Graman TBF avendžer
 Graman TBF avendžer | |
| Opšte | |
|---|---|
| Dimenzije | |
| Masa | |
| Pogon | |
| Performanse | |
| Dužina | 12,1 |
| Razmah krila | 16,5 |
| Visina | 5 |
| Površina krila | 45,5 |
| Prazan | 4786 |
| Normalna poletna | 7443 |
| Maks. masa pri uzletanju | 7874 kg |
| Klipno-elisni motor | 1 x Rajt R-2600-8 |
| Brzina krstarenja | 246 km/h |
| Taktički radijus kretanja | 1779 km |
| Plafon leta | 6522 m |
| Brzina penjanja | 435 m/min |
Graman TBF avendžer (engl. Grumman TBF Avenger) je bio američki torpedni bombarder za operacije sa nosača aviona iz perioda Drugog svetskog rata. Proizvodila ga je fabrika Graman. Poznat je i pod oznakom TBM koja se odnosi na avione koje je po licenci proizvodila firma Dženeral Motors. Razvijen je prvenstveno za Američku ratnu mornaricu i Američke marince. U upotrebu je ušao 1942. godine i prvo delovanje je imao tokom bitke kod Midveja. TBF avendžer je zajedno sa avionom Kertis SB2C heldajver bio jedan od najvećih pokora za japanske trgovačke i ratne brodove[2].
Razvoj[uredi | uredi izvor]
Daglasov TBD devastator bio je primarni torpedni bombarder Američke mornarice, uveden još 1935. godine, ali je zastareo već 1939. godine i stoga je trebalo pronaći adekvatnu zamenu. Nekoliko firmi se prijavilo na konkurs za projektovanje novog aviona, a pobedio je Gramanov TBF. Avion je projektovan početkom 1941. godine i konstruisan je prvi prototip koji je nazvan XTBF-1. Iako Leroj Gramana nikad ranije nije radio takav tip aviona zajedno s drugim projektantima se s voljom dao na posao zasnivajući svoj projekat na lovačkom avionu F4F vajldket. Trup je bio zdepast, konfiguracija srednjokrilca i četvrtaste noseće površine. Iako se jedan od prva dva prototipa srušio u blizini mesta Brentvud, proizvodnja se ipak ubrzano nastavila. Prvi avion serijske proizvodnje mornarica je primila u januaru 1942. godine i jedinice su počele ubrzano da se upoznaju sa novim torpednim bombarderom[2].
Opis aviona[uredi | uredi izvor]
Gramanov prvi torpedni bombarder je bio najteži jednomotorni avion Drugog svetskog rata i bio je takođe prvi avion na kojem je predstavljen novi mehanizam za sklapanje krila s ciljem dobijanja dodatnog prostora na nosačima aviona. Graman F4F i kasnije verzije Vajldketa su posedovale sličan mehanizam, kao i F6F helket. Motor aviona je bio Rajt R-2600-20 koji je proizvodio 1900 KS / 1417 kW. Posadu su činila tri člana: pilot, zadnji strelac i radio operater / bombarder / donji strelac.
Tokom Bitke kod Midveja sve tri torpedne grupe sa nosača Ju-es-es Hornet (engl. USS Hornet), Enterprajz (engl. USS Enterprise) i Jorktaun (engl. USS Yorktown) su pretrpeli ogromne gubitke. Jedna grupa je imala samo jednog preživelog člana posade. Prva pošiljka Avendžera je pristigla na nosače tek nekoliko sati pre nego što je isti isplovito iz Perl Harbora (dok je 6 aviona učestvovalo u bici delujući direktno sa ostrva Midvej, od čega je 5 oboreno, a jedan se vratio teško oštećen bez jednog člana posade koji je poginuo).
Avendžer je imao veliki spremnik za bombe ispod trupa u kojem je mogao nositi jedan Mark XIII torpedo, ili jednu bombu od 907 kg ili 4 bombe od 227 kg. S dobrom radio opremom, dobrim upravljanjem i velikim doletom Avendžer je bio bolji od bilo kojeg prethodnog američkog torpednog bombardera, kao i od konkurentskog japanskog Nakadžima B5N „Kate“. Kasnije verzije Avendžera su nosile radarsku opremu za antipodmorničko delovanje kao i za rana upozorenja od nailaska neprijatelja. Kako je radarska oprema u to vreme bila na početku svog razvoja i vrlo nezgrapna, tako je Avendžer bio jedini avion u koji se ista mogla ugraditi, što nije bilo moguće na manjim i bržim lovačkim avionima. Mornari na pratećim nosačima aviona su smatrali Avendžer lakom metom zbog njegove veličine i skromnih manevarskih sposobnosti u odnosu na F4F vajldket.
