Deportacija Azera iz Jermenije

Deportacija Azera iz Jermenije nastupila je kao čin prisilnog raseljavanja i etničkog čišćenja tokom 20. vijeka. Prije Oktobarske revolucije, Azeri su činili 43 posto populacije u Jerevanu.. Azerbejdžanci su prošli period prisilnih migracija sa teritorije Prve Republike Jermenije, a zatim i iz Sovjetske Socijalističke Republike Jermenije više puta tokom 20. vijeka. Tokom perioda vladavine Josifa Staljina, oko 100.000 Azera deportovano je iz SSR Jermenije 1948. godine. Njihove domove zauzeli su Jermeni koji su u Sovjetski Savez stigli iz inostranstva.

Početak 20. vijeka

Kao rezultat etničkog sukoba Jermenije i Azerbejdžana na početku 20. vijeka, kao i nacionalistički koordinisana politika etničkog čišćenja obje države, veliki dio populacije je prognan i iz Jermenije i iz Azerbejdžana. Počevši od sredine 1918, jermenske paravojne snage odigrale su veliku ulogu u uništavanju muslimanskih naselja u Zangežuru i etničkog čišćenja u regionu tokom komande generala Andranika Ozanijana. Britanska vlada, koja je imala svoje političke ciljeve, nije dozvolila Andraniku da proširi svoje aktivnosti na Karabah. Andranik je doveo 30.000 jermenskih izbjeglica iz Istočne Anadolije, uglavnom iz Muša i Bitlisa. Dio jermenskih izbjeglica ostao je u Zangežuru, dok se većina naselila u Jerevanu i Daralagožu, gdje su zauzeli mjesta Muslimana, sa ciljem da se ključni regioni Jermenije etnički homogenizuju. Sudeći po statističkim podacima iz kavkaške etnografske Kolekcije Akademije za nauku Sovjetskog Saveza, azerbejdžanska populacija u Jermeniji je raseljena. Politika "čišćenja države od stranaca", koju je sprovodila partija Dašnak, ciljala je muslimansko stanovništvo, posebno iz regiona Novobajazeta, Jerevana, Ešmjadžina i Šerur—Daralagoža.

Podaci o naseljenosti jermenskih oblasti prije i nakon raseljavanja:

Godine 1897, populacija u Zangezurski Ujezdu bila je 63,6 hiljada Jermena (46.2℅), 71.2 hiljade Azerbejdžanaca (51.7℅), 1,8 hiljada Kurda (1.3℅) od ukupno 137,9 hiljada stanovnika. Prema podacima iz 1922, ukupna populacija u Zangežuru iznosila je 63,5 hiljada stanovnika, od čega su 59,9 hiljada bili Jermeni (89.5℅). 6,5 hiljada Azerbejdžanaca (10.2℅) i dvije stotine Rusa (0.3℅).

Sudeći po Američkom istoričaru Firucu Kazemzadeu, koji je citirao Jermenskog istoričara A. Borjana, vlada Dašnaka tokom nije imala administrativnih potreba za uspostavljanjem Demokratske Republike Jermenije, već je to uradila zbog deportacije muslimanskog stanovništva i zaplenjivanja njihove imovine. Takođe je tvrdio da se deportacija Muslimana sa tih teritorija, koje su bile pod upravom Turske, a kasnije okupirane od strane vojske Jermenije, povećala. Sa druge strane, Taner Akcam je pisao da su ti masakri preuveličani ili možda potpuno izmišljeni.

Preseljenje iz SSR Jermenije

Karta za preseljenje Azera iz SSR Jermenije.

