Jevrejska sefardska zajednica u Beogradu
Jevrejska sefardska zajednica u Beogradu, datira sa nekim podacima još od doba Rimljana, ali se pouzdano može reći da boravak Jevreja na ovom prostoru može da se isprati od 16. veka. Aškenaski Jevreji se u Beograd doseljavaju nešto kasnije, i stanuju u drugim delovima grada, posebno na savskoj padini.
Sefardi su živeli na dunavskoj padini, na Jaliji i Dorćolu, da bi se kasnije, posle Prvog svetskog rata počeli naseljavati i uzbrdo, prema Knez Mihailovoj ulici. Najbogatije i uglednije radnje su bile u Knez Mihailovoj ulici i na Terazijama. Na Dorćolu je i dalje bio sam centar tradicionalnog života Jevreja: Stara Sinagoga, stara verska i humanitarna društva i učilišta. Najveća koncentracija ovih ustanova je bila u sadašnjoj Jevrejskoj ulici. Na uglu Jevrejske i . veka. Solunske ulice bilo je ritualno kupatilo mikva, odnosno, poznato i pod turcizmom amam., koje se u hebrejskim izvorima spominje još od 17. veka.
Život jevrejske sefardske zajednice u Beogradu, uključujući i njihovu imovinu je ugašen tokom Drugog svetskog rata, u periodu između 1941. i 1942. godine.
Život Jevreja na prostoru Dorćola prikazana je na izložbi "Priča o komšijama kojih više nema" u realizaciji Radio B92, Kulturnog centra Reks i Jevrejskog istorijskog muzeja. [1]
Najvažnije ustanove jevrejske sefardske zajednice[uredi | uredi izvor]
Pored brojnih jevrejskih kuća u Solunskoj ulici, nalazila se jevrejska opština i škola. Prvi pomen te zgrade nalazimo oko 1862. godine, mada se ne zna tačno datum kada je izgrađena. Po dokumentima, za vreme turskog bombardovanja Beograda, 1862. godine, Jevreji sa prostora Jalije su se sklonili u ovu zgradu, pošto je pružala bolju zaštitu od njihovih loše sagrađenih kuća od blata. Prva verska škola ješiva je osnovana 1617. godine. Osnovao ju je rabin Juda Lerma. Ona nije dugo bila otvorena, pošto, nakon okupacije Beograda, Austrijanci odvode skoro celu jevrejsku zajednicu u ropstvo, 1688. godine, te u narednim godinama nije mnogo građeno. U ulici cara Uroša, nalazila se sinagoga Bet Izrael, koja je uništena tokom Drugog svetskog rata. Na njenim temeljima je danas Galerija fresaka.
Verski život[uredi | uredi izvor]
Prema sačuvanim pisanim izvorima u Beogradu je postojalo oko deset sinagoga, posebno nakon doseljavanja, tokom 16. i 17. veka. Stara sinagoga podignuta je tokom 18. veka. Zbog stalnih ratova i razaranja u potonjem periodu, više puta je obnavljana i rekonstruisana. Tokom Prvog svetskog rata u ovoj sinagogi je bila smeštena bolnica, a tokom Drugog svetskog rata je u potpunosti demolirana a ritualni predmeti opljačkani ili uništeni. Nakon rata, zbog gubitka vernika, srušena je 1952. godine. Nalazila se u bloku kuća između Jevrejske i Solunske ulice, licem okrenuta ka Solunskoj ulici.[2]
Poznati beogradski trgovac i dobrotvor Mata Levi, ostavio je testamentom 1899. godine 2000 dinara u tadašnjoj vrednosti Fondu za zidanje sinagoge u Beogradu. U istom testamentu, odredio je da se, nakon smrti njegove supruge Rahile, proda svo njegovo imanje i da se to, kao i hartije od vrednosti pretvore u novac od koga treba da se sazida ili kupi jedna dobra, solidna kuća koja će da vuče solidnu kiriju, a da se se od kirije podmirivaju troškovi i održavanje nove sinagoge.