Operativna upotreba[uredi | uredi izvor]
Popodne 7. decembra 1941. godine kompanija Graman je održavala ceremoniju otvaranja nove fabrike i predstavljanja TBF avendžera javnosti. Istog dana Japanci su napali Perl Harbor. Nakon toga fabrika je krenula sa proizvodnjom i početkom juna 1942. godine mornarici je isporučeno više od 100 primeraka aviona (od kojih je većina stigla prekasno da bi učestvovala u bici kod Midveja).
Ipak, 6 aviona TBF-1 je bilo prisutno na arhipelagu Midvej u sastavu torpedne eskadrile broj 8 (VT-8), dok je ostatak eskadrile leteo na devastat s nosača Ju-es-es Hornet. Nažalost i jedni i drugi su doživeli teške gubitke sa samo jednim preživelim avionom. Ipak im se pripisuju zasluga za odvraćanje pažnje Japanaca sa obrušavajućih bombardera SBD dontlisa.
Autor Gordon Prandž u knjizi „Čudo kod Midveja“ engl. Miracle at Midway tvrdi da su zastareli TBD devastatori i nedostatak novih aviona doprineli tome što sa njima nije postignuta potpuna pobeda kod Midveja (umesto toga 4 japanska nosača su potopili obrušavajući bombarderi). Drugi navode da su uzrok neuspeha torpednih bombardera bili neiskusni američki piloti i nedostatak podrške lovaca[3]. Kasnije tokom rata poboljšanom vazdušnom superiornošću, koordinacijom napada i sa iskusnijim pilotima Avendžeri su bili sposobni za obavljanje ključnih uloga u narednim bitkama protiv japanskih snaga.
Dana 24. avgust 1942. godine odigrala se sledeća velika pomorska bitka - Bitka kod istočnih Solomona. 24 avengera sa nosača Ju-es-es Saratoga (CV-3) i Enterprajz (CV-6) su uspeli potopiti japanski nosač Rjuho, i oboriti jedan avion uz gubitak 7 Avendžera. To je bio prvi značajan uspeh za TBF-ove (kojima je ime Avendžer dodeljeno u novembru 1941. godine). Iduća bitka je bila ona za Gvadalkanal u novembru 1942. godine kada su marinski i mornarički Avendžeri pomogli pri potapanju japanskog bojnog krstaša Hiei. Nakon stotine proizvedenih primeraka originalnih TBF-1 aviona, sa proizvodnjom je započela verzije TBF-1C sa povećanim unutrašnjim rezervoaraima za gorivo, kao i dodatnim podvešenim rezervoarima, što mu je udvostručilo dolet. Do 1943. godine Graman se počeo prebacivati na proizvodnju lovca F6F helket, dok je proizvodnja Avendžera prepuštena firmi „Istern Erkraft divižon - Dženeral Motors“. Njihovi Avendžer su nosili oznaku TBM. Sredinom 1944. godine započela je proizvodnja verzije TBM-3, koja je postala najbrojnija verzija sa oko 4600 novih proizvedenih primeraka, iako je i većina starih Avendžer dočekala kraj rata u službi. Uprkos primarnoj ulozi napada brodova torpedima, Avendžeri su uspeli potopiti i oko 30 podmornica.
.jpg)
U junu 1943. godine budući predsednik SAD Džordž H. V. Buš je postao najmlađi mornarički pilot tog vremena. Dok je leteo na TBM-u iz eskadrile VT-51 sa pratećeg nosača Ju-es-es San Jakinto, njegov VT-51 je oboren 2. septembar 1944. godine iznad ostrva Čičidžima.[4]
Još jedan poznati pilot Avendžera je bio glumac Pol Njumen, koji je leteo kao zadnji strelac, jer nije uspeo da prođe obuku za pilota pošto je bio daltonista. Njumen je služio na pratećem nosaču USS Holandija koji je bio udaljen oko 500 km od Japana kada je avion Enola Gej ispustio prvu atomsku bombu na Hirošimu[5].
Avendžer je učestvovao u potapanju dva japanska super bojna broda Musaši i Jamato[6]. Avendžer je koristila i Kraljevska mornarica Velike Britanije u početku pod nazivom „Tarpon“, koje je kasnije promenjeno u Avendžer. Prva 402 aviona pod oznakom Avendžer Mk I, 334 Graman TBM-1 kao Avenger Mk II i 334 TBM-3 kao Mark III. Uz SAD i Veliku Britaniju jedini korisnik Avendžera u Drugom svetskom ratu je bio još samo Novi Zeland.
