Jugoslovenski eksperimentalni film

Jugoslovenski eksperimentalni film se odnosi na eksperimentalnu filmsku praksu u SFR Jugoslaviji koja se odvijala u periodu između 1951. i 1991. godine. Eksperimentalni jugoslovenski film je bio važna prekretnica od dominantnog filmskog jezika epohe predlažući novu i drugačiju tematiku, estetiku i paradigme produkcije.

Generalno gledano, eksperimentalni film je dugo vremena bio odvojen od glavnih filmskih tokova i smatran domenom marginalne filmske teorije i prakse. Takođe, pitanje šta je to eksperimentalni film kao i parametri na osnovu kojih ga treba klasifikovati, bilo je jedno od onih na koje je davano mnogo različitih odgovora. Eksperimentalni ili avangardni film se javlja pod više različitih imena. Tako ga je Pol Adams Sitnij nazvao vizionarski film, Džonas Mikejs anderground/nezavisni film, dok se u jugoslovenskoj teoriji i praksi javlja pod imenom antifilm u Zagrebu i alternativni film u Beogradu.

Porijeklo jugoslovenskog eksperimentalnog filma

Eksperimentalni film u bivšoj Jugoslaviji je našao svoju bazu u tradiciji tzv. amaterskog filma koji se razvijao u kinoklubovima u svim većim gradovima federacije, posebno šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka. U skladu sa socijalističkom doktrinom samoupravljanja koja je bila osnova socijalizma u SFR Jugoslaviji, samoupravljanje i samoorganizacija su bili prisutni i na polju kulture. Štaviše, kinoklubovi su bili dio socijalističkog projekta širenja kulture i tehnoloških dostignuća na sve slojeve društva, a ne samo na zatvorene profesionalne krugove. Godine 1946. uspostavljena je posebna institucija koja je dobila ime Narodna Tehnika i čiji je cilj bio organizovanje, sponzorisanje i promovisanje različitih amaterskih aktivnosti. Iako su sve one bile pod centralnom političkom kontrolom i vrlo hijerarhijski organizovane na kraju su bivale prepuštane same sebi kao periferne amaterske organizacije. U okviru njih, prve eksperimente na polju filma su radili mladi ljudi, često studenti i ljubitelji filma koji su na taj način stvorili jednu važnu platformu za eksperimentisanje i preispitivanje konvencionalnog filmskog jezika jugoslovenske kinematografije.

Nakon Drugog svjetskog rata, jugoslovenska kinematografija je nacionalizovana, a u svakoj republici je intenzivno rađeno na stvaranju infrastrkture za filmsku industriju. U vrijeme 1950-ih, ratne teme vezane za narodnoolobodilačku borbu, odnosno borba partizana protiv fašizma, bila je najčešća ako ne i jedina tema jugoslovenskog filma. Zvanična jugoslovenska politika je privilegovala ovu vrstu filmskog izraza, tako da se pojavio jedan jaz između filmskog amaterizma i profesionalizma. Ipak, marginalizacija amaterizma u sferu kinoklubova, omogućila je veću stvaralačku slobodu ovih realizacija.

Širi politički kontekst

Takozvani Titov model jugoslovenskog socijalizma, a koji je implementiran nakon raskida sa Staljinom 1948. godine, pokušavao je da stekne prednosti od dva tada dominantna svjetska sistema, tako da je promovisao nesvrstanost u spoljašnjoj politici i novi oblik socijalističke ekonomije na unutrašnjem polju, na bazi samoupravljanja. U isto vrijeme Titovo istorijsko ne Staljinu, razdvojilo je jugoslovenske umjetničke prakse od socijalističkog realizma i pomoglo otvaranju zemlje za zapadne kulturne uticaje, stavljajući tako SFR Jugoslaviju u poziciju između Istoka i Zapada. Time su bile omogućene šire kulturne i umjetničke slobode i primanje uticaja paradigmi modernizma. Jugoslovenska kinoteka je osnovana 1949. godine u Beogradu sa zadatkom da se brine i čuva jugoslovenske filmove i filmski materijal kao i da pomaže u širenju filmske kulture i obrazovanja. Godine 1951. Kinoteka je postala dio Internacionalne federacije filmskih arhiva, i u njoj su počeli da se prikazuju filmovi zapadnih produkcija (holivudski, filmovi francuskog Novog talasa i italijanskog neorealizma).

Umjetnički kontekst

Iz današnjeg ugla, kada se forsira profesionalizacija u svim društvenim sistemima, posebno na polju umjetnosti, nije lako korektno shvatiti značenje pojmova amaterski film i amaterizam, odnosno kakvo su značenje imali za ljubitelje filma koji su bili aktivni u kinoklubovima širom socijalističke Jugoslavije šezdesetih i sedamdesetih godina. Većina članova ovih kinoklubova su bili amateri u smislu izvornog latinskog značenja riječi amater a koje u prevodu označava neku aktivnost ili praksu koja se radi prosto iz ljubavi a ne zbog neke ekonomske ili druge potrebe. Džonas Mikejs je ovako definisao ulogu nezavisnog filmskog režisera: „Stvaraćeš filmove, snimati i slaviti život, ali nećeš na tome zarađivati novac.“

Vidi još

• Avangardni film