Raseljavanje Azera tokom vladavine Josifa Staljina, desilo se nakon uspostavljanja Jermenske Sovjetske Socijalističke Republike. Sudeći prema prvom ujedinjenom popisu Sovjetskog Saveza, 1926. godine populacija Azera iznosila je 9.6 ℅ ukupne populacije stanovištva. Sudeći prema popisu iz 1939, 130.896 Azera živjelo je u SSR Jermeniji. Rezultati popisa iz 1959. godine pokazuju da je broj Azera u SSR Jermeniji opao na 107.748, ali uprkos tome, Azerbejdžanci su bili jedan od najbrojnijih naroda u Sovjetskom Savezu. Period sovjetske deportacije Azera i naseljavanja teritorije Jermenima koji su živjeli van granica Sovjetskog Saveza, bio je glavni razlog smanjenja broja Azerbejdžanaca u državi. Godine 1937, muslimanski Kurdi su deportovani u Kazahstan sa granice Jermenije i Turske, odmah nakon pogoršavanja odnosa između Sovjetskog Saveza i Turske, jer je Turska odbila zahtjev Sovjetskog Saveza za zajedničkim upravljanjem nad Crnim morem. Godine 1945 Sovjetski Savez je uputio teritorijalno potraživanje za Turske teritorije Kars i Ardahan. Zategnuti odnosi trajali su sve do smrti Josifa Staljina. Politika Sovjetskog Saveza trajala je do 1953. godine i Staljinova odluka postala je značajan korak za naseljenje Jermena iz drugih država u SSR Jermeniju. Raseljavanje Azera iz Jermenije, sa ciljem jačanja jermenskog uporišta bio je plan Sovjetskog režima. Azerbejdžanci su mogli da budu peta kolona u slučaju sukoba sa Turskom, i zbog toga je Staljin dozvolio deportaciju Azerbejdžanaca iz SSR Jermenije u periodu 1947—1950. Savjet ministara Sovjetskog Saveza objavio je rezoluciju #4083, 23. decembra 1947. godine. Jedna od tački rezolucije glasila je:

Dozvoljava se Savjetu ministara SSR Jermenije korišćenje zgrada i kuća, koje je napušteno od strane azerbejdžanskog stanovništva, koji su raseljeni u Kursko-araksinsku niziju u SSR Azerbejdžanu, za naseljavanje Jermena koji dolaze van granica Sovjetskog Saveza u SSR Jermeniju.

Dekret koji je izdao Staljin 23. decembra 1947. godine, u kome je naredio deportaciju Azera iz SSR Jermenije i davanja njihovih domova Jermenima iz inostranstva.

Detalji raseljenja definisani su u rezoluciji #754 Savjeta ministara. Dio Kolkozške (kolektivne farme u Sovjetskom Savezu) pokretne imovine je dodijeljen i besplatno transportovan sa ovih imanja na nova, u kojima je planirano da Azeri budu deportovani. Cijena pokretne imovine ostavljene u Jermeniji je plaćena za Kolkhoze u mjestu u kome su se naselili Azeri. Neke povoljnosti su date Azerima prilikom preseljenja i u isto vrijeme dato je 1.000 rubalja po porodici i 300 rubalja svakom članu porodice posebno. Sudeći po istoričaru Vladislavu Zuboku, Staljin je u razgovoru sa Grigorijem Arutjunovim, prvim sekretarom Jermenske komunističke partije, naredio deportaciju Azera iz SSR Jermenije u SSR Azerbejdžan. Istovremeno, dao je saglasnost za povratak u otadžbinu 90.000 Jermena, u naseljima iz kojih su deportovani Azeri. Nakon što nisu uspjeli da se vrate u Tursku, državu njihovih predaka, lideri Gruzije i Jermenije počeli su da prave planove protiv Azerbejdžana. Grigorij Arutjunov je istakao da nema mjesta da prihvati 400.000 Jermena iz inostranstva (iako ih je doseljeno 90.000) i predložio deportaciju Azera iz Jermenije u Azerbejdžan. Deportacija nije bila dobrovoljna.

Brojni izvještaji primljeni od Azera, pokazuju da nisu bili spremni da napuste SSR Jermeniju. Ministar unutrašnjih poslova SSR Jermenije izjavio je 1948. godine da su neki Azerbejdžanci posjećivali groblje i molili se dušama svojih predaka da im pomognu da ostanu na svojoj zemlji. Sa druge strane, grupa Azera je odlučila da je bolje da napusti Jermeniju, u slučaju rata sa Turskom; bili su ubijeđeni da će ih Jermeni masakrirati. Sudeći po Tomasu de Valu, britanskom istoričaru, Azeri u Jermeniji su još jednom postali žrtve Jermensko—Turskog pitanja. Kao rezultat deportacije, preko 100.000 Azera je raseljeno u Kursko-araksinsku niziju u SSR Azerbejdžanu u tri navrata: 10.000 1948. godine, 40.000 1949. godine i 50.000 1950. godine.

