Vlasi (Romani)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
(preusmereno sa Власи (Балкан))
Vlaški pastir u Banatu, oko 1837. godine

Pojam Vlasi (grč. Βλάχοι, lat. Valachi) predstavlja naziv za romanizovano stanovništvo na prostorima jugoistočne Evrope.[1]

Tokom srednjovekovno i ranog novovekovnog razdoblja, isti pojam je dobio i druga značenja, prvenstveno kao oznaka za posebnu društvenu klasu pod nazivom vlasi (piše se malim slovom). Stoga etnonim Vlasi ne treba mešati sa pojmom vlasi, pošto je reč o pojmovima sa različitim značenjima.

U poljskom i mađarskom jeziku, termini izvedeni iz etnonima Vlasi odnose se na Italijane. Etnonim Vlasi u današnje vrijeme označava narode koji govore istočnoromanskim jezikom i žive južno od Dunava, na područje današnje istočne Srbije, južne Albanije, sjeverne Grčke, Severne Makedonije i jugozapadne Bugarske, kao autohtone etničke grupe, a to su etnički Vlasi u Srbiji, Cincari, Meglenski Vlasi i Istarski Vlasi.[2]

Termin je na Balkanskom poluostrvu postao sinonim za društvenu kategoriju stočara, a bio je korišten i za neromanofone narode, u skorašnje vreme sa negativnim značanjem na zapadnom Balkanu. Postoji vlaška dijaspora i u drugim evropskim zemljama, naročito u Rumuniji, kao i u Severnoj Americi i Australiji.[2]

Etnički Vlasi su prvobitno identifikovani i opisani od strane Georgija Kedrina tokom 11. veka. Prema jednoj teoriji o poreklu, savremeni Rumuni, Moldavci i Cincari poreklom vode od romanizovanih Dačana.[3] Prema pojedinim lingvističarima i drugim naučnicima, istočnoromanski jezici potvrđuju opstanak Dako-romana u donjem toku Dunava tokom Seobe naroda[4] i zapadnobalkanskog stanovništva poznatog pod nazivom Vlasi, koje je poreklom vodilo od romanizovanih Ilira.[5]

Danas, istočnoromanske govorne zajednice se procjenjuju na 26—30 miliona govornika širom svijeta (uključujući rumunsku i moldavsku dijasporu).[6] Sve balkanske zemlje imaju autohtone romanske manjine.

Etimologija i nazivi[uredi | uredi izvor]

Riječ Vlah/Vlasi etimološki je izvedena iz etnonima keltskog plemena,[7] a u pragermanskom je usvojena kao *Walhaz, što znači „stranac”, od *Wolkā-[8] (lat. Volcae, grč. Ouolkai).[9] Preko latinskog, u gotski kao *walhs, etnonim je preuzneo značenje „stranac” ili „romanski govornik”,[9] a u grčkom je usvojen kao Βλάχοι, u slovenskim jezicima kao Vlah, u mađarskom kao oláh/olasz itd.[10][11] Korijen riječi je u njemačkom usvojen za nazive Velsa i Valonije, na švajcarskom njemačkom za govornike romanša (Welsch), dok je u poljskom (Włochy) i mađarskom (olasz) postao egzonim za Italijane.[12][9]

Istorijski gledano, termin se koristio prije svega za istočnoromanske narode, među kojima su najbrojniji Rumuni.[13][2] Svjedočenja iz 13—14. vijeka pokazuju da, iako se na evropskom (čak i šire) prostoru oni zovu Vlasi, Rumuni za sebe koristi endonim Rumân/Român, od latinskog Romanus (u sjećanje na Rim).[12]

Preko njemačkog i latinskog, termin je počeo da označava „stranca” i na prostoru Balkana, gdje je u ranom obliku korišten za romanske govornike, ali je termin na kraju preuzeo značenje „stočar, nomad”.[7] Romanske govorne zajednice za sebe koriste endonim Romani (Rimljani).[14]