Planove za izgradnju sinagoge uredio je arhitekta Milan Kapetanović a radove arhitekta Viktor Azriel, a jedno vreme i arhitekta Milovan Miloš Kovarž. Izgradnja sinagoge je započeta marta 1907. godine, a već oktobra naredne godine je osvećena. Tokom Prvog svetskog rata bila je pogođena i oštećeno joj je bilo jedno kube. Prilikom povlačenja Nemaca tokom Drugog svetskog rata, 1944. godine u potpunosti je spaljena i demolirana.[3]
Jevrejska društva[uredi | uredi izvor]
Tradicionalni način organizovanja života Jevreja bila je jevrejska opština. Obično, uz ovakvu zajednicu je postojalo i jevrejsko groblje, jevrejska škola i nekoliko verskih i himanitarnih organizacija ili društava, koje su omogućivala da se živi u skladu sa propisima verskih knjiga Tore i Talmuda.
| Udruženje | Prevod imena na srpski | Svrha |
| Hevra Kadiša | Grobljansko zavedenje | Društvo se brinulo oko sprovoda i sahranjivanja preminulih članova, kao i o groblju uopšte. |
| Hesed šel Emet | Istinska - prava milost | Društvo je pomagalo najsiromašnijim Jevrejima da podignu nadgrobni spomenik. |
| Bikur Holim | Bolesnička blagajna | Društvo je sakupljalo priloge da se pomogne bolesnima i da im se omogući besplatna medicinska nega. |
| Anije Air | Sirotinjska kasa | Društvo je novčano pomagalo siromašne |
| Karmel | Društvo je pomagalo siromašnim devojkama u obrazovanju ali je imalo i socijalnu funkciju jer im je obezbeđivala i sredstva za miraz. | |
| Malbiš arunim | Društvo se brinulo o nabavci odela za siromašnu decu. |
Pored verskih i humanitarnih društava, u jevrejskoj opštini su delovala i razna kulturno-prosvetna i nacionalna društva, čiji rad je inteziviran pred naletima antisemitizma u Evropi. Među nacionalnim udruženjima, posebno se ističu ona koja neguju sefardsku tradiciju i kulturu. Takođe, razvijaju se i cionistička društva koja jačaju nacionalnu svest i želju za povratak Jevreja u prapostojbinu, gde bi se osnovala nova jevrejska država. Bila su izuzetno popularna među jevrejskom omladinom, kojoj su nametnuta antisemitska ograničenja u školovanju i zapošljavanju.
Jevreji u Beogradu su imali i niz omladinskih udruženja, među kojima su Hašomer Hacair, Magen David, Tehelet Iavan i Maks Nordau, koja su se bavila vaspitnim radom, ali i organizacijom izleta, logorovanja, fizičke aktivnosti i obuku za poljoprivredne radove, a udruženje Maks Nordau se posebno bavilo i amaterskim pozorištem. [1]
Jevrejsko žensko društvo[uredi | uredi izvor]
Uloga žene u jevrejskom životu je sasvim osobena. Žena se smatra stubom porodice i nosiocem tradicije u okviru doma i porodice. Jevrejske žene u Beogradu su retko znale hebrejski i pričale su ladino jezikom. Kroz sam jezik, kostim, ishranu i vaspitanje, prenosile su kroz generaciju tradiciju sefardskih Jevreja. U društvenom životu jevrejske zajednice aktivno su učestvovale i žene, okupljene u svojim društvima, među kojima se najviše isticalo Jevrejsko žensko društvo, osnovano 1874. godine.[4] Inicijativu za osnivanje su dale Estera Pinto, Toni Azriel i Sara Alkalaj, a Jevrejska opština im je dala na raspolaganje prostorije u Solunskoj ulici. Svrha udruženja je bila pružanju pomoći siromašnim porodiljama i bolesnicima, kao i siromašnim devojkama. Za vreme Bugarskog rata 1885. godine, članice udruženja postaju bolničarke, pružaju svu medicinsku negu, a neke od njih, kao što je Neti Munk, odlazi u rat kao bolničarka.