Postepeno raseljavanje iz Jermenije

Osim Azerbejdžanaca, druge etničke grupe u Jermeniji bili su: Rusi, Kurdi, Ukrajinci, Grci i druge nacionalne manjine. Prema popisu iz 1979. godine, Azeri su činili najveću nacionalnu manjinu u Jermeniji, sa ukupno 5.3 ℅ (oko 160.800 stanovnika). Protjerivanje Azera od strane jermenskih ekstremista počelo je 1987. godine u Kafanu. Oko 40.897 azerbejdžanskih porodica je potpuno deportovano; 216 ljudi je umrlo tokom deportacije. Većina žrtava bila je iz sjevernih oblasti; u oblasti Gugarka ubijeno je 11 ljudi. Sudeći prema informacijama KGB-a, u jermenskom gradu Gugarku: „Azerbejdžanci su ismjevani, ubijeni, a njihove kuće su opljačkane... ” Od preostalog stanovništva, 45 se smrznulo na planinama Kavkaza, 45 je nestalo u planinskoj oblasti Jermenije, 34 je mučeno i ubijeno, dok je njih šestoro ubijeno od strane doktora u bolnici.

Jermenski istoričar, Razmik Panosijan označio je ovaj transfer populacije kao poslednju fazu jermenske etničke homogenizacije, i kao dio etničkog čišćenja, na osnovu kojeg je populacija Jermena porasla sa 90 ℅ na 98 ℅.

Sudeći po ruskom borcu za ljudska prava, Sergeju Ljozovu Vladimiroviču (rus. Сергей Лёзов Владимирович), masovne deportacije iz Jermenije u Azerbejdžan u novembru 1988. godine bio je jedan od faktora koji je sukob u Nagorno-Katabahu pretvorio u Rat za Nagorno-Karabah, bitku do kraja, koja je uključivala totalno totalno protjerivanje jedne etničke grupe.

Statistika stanovništva u Jermeniji i Azerbejdžanu

Hronologija

• 1947. - Savjet ministara Sovjetskog Saveza donio je rezoluciju o deportaciji Azera iz SSR Jermenije u SSR Azerbejdžan;
• 1947—1950. - Deportacija Azera iz SSR Jermenije;
• Novembar 1987. - Napad na Azera u Gafanu, regionu Jermenije;
• 25. januar 1988. - Azeri su odvezeni iz Gafana;
• 21. februar 1988. - Masovne demonstracije počele u Jerevanu;
• Novembar 1988. - Masovne deportacije Azera iz Jermenije;

Broj Azera u Jermeniji:

	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2001
Azeri (Broj stanovnika i njihov procenat u ukupnoj populaciji)	84.705 (9,6%)	130.896 (10,2%)	107.748 (6,1%)	148.189 (5,9%)	160.841 (5,2%)	84.860 (2,5%)	29 (0,0%)

Promjene u demografskoj strukturi Jerevana

Prema popisu u Rusiji 1897. godine, grad Erivan imao je 29.006 stanovnika; 12.523 Jermena i 12.359 Azera. U enciklopediji Brokhausa i Efrona, istaknuto je da je Azera bilo 12.000 (41%) od ukupno 29.000 stanovnika u gradu. Međutim, tokom sistematskog etničkog čišćenja u Sovjetskom Savezu i sistematske deportacije Jermena iz Persije i Osmanskog carstva tokom genocida nad Jermenina, grad je u moderno doba postao pretežno grad Jermena. Prema popisu iz 1959. godine, Jermeni su činili 96℅ populacije, dok je u popisu iz 1989. godine taj procenat iznosio 96,5%. Azeri su činili samo 0,01% populacije u Jerevanu. Populaciju u Jerevanu zamijenili su u korist Jermena, protjerivajući lokalno muslimansko stanovništvo. Kao rezultat sukoba u Nagorno-Karabahu, nisu jedino Azerbejdžanci iz Jerevana deportovani, već su i džamije u Jerevanu srušene.

