systems. Rodopi. str. 117. ISBN 978-90-420-0705-5. 
  31. ^ Freeman, Joseph (1996). Job: The Story of a Holocaust SurvivorNeophodna slobodna registracija. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-95586-1. 
  32. ^ a b v g Sužiedėlis, Saulius (zima 2001). „The Burden of 1941”. Lituanus. 4 (47). ISSN 0024-5089. Arhivirano iz originala 15. 09. 2012. g. Pristupljeno 11. 09. 2021. 
  33. ^ MacQueen, Michael (2005-07-03). „Lithuanian Collaboration in the "Final Solution": Motivations and Case Studies” (PDF). Lithuania and the Jews: The Holocaust Chapter. United States Holocaust Memorial Museum. str. 1—16. Arhivirano iz originala (PDF) 2006-05-15. g. 
  34. ^ Senn, Alfred E. (2001). „Reflections on the Holocaust in Lithuania: A new Book by Alfonsas Eidintas”. Lituanus. 4 (47). ISSN 0024-5089. Arhivirano iz originala 27. 07. 2020. g. Pristupljeno 11. 09. 2021. 
  35. ^ Holocaust Legacy in Post-Soviet Lithuania: People, Places and Objects, 2014, by Shivaun Woolfson, Bloomsbury Publishing
  36. ^ Zuroff, Efraim (28. 8. 2001). „Can Lithuania face its Holocaust past?”. Association of Lithuanian Jews in Israel. Arhivirano iz originala 5. 10. 2013. g. Pristupljeno 2009-03-15. 
  37. ^ Holocaust Legacy in Post-Soviet Lithuania: People, Places and Objects, pg. 205, 2014, by Shivaun Woolfson, Bloomsbury Publishing
  38. ^ „Following Poland's lead, Lithuania proposes controversial Holocaust law”. 
  39. ^ "EuropeHolocaust haunts Lithuania as names are erased from capital's map", DW, 14.08.2019, https://www.dw.com/en/holocaust-haunts-lithuania-as-names-are-erased-from-capitals-map/a-50020424
  40. ^ a b Landsbergis about Jewish community leader: she has no clue what she's doing, delfi, August 7, 2019, https://en.delfi.lt/politics/landsbergis-about-jewish-community-leader-she-has-no-clue-what-shes-doing.d?id=81929591
  41. ^ Lithuanian president retreats from idea of proposing stricter regulation on plaques, 2020-01-03, Baltic Times, https://www.baltictimes.com/lithuanian_president_retreats_from_idea_of_proposing_stricter_regulation_on_plaques/
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Холокауст_у_Литванији&oldid=27685278”