Osnivanje udruženja je označilo prekretnicu u životu jevrejskih žena u strogo patrijarhalnoj sredini, u kojima uglavnom je pričan ladino, odnosno španski jezik a ženama je bio zabranjen izlazak iz te sredine. Ove patrijarhalne norme postepeno će razbiti učiteljica Jelena Demajo, kao i dolazak novih, mladih i školovanih članica. Tokom Prvog svetskog rata, članice ponovo postaju bolničarke, pomažu izbeglice i ranjene. Deo članica je umro tokom rata. Rad je obnovljen ubrzo nakon rata. Jelena Demajo će postati predsednica (1920-1941), zajedno sa Sofijom Almuli. Uz pomoć Ministarstva trgovine i Jevrejske opštine, osnovana je Ženska zanatska škola, koja će postojati deset godina, nakon koje će je Jevrejsko žensko društvo predati Ministarstvu, zbog nedostatka prostora te će to postati prva niža zanatska škola u Beogradu.
Zbog brige o deci, osnovano je dečje oporavilište u Boki Kotorskoj 1926. godine, a u Beogradu je 1938. godine sagrađen Dom za decu i Savetovalište za majke, na uglu ulica Tadeuša Košćuškog i Visokog Stefana, čiji su projekat uradili arhitekte Miša Manojlović i Isak Azriel. Unutar zgrade postojala su odeljenja za predškolsku decu, trpezarija za školsku decu, dispanzer za majku i dete, kao i prihvatilište. Decu su dva puta nedeljno besplatno pregledali lekari, fabrika Elka , braće Elias je poklanjala dečje rublje, a članice udruženja su dežurale svaki dan.
Rad Jevrejskog ženskog društva je naglo prekinuto Drugim svetskim ratom i više nije obnavljano.
Srpsko-jevrejsko pevačko društvo[uredi | uredi izvor]
Nekoliko jevrejskih intelektualaca, među kojima su Mihajlo Ozerović, Hajim S. Davičo i David A. Koen, došli su na ideju 1879. godine da osnuju Prvo jevrejsko pevačko društvo. Nepunih godinu i po dana nakon osnivanja, menja ime u Srpsko-jevrejsko pevačko društvo i taj naziv nosi sve do gašenja 1941. godine.
Društvo je imalo veliki uticaj u životu Jevreja u mahali ali i celog Beograda. Bilo je prvo društvo u Beogradu sa horom koji je imao i svetovni karakter. Prvi predsednik društva je bio Avram Mevorah, prvi horovođa Pera Dimić. Nakon njega je došao Mihajlo Ozerović, sve do dolaska Mokranjca. U početku, hor je bio isključivo muški, ali od 1899. godine, osniva se i mešoviti hor. Pri aškenaskoj opštini u Beogradu, 1934. godine, osnovan je Jevrejski akademski hor, čiji su članovi uglavnom bili učenici i studenti. Ubrzo, postojanje dva jevrejska hora u Beogradu se pokazalo suvislim, te se ovaj hor spojio sa Srpsko-jevrejskim pevačkim društvom. Zajedno su održali jedan koncert duhovne muzike i jedan koncert na Radio Beogradu. Srpsko-jevrejsko pevačko društvo je doživelo sličnu sudbinu kao i druga jevrejska udruženja i ugašen je 1941. godine. Obnavlja rad pod imenom hor "Braća Baruh", da bi od 2010. godine, ponovo uzelo staro ime.[5]
Oneg Šabat i Gemilut Hasadim[uredi | uredi izvor]
Zgrada ova dva jevrejska humanitarna udruženja je sagrađena 1923. godine. Zgradu je projektovao arhitekta Samuel Sumbul, a radove izveo inženjer H. Isaković. Prema sačuvanim dokumentima, izgradnja je započeta 1922. godine. U zgradi je bi smešten Dom staraca i starica, pa je 1929. godine zatražena dozvola da se podigne prizemna zgrada u dvorištu u kojoj bi bili stanovi za zaposlene u tom domu.