Jermenska homogenost

Prema izvještaju Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbjeglice, neidentifikovane lokalne vlasti protjerale su Azere, kao odgovor na pogrom Jermena u Sumgajitu i Bakuu u periodu 1988—89. Jermenski nacionalizam, u saradnji sa vlastima Sovjetskog Saveza sproveli su progon Azera iz Jermenije. Krajem 1988. godine, kompletno azersko stanovništvo, uključujući i muslimanske Kurde, oko 166.000 ljudi, protjerano je iz SSR Jermenije. U tom procesu, desetine ljudi je umrlo u izolovanim napadima i zbog loših uslova. Deportacija Azera bila je odgovor na progon Jermena iz Azerbejdžana, ali je to takođe bila i poslednja faza homogenizacije Jermenije pod Sovjetskom vlašću. Deportacija je bila poslednja, pa zato ne i nježna faza etničkog čišćenja, zbog kojeg je jermenska homogenost sa 90 porasla na 98%. Nacionalisti, u saradnji sa vlastima Jermenije, bili su odgovorni za progon. Ostatak azerbejdžanske populacije deportovano je iz Jermenije 1991. godine. Godine 2004, Jermenija je bila jedina od država bivšeg Sovjetskog Saveza sa homogenom populacijom, 97,9% stanovništva činili su Jermeni, dok je broj Azerbejdžanaca koji su živjelo u Jermeniji bio oko 30.

Promjene u demografiji praćene su politikom promjena naziva naselja i toponima na teritoriji SSR Jermenije. Ukupno, više od 600 toponima je preimenovano u periodu od 1924. do 1988. Politika preimenovanja toponima nastavljena je u Jermeniji i nakon raspada Sovjetskog Saveza. Preimenovanja turskih toponima u državi bila je poslednja faza. Prema izvještaju predsjedavajućeg u državnom komitetu, Manuka Vardanjana, 57 toponima je preimenovano 2006. godine, još 21 2007. godine. Doprinos koji su Azerbejdžanci obezbijedili Jermeniji doživio je veliki udarac u oblastima kulturne raznolikosti i kulture. Škole Agababa-Čildir i Daralagož potpuno su nestale nakon deportacije Azera iz Jermenije.

Vidi još

• Rat za Nagorno-Karabah
• Genocid nad Jermenima

Literatura

• Lyozov, Sergey (1999). Popыtka ponimaniя (na jeziku: ruski). Universitetskaя kniga. str. 339. 
• Barrington, Lowell W. (2006). After Independence. University of Michigan Press. str. 231. ISBN 978-0-472-06898-2. 
• Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books. ISBN 978-0-8050-7932-6. 
• Bloxham, Donald (2005). The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199226887. 
• Burdett, Anita L.P. (1998). Slavic & Balkan Titles: Armenia: Political And Ethnic Boundaries - 1878–1948. Cambridge University Press. ISBN 9781852079550. Arhivirano iz originala 17. 09. 2017. g. Pristupljeno 13. 05. 2018. 
• Barrington, Lowell W. (2006). After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist. Michigan: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-06898-2. 
• De Waal, Thomas (1996). Black Garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. New York: New York University Press. ISBN 978-0-8147-1945-9. 
• De Waal, Thomas (2015). Great Catastrophe : Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-935069-8. 
• Suny, Ronald Grigor (1999—2000). Provisional Stabilities: The Politics of Identities in Post-Soviet Eurasia. International Security. Vol 24, No. 3. 
• Ambrosio, Thomas (2001). Irredentism: ethnic conflict and international politics. USA: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-97260-8. 
• Kazemzadeh, Firuz (1951). The struggle for Transcaucasia, 1917-1921. New York: Philosophycal Library inc. 
• Malik, Hafeez (1996). Central Asia: its strategic importance and future prospects. Palgrave Mcmillan. ISBN 978-0-312-16452-2. 
• Martinovich Zubok, Vladislav (2007). A failed empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. New York: UNC Press Books. ISBN 978-0-8078-3098-7. 
• Lyozov, Sergey (1999). Popыtka ponimaniя. Universitetskaя kniga. 
• Suny, Ronald Grigor (1993). Looking toward Ararat: Armenia in modern history. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20773-9. 
• Grenoble, Lenore A. (2003). Language Policy in the Soviet Union. University of Michigan Press. ISBN 978-1-4020-1298-3. 

Spoljašnje veze

• Poslijeratni teritorijalni zahtjevi Sovjetskog Saveza Turskoj
• Deportacija Azerbejdžanaca iz Jermenije