Požeška kotlina

Požeška kotlina je kotlina u zapadnoj Srbiji. Središte kotline se nalazi u Požegi, ali ona obuhvata i delove opština Užice, Kosjerić, Lučani, Arilje i Čačak. Ova kotlina predstavlja prvo proširenje u kompozitnoj dolini Zapadne Morave, i na nju se nastavlja Ovčarsko-kablarska klisura.

Geografske i geološke odlike

Kotlina se prostire između 43° 42′ i 43° 58′ severne geografske širine i 19° 44′ i 20° 14′ istočne geografske dužine. Granice su određene na sledeći način:

• na severu je ograničavaju padine Orovice (850 m) i Loreta (841 m), nakon kojeg prelazi dolinu Skrapeža, i nastavlja se Bobijom (696 m) i Crnokosom, sve do izvorišne čelenke Lužnice;
• na zapadu desno razvođe Lužnice do Trešnjice, Šerelja (651 m) i Pjevinog groba (557 m), prelazi Đetinju, sve do Blagaje (846 m);
• na jugu granice nastavlja Blagajom do Barjakove stene, gde prelazi Golijsku Moravicu, i obuhvata doline Kravaričke reke i Bjelice;
• na istoku, granica se prostire vencem Jelice do Ovčara (985 m), gde prelazi Zapadnu Moravu i penje se na Kablar (929 m).

Čitava kotlina se prostire u pravcu severozapad-jugoistok i dužine je 54 km, a širine 14 km, i nepravilnog elipsastog oblika. Srednja nadmorska visina kotline iznosi 400 m. Centralni deo kotline ispresecan je tokovima Skrapeža, Lužnice, Đetinje, Golijske Moravice i Zapadne Morave. U kotlini se mogu izdvojiti tri osnovne oblasti: kotlinsko dno, koje je skoro potpuno zaravnjeno, blago nagnute kotlinske strane i strmi obodni delovi.

Geološke odlike

Kotlinsko dno se sastoji od aluvijalnih šljunkova, peskova i glina, u čijoj se podini nalaze miocenski neogeni sedimenti. Niže kotlinske strane su obložene miocenskim laporcima, dolomitima, peskovima i peščarima (sela Visibaba, Gorobilje, Bakionica i niži delovi Lužnice). Viši obod je izgrađen na Loretu i Blagaji od trijaskih krečnjaka; na Crnokosi i na zapadnom obodu Lužnice od filita, mermera i škriljaca jure; na desnoj obali Bjelice od krednih sedimenata i fliša, u višim delovima miocenski laporoviti krečnjaci, a na vrhu Jelice su paleozojski škriljci i filiti.

Postanak Požeške kotline

Snažnim orogenim pokretima u oligomiocenu, prostor zapadnog Balkanskog poluostrva je naboran, čime nastaju Dinarske planine. Pošto se prostor današnje Požeške kotline nalazio na obodu tog antiklinorijuma, njegova visina je bila nešto niža: između 440 i 460 m nadmorske visine. Kotlina je postojala i pred nailazak jezerske transgresije, ali je bila dosta plića i odvojena od Čačanske kotline samo niskim pineplenom Jelice, a smatra se i da je pre dinarske orogeneze ovde postojalo plitko jezero. Snažnim rasedom koji je prolazio duž Đetinje, ovaj prostor je razlomljen, i rastavljeni su Ovčar i Kablar, što je omogućilo oticanje reka ka istoku. Cvijić je na ovom prostoru utvrdio čitavu seriju abazionih terasa, počevši od Dunava, pa sve do podnožja Zlatibora. Od naročitog značaja su Mačkatska abraziona površ, jugozapadno od Užica, i površ Metaljka, između Užica i Kosjerića, koji su formirani tokom poslednje morske faze u donjem pliocenu. Veliki klifovi Mačkatske površi, koji su predstavljali obale tokom morske faze, konstatovani su ispod Ovčara i iznad Guglja. Taj basen se prostirao od Ražane, severno od Kosjerića, pa sve do Ivanjice, a voda je oticala klisurom koja se postepeno otvarala između Ovčara i Kablara. Smanjivanjem nivoa Panonoskog mora dolazi i do smanjenja nivoa vode u Požeškom jezeru, koje se deli na više manjih jezera: oko Kosjerića, na prostoru Srednje Dobrinje, u dolini Lužnice i u Dragačevu. Kao posledica dinarske orogeneze, dolazi do izdizanja Ovčara i Kablara, što je primoralo Zapadnu Moravu da vrši pojačano usecanje i da gradi klisuru. Nasuprot tom izdizanju, došlo je do spuštanja dna Požeške kotline.

Klimatske odlike

Mnogi klimatski faktori poput geografske širine, nadmorske visine, brojnost rečnih tokova, ekspozicija ka jugu, uslovili su umerenokontinentalnu klimu sa elementima subhumidne i mikrotermalne klime. Srednja godišnja temperatura u Požegi iznosi 9,5 °C, sa januarom kao najhladnijim mesecom (-2.9 °C) i julom kao najtoplijim (19.5 °C), a tokom zimskih meseci je specifična temperaturna inverzija, koja može da dovede do toga da temperatura u Požegi padne na republički minimum. U zimskim mesecima preovlađuju severni i zapadni vetrovi, zbog postajanja polja visokog vazdušnog pritiska u unutrašnjosti i polja niskog vazdušnog pritiska nad Sredozemljem. Tokom hladnijih jesenjih i zimskih dana, ovde se javlja strujanje u pravcu istok-zapad, tj. slabiji intenzitet košave koji se ovde zove ustoka, i donosi suvo i stabilno vreme. Padavina ima tokom čitave godine, najviše krajem proleća i početkom leta (maj 82 mm, jun 83 mm, jul 89 mm), a najmanje u februaru (44 mm). Srednja godišnja količina iznosi 764 mm, tj. u proseku 63,7 mm mesečno. Požega je poznata i po velikoj oblačnosti i magli; najmanja oblačnost je u avgustu (33%), a najveća u januaru i decembru (70%). Magle su česte i dugo traju; najviše ih je u proleće i jesen, kada su i padavine najčešće. U proleće one počinju u zoru i traju do 10 ili 11 h, a u jesen i duže. Preko leta ih ima samo kada je isparavanje veliko. Magle su česte jer je Požeška kotlina zatvorena depresija sa mnogim rekama, i one povoljno utiču na kukuruz i voće, a nepovoljno na pšenicu. Po zapisivanju trgovca Milivoja Jovičića osamdesetih godina XIX veka, jedne godine je bilo 230 maglovitih dana.

Pre Prvog svetskog rata, Skrapež je redovno plavio Požeško polje, zbog obešumljenosti sliva. Između dva rata, njegov tok je regulisan, a nakon Drugog svetskog rata i tokovi njegovih pritoka Bakioničkog i Erića potoka. Đetinja je duboko usekla svoje korito, tako da ona ne plavi, osim 1896. godine kada su se sve tri glavne reke izlile. U Golijsku Moravicu se sa desne strane uliva Kravarička reka; u Đetinju se sa desne strane uliva Godovička reka, a sa leve strane Skrapež; najveća pritoka skrapeža je Lužnica, sa desne strane, a od levih pritoka se izdvajaju Dobrinjska reka i Gradnja. Spajanjem Đetinje sa leve i Golijske Moravice sa desne strane nastaje Zapadna Morava, u koju se uliva Bjelica.

Spoljašnje veze

• http://www.pozega.org.rs/index.php?id_strane=1