Plac je pripadao Jevrejskoj sefardskoj zajednici, koja je 1938. godine poverila arhitekti Isaku Azrielu da u istom dvorištu podigne još jedan, manji objekat za čuvanje građevinskog materijala.
Sama zgrada je podignuta kao dvospratna, u veoma dekorativnom, ekletičkom stilu. Na fasadi postoje dva natpisa. Prvi, na visini drugog sprata, ispisan hebrejskim i ćiriličnim slovima ispisani su nazivi udruženja: Oneg Šabat i Gemilum Hasadim. Drugi natpis je bio na hebrejskom, a danas ima prevod, smešten u medaljonu i glasi: Ne odbaci me u godinama starosti, ne napusti me, kada me snaga izda. U prizemlju su dve velike sale, a na spratovima su bili stanovi. Velika sala je služila za sve vrste javnih skupova, razna društvena okupljanja, opštinske predizborne skupove, ali i verske i svadbene svečanosti. Povremeno je služila i kao sinagoga.
Od 1994. godine, sve do 2018. godine, kada je zgrada restitucijom vraćena Jevrejskoj opštini, u njoj je bio smešten Kulturni centar Reks i Fond B92.
Jevrejska štampa[uredi | uredi izvor]
Prve jevrejske knjige su štampali beogradski rabini, uglavnom svoje knjige - rasprave i uglavnom van Beograda. Prva knjiga je knjiga rabina Meira Anđela, štampana u Krakovu 1616. godine, a knjiga rabina Jehude Lerme je štampana u Veneciji 1647. godine. Knjiga Josefa Almoslina je štampana u Carigradu 1723. godine. Nakon otvaranja Knjaževske štamparije . beogradski Jevreji štampali su svoje knjige u Beogradu, pa ih je tokom 19. vek štampano preko pedeset. Uglavnom su to bili molitvenici, rituali, priručnici.
Beograd je bio jedno od glavnih sedišta u kojima su se pojavljivali jevrejski listovi. Njihovo pojavljivanje je počelo još u 19. veku, ali je uglavnom bilo informativnog i prosvetiteljskog duha. Prvi beogradski jevrejski list El amigo del pueblo (srp. Narodni prijatelj)[6] štampan je na ladino jeziku, hebrejskim slovima, sa naslovom i na srpskom jeziku. Izlazio je u periodu od 1888-1892. godine. U periodu od 1906. izlazi, ali po potrebi Bešalom.
Nakon Prvog svetskog rata izlazi nekoliko listova, koji nisu bili dugog veka. U periodu od 1920. godine do 1924. godine, pojavilo se nekoliko listova na srpskom jeziku sa ponekim tekstom na ladinu, kao što je bio Glasnik, koji je izlazio od 1920. do 1924. godine. Najznačajniji beogradski list bio je Vesnik sefardske veroispovedne opštine , koji je izlazio u periodu od 1938-1941. godine[7][8]
Pored ovih listova, u Beogradu su izlazila i glasila Saveza Jevrejskih veroispovednih opština, namenjena jevrejskoj zajednici na čitavoj teritoriji Kraljevine Jugoslavije.Jedan od najkvalitetnijih i najobimnijih jevrejskih časopisa je bio Jevrejski kalendar, koji je izlazio tokom 1935. do 1941. godine, u Beogradu i Zagrebu. Pored kalendarskog dela, statističkih podataka i zabavnog dela za decu, glavni deo kalendara su činili tekstovi iz istorije, prevodi i književni prilozi. [9]
Kraj sefardske zajednice u Beogradu[uredi | uredi izvor]
Nakon bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine, započelo je stradanje naroda Jugoslavije, a naročito jugoslovenskih Jevreja. Neposredno nakon ulaska u Beograd, Gestapo je pristupio merama koje su vodile ka "Konačnom rešenju jevrejskog pitanja" (nem. Endlösung der Judenfrage). U sastavu Gestapoa u Beogradu, postojao je Referat za jevrejska pitanja. Odmah po dolasku Nemaca u Beograd, zabranjen je svaki dalji rad i sefardske i aškenaske jevrejske veroispovedne opštine i sva njihova imovina je opljačkana. Formirano je Predsedništvo jevrejske zajednice, preko koje je Gestapo izdavao naređenja koja su se odnosila na sve Jevreje u Beogradu. Kontrolu sprovođenja antisemitskih mera propisanih od strane Gestapoa, imao je Odsek za jevrejska pitanja u sastavu Uprave grada Beograda.