Tokom rane istorije Osmanskog carstva na Balkanskom poluostrvu, postojala je društvena klasa vlasi na prostoru Srbije i Makedonije, sačinjena od hrišćana koji su služili kao pomoćne vojne snage.[15] U Hrvatskoj, termin je dobio negativno značenje i koristio je se za Srbe koji, iako su bili slovenskog porijekla, a dobili su taj naziv zbog pravoslavne vjere koju dijele sa Vlasima.[7]

Pojedini rumunski naučnici pretpostavljaju da se pojam Vlasi prvi put javio u Istočnom rimsko carstvu i da je kasnije proširen kroz germanski i slovenski svijet preko Nordijaca (naročito Varjaga), koji su bili u trgovačkoj i vojnoj vezi sa Vizantijom tokom ranog srednjeg vijeka (vidjeti Blakumen).[16][17]

Danas, termin Vlasi se u nauci koristi za romanske govorne zajednice na Balkanu, naročito one u Grčkoj, Albaniji i Makedoniji.[18][19] U Srbiji termin Vlasi se takođe odnosi na romanske govornike, naročito one koji žive u istočnoj Srbiji.[2] Cincari koriste endonim Armani ili Ramani, koji etimološki vodi porijeklo od latinskog Romanus. Meglenski Vlasi kao endonim koriste makedonski oblik Vla.[2]

Upotreba tokom srednjeg vijeka[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Istorija Rumuna i Cincari
Jirečekova linija između sfera uticaja latinskog i grčkog jezika do 4. vijeka

Vizantijski istoričari koristili su termin Vlasi za govornike latinskog jezika.[11][20][21]

Teofilakt Simokata, vizantijski istoriograf iz 7. vijeka, pisao je o Blachernae u vezi sa nekim istorijskim podacim iz 6. vijeka, tokom vladavine vizantijskog cara Mavrikija.[22]

Prvi precizni podaci o Vlasima bili su o vezi Vlaha sa rijekom Rinhos; izvorni dokument koji sadrži informacije nalazi se u manastiru Konstamonit.[23]

Krajem 9. vijeka Ugari su izvršili invaziju na Karpatski basen, gdje se nalazila rimska provincija Panonija koju su naseljavali „Sloveni, Bugari i Vlasi i pastiri Rimljana” (lat. sclauij, Bulgarij et Blachij, ac pastores romanorum); prema Ljetopisu Mađara, koju je oko 1200. godine napisao anonimni pisar ugarskog kralja Bele III).[24]

Georgije Kedrin je Vlahe pomenuo povodom zbivanja iz 976. godine. Vlasi su bili vodiči i stražari rimskih karavana na Balkanu. Između Prespe i Kastriota susreli su se i borili sa bugarskim pobunjenikom po imenu David. Vlasi su ubili Davida u svojoj prvoj dokumentovanoj borbi.

Prema El Mukadasiju: „Kažu da su turkijskom susjedstvu postoje Hazari, Rusi, Sloveni, Vlasi [Waladj], Alani, Grci i mnogi drugi narodi”.[25]

Ibn el Nadim u svom radu Kitab el Fihrist iz 938. godine navodi „Turci, Bugari i Vlasi [Blagha]”.[26][27]

Vizantijski pisac Kekavmen, autor Strategikona (1078), opisuje pobunu protiv cara u sjevernoj Grčkoj 1066. godine koju su predvodili Nikolicas Delfinas i drugi Vlasi.[28]

Imena Blakumen pominju se u nordijskoj sagi iz perioda 11—13. vijeka, s obzirom na događaje koji su se dogodili u 1018. ili 1019. godini negdje na sjeverozapadnom dijelu Crnog mora i vjerovali su da se neki povezani sa Vlasima.[29][30]

Upotreba tokom 18. i 19. vijeka[uredi | uredi izvor]