Nakon rata 100 mornaričkih TBM-3E su 1953. godine dostavljeni Velikoj Britaniji u sklopu zajedničkog odbrambenog programa. Na ove avione je ugrađivana britanska oprema, pa su zavedeni pod oznakom „Avendžer AS.4“ isporučeni u nekoliko eskadrila. Isti avioni su od 1954. godine zamenjivani avionima „Feri ganet“ i prosleđeni u rezervne eskadrile. Preživeli avioni su na ktaju prebačeni Francuskoj mornarici tokom 1957—1958. godine.
Jedan od glavnih posleratnih korisnika Avendžera je bila kanadska kraljevska mornarica koja je dobila 125 američkih TBM-3E početkom pedesetih kako bi zamenili zastarele Feri Fajerflaj avione. 98 kanadskih Avendžera je preinačeno u protiv-podmorničke avione. Preinačeni Avendžeri su označeni kao AS.3. Određeni broj ovih aviona je kasnije opremljen velikim detektorom magnetnih anomalija i označeni kao AS.3M. Ipak i u kanadskoj mornarici su već 1954. godine AS.3 zamenjeni sa S-2 trakerima, dok su Avendžeri prebacivani u jedinice za obuku i zvanično povučeni u junu 1960. godine.
Civilna upotreba[uredi | uredi izvor]
Mnogi Avenger su uspeli da uđu u 21. vek kao protivpožarni ili avioni za zaprašivanje širom Severne Amerike, pogotovo u kanadskoj pokrajini Nju Bransvik. Kompanija „Forest Protečšon Limited“ (FPL) iz grada Frederikton, Nju Bransvik je nekad posedovala i upravljala najvećom civilnom flotom Avendžera na svetu. FPL je počeo koristiti Avendžere od 1958. godine kada su otkupili 12 aviona tipa TBM-3E od mornarice[7]. Najveći broj aviona bio je u upotrebi 1971. godine kada su 43 Avendžer činila njihovu flotu. Kompanija je prodala 3 Avendžera 2004. godine muzejima i privatnim kolekcionarima. Central Nju Bransvik Vudmens muzej poseduje Avendžer u svojoj zbirci.] FPLov Avenger koji se srušio 1975. godine u jugozapadnom Nju Bransviku je kasnije obnovljen od strane Atlantik Kanada ejvijejšon muzeja i trenutno je izložen u stalnoj postavci. Kompanija FPL još uvek (2009. godine) upravlja sa 3 Avendžera, koji su prepravljeni u protivpožarne avione i stacionirani na aerodromu Miramiči. Postoji još nekoliko aviona ovog tipa u privatnim kolekcijama širom sveta.
Korisnici[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Grumman TBF-1 'Avenger'” (na jeziku: (jezik: engleski)). www.aero-web.org. Arhivirano iz originala 21. 10. 2010. g. Pristupljeno 28. septembar 2010.
- ^ a b Chant, Christopher (1977). „Grumman TBF Avenger”. II svijetski rat, Avioni (na jeziku: (jezik: hrvatski)). Zagreb: Alfa. str. 138—139.
- ^ „1942 - Battle of Midway” (na jeziku: (jezik: engleski)). 1998-2006 Joel Shepherd. Pristupljeno 28. 9. 2010.
- ^ Hove 2003.
- ^ „Biographies in Naval History - Paul Newman” (na jeziku: (jezik: engleski)). www.history.navy.mil. 12. avgust 2009. Arhivirano iz originala 25. 11. 2014. g. Pristupljeno 29. septembar 2010.
- ^ Bob Hackett, Sander Kingsepp. „IJN MUSASHI: Tabular Record of Movement” (na jeziku: (jezik: engleski)). www.combinedfleet.com. Pristupljeno 29. 9. 2010.
- ^ „History / Timeline” (na jeziku: (jezik: engleski)). Forest Protection Limited. Arhivirano iz originala 12. 03. 2005. g. Pristupljeno 28. septembar 2010.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Chant, Christopher (1977). „Grumman TBF Avenger”. II svijetski rat, Avioni (na jeziku: (jezik: hrvatski)). Zagreb: Alfa. str. 138—139.
- Hove, Duane T. (2003). American warriors: five presidents in the Pacific theater of World War II (na jeziku: (jezik: engleski)). Shippensburg, Pennsylvania: Burd Street Press. ISBN 978-1-57249-260-8.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- „Grumman TBF-1 'Avenger'” (na jeziku: (jezik: engleski)). www.aero-web.org. Arhivirano iz originala 21. 10. 2010. g. Pristupljeno 28. septembar 2010.
- „Grumman TBF Avenger” (na jeziku: (jezik: engleski)). www.aviastar.org. Pristupljeno 28. 9. 2010.
- „TBF (TBM) Avenger” (na jeziku: (jezik: ruski)). Ugolok neba. 2004. Pristupljeno 28. 9. 2010.