Posebne protivjevrejske mere u prvoj etapi (od aprila do avgusta 1941. godine) su bila: popis svih Jevreja, obeležavanje žutim trakama, hapšenja viđenijih Jevreja, izbacivanje iz svih službi, ali i prinudni radovi, ubijanje talaca, pljačkanje imovine, te odvođenje u sabirni logor Topovske šupe i logore smrti Banjica i Sajmište.
- Već 16. aprila 1941. godine, izdata je naredba o obaveznom prijavljivanju svih Jevreja u Beogradu i naredba o nošenju žute trake u javnosti.
- Početkom maja 1941. godine, propisana je Uredba o prisilnom radu Jevreja u trajanju od 17 do 18. časova dnevno, za muškarce od 14 do 60 godina starosti, a za žene od 16 do 60 godina.
- Početkom maja, Jevrejima je započeto izdavanje posebnih belih ličnih karata.[10]
- Naredbom Vojnog zapovednika za Srbiju od 30. maja 1941. godine, Jevreji su stavljeni van postojećih zakona. Jevrejima je oduzeto pravo na napuštanje mesta stanovanja, korišćenje javnih prevoznih sredstava, posećivanje javnih lokala i priredaba, ograničeno im je kretanje određenim ulicama, napuštanje stana tokom policijskog časa, obavljanje lekarske, veterinarske, apotekarske i advokatske prakse. Svi Jevreji su su otpušteni iz državnih i drugih službi. Otpočela je obavezna prijava imovine. [11]
- Krajem juna meseca 1941. godine, pojavljivale su se prve naredbe o pojedinačnim ili grupnim hapšenjima i streljanjima Jevreja kao odmazda za diverzije u gradu.
U drugoj etapi, od avgusta do oktobra 1941. godine, sprovedeno je interniranje Jevreja muškaraca od 14 godina starosti pa nadalje. Treća etapa, koja će trajati do kraja 1941. godine, je etapa u kojoj su streljani gotovo svi muškarci. Žene i deca su internirana 8. decembra u logor Sajmište. Od januara do maja 1942. godine, svi preostali Jevreji, i muškarci i žene i deca, su streljani u okviru logora. Od predratnih 11000 Jevreja, rat će preživeti svega nekoliko stotina.[12]
Jevrejska bolnica[uredi | uredi izvor]
Naredbom Bojnog zapovednika za Srbiju, od kraja maja 1941. godine, Jevrejima je bilo zabranjeno lečenje u zdravstvenim ustanovama u Beogradu i naređeno je da obrazuju sopstvenu zdravstvenu službu. U sastavu te službe su smeli da rade isključivo jevrejski zdravstveni radnici. Jevreji su morali sopstvenim sredstvima obezbediti funkcionisanje ove službe. Nemci su često upadali u prostorije i uzimali opremu i lekove. Jevrejska zdravstvena služba je obuhvatala sledeće zdravstvene ustanove:
- Jevrejska bolnica u prostorijama Jevrejskog ženskog društva. Upravnik bolnice je bio dr Bukić Pijade, ginekolog, i od početka je tu radio veći broj lekara specijalista. Na početku je imala 100 ležajeva, ali već od 1942. godine, usledio je veći priliv žena i dece iz logora Sajmište, te je broj povećan na 800.