Gašpar Petar Vinjalić je naveo podatak da se razlikuju Vlasi od pravih Vlaha, Karavlaha, čiji jezik nije slovenski. Turci su taj naziv koristili kao verski termin za pravoslavce.[31] Pavle Rovinski je zapisao da su Turci svakog hrišćanina zvali Vlahom i smatrali su ga nedostojnim da bude sa njima ravnopravan.[32] Pod Turcima tu misli i na muslimane koji su bili na prostoru današnje Crne Gore, Srbije, Hercegovine... Rudolf Horvat u knjizi o Sremu, pišući o selu Pačetin, navodi izveštaj kraljevske Komore (latinski pisan) iz 1697, u kojem piše da u tom selu stanuju čisti Vlasi. Horvat u zagradi pojašnjava da su tada pod imenom Vlasi nazivani i Srbi, a ne samo oni Kucovlasi, koje su u Sremu naselili Turci.[33]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. V-Đ. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 67. ISBN 86-331-2112-3. 
  2. ^ a b v g d Vlach na sajtu Enciklopedija Britanika
  3. ^ Fine 1991, str. 10.
  4. ^ Bodea 1996, str. 50.
  5. ^ Winnifrith 2002, str. 44.
  6. ^ „PACE - Recommendation 1333 (1997) - Aromanian culture and language”. assembly.coe.int (na jeziku: engleski). 1997. Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  7. ^ a b v Tanner 2004, str. 203.
  8. ^ Ringe, Don (13. 1. 2009). „Inheritance versus lexical borrowing: a case with decisive sound-change evidence”. Language Log (na jeziku: engleski). Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  9. ^ a b v Nuorluoto, Leiwo & Halla-aho 2001.
  10. ^ Daskalov & Marinov 2013, str. 42—.
  11. ^ a b Ross, Kelley L. (2003). „The Vlach Connection and Further Reflections on Roman History”. www.friesian.com (na jeziku: engleski). The Proceedings of the Friesian School. Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  12. ^ a b Pop 2009.
  13. ^ lPop 2009.
  14. ^ Darby 1956, str. 34.
  15. ^ Sugar 1996, str. 39.
  16. ^ Gherghel 1920, str. 4—8.
  17. ^ Popa-Lisseanu 1944, str. 78.
  18. ^ Demirtaş-Coşkun 2001.
  19. ^ Tanner 2004.
  20. ^ Armbruster, Adolf (1974). „Romanitatea Românilor: Istoria unei idei” (PDF) (na jeziku: rumunski). Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  21. ^ „NL26_1: Misunderstood History”. www.farsarotul.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  22. ^ Simocatta, Theophylact (1972). 8.4.11-8.5.4 (na jeziku: engleski). C. de Boer. 
  23. ^ Brezeanu 1981, str. 126.
  24. ^ Lazic, Mladen (1999). Gesta Hungarorum (na jeziku: engleski). Central European University Press. ISBN 9789639116450. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  25. ^ Decei, A.; Ciocîltan, V. (1974). „La mention des Roumains (Walah) chez Al-Maqdisi”. Romano-arabica I (na jeziku: rumunski). Bucharest. str. 49—54. 
  26. ^ al-Nadīm, Muḥammad ibn Isḥāq Ibn (1970). Dodge, Bayard, ur. The Fihrist of a Al-Nadim: A Tenth-century Survey of Muslim Culture (na jeziku: engleski). Columbia University Press. str. 37 with n.82. ISBN 9780231029254. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  27. ^ Spinei 2009, str. 83.
  28. ^ Murnu, G. (XXX). „Când si unde se ivesc românii întâia dată în istorie”. Convorbiri Literare (na jeziku: rumunski). str. 97—112.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  29. ^ Spinei 2009, str. 106.
  30. ^ Lagerholm, Å., ur. (1909). Drei lygisogur: Egils saga Einhenda ok Ásmundar Berserkjabana, Ála Flekks saga, Flóres saga konungs ok sona hans (na jeziku: nemački). Halle/Saale: Max Niemeyer. str. 29. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  31. ^ Vinjalić, Gašpar (2010). Kratki povijesni i kronološki pregled zbivanja koja su se dogodila Slavenima u Dalmaciji, Hrvatskoj i Bosni 1514—1769.. str. 54., 213., 214. Split: Književni krug. 
  32. ^ Rovinski 1998, str. 76.
  33. ^ Horvat, Rudolf. Srijem - naselja i