- Jevrejska ambulanta na Tašmajdanu
- Jevrejska ambulanta br 1. - smeštena u zgradi jevrejskog kulturnog društva Oneg Šabat u Jevrejskoj ulici.
- Rejonska zdravstvena služba, koja je radila patronažnu službu
Sve službe, sem Jevrejske bolnice su rasformirane početkom decembra 1941. godine, nakon likvidiranja skoro svih beogradskih i banatskih Jevreja muškaraca u logoru Topovske šupe ili na Banjici. Sama Jevrejska bolnica je ugašena 23. marta 1942. godine, nakon likvidiranja svih bolesnika uz pomoć pokretnih gasnih komora, poznatih dušegupki. Najveći deo zaposlenih je uhapšen između 18. i 19. marta 1942. godine i likvidiran.[13]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Mihajlović, Milica. Priča o komšijama kojih više nema. Beograd: Radio B92.
- ^ Dajc, Haris. „BELGRADE SYNAGOGUES AFTER WWII”. Western Balkans modernization.
- ^ Gaćeša, Nikola (1976). „Istorija Beograda, I-III”. Zbornik za istoriju = Proceedings in History. 13: 225—228.
- ^ Filipović, Jelena. „PHILANTHROPY AND EMANCIPATION AMONG SEPHARDIC WOMEN IN THE BALKANS IN TIMES OF MODERNITY” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 08. 08. 2020. g. Pristupljeno 12. 10. 2020.
- ^ „O NAMA | Pesmom protiv predrasuda i rasizma!”. sjpd.rs. Pristupljeno 2020-12-10.
- ^ Mihailović, Milica (1982). Jevrejska štampa na tlu Jugoslavije do 1941. godine: izložba (na jeziku: srpski). Beograd : Jevrejski istorijski muzej Savez jevrejskih opština Jugoslavije. Arhivirano iz originala 26. 10. 2021. g. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ Albahari, Biljana (2016). Pregled jevrejske periodike u Srbiji (od 1888. do 2015. godine) (na jeziku: srpski). Beograd : Savez jevrejskih opština Srbije. ISBN 978-86-915145-4-9. Arhivirano iz originala 30. 10. 2020. g. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ „Jevrejski almanah - Savez rabina Kraljevine SHS [Jewish Almanac - Union of Rabbis of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes]”. jevrejskadigitalnabiblioteka.rs. Pristupljeno 2020-12-10.
- ^ „Listanje vremena: Jevrejska periodika u Srbiji 1888-2016.”. ČASOPIS KUŠ! (na jeziku: engleski). 2017-09-08. Pristupljeno 2020-12-10.
- ^ Lučić, Vesna (2012). „Datumi značajnih događaja za Jevreje Jugoslavije u Drugom svetskom ratu”. Priručnik za učenje o Holokaustu (na jeziku: srpski): 58—59. Arhivirano iz originala 18. 09. 2020. g. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ Veselinović, Jovanka (1992). „Spisak Jevreja i supružnika Jevreja koji su prema naredbi vojnog zapovednika u Srbiji od 30. maja 1941. podneli Opštini grada Beograda prijave o imovini”. Zbornik 6 : Studije, arhivska i memoarska građa o istoriji beogradskih Jevreja, Jevrejski istorijski muzej - Beograd = Jewish studies 6 : Studies, archival and memorial materials about the history of the Jews in Belgrade, Jewish historical museum - Belgrade (na jeziku: srpski) (6): 372—406. ISSN 0353-0612. Arhivirano iz originala 29. 09. 2020. g. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ Ristić, Sanja (2012). „Logor Sajmište u Beogradu”. Priručnik za učenje o Holokaustu (na jeziku: srpski): 127—159. Arhivirano iz originala 29. 09. 2020. g. Pristupljeno 10. 12. 2020.
- ^ „Belgrade”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 2020-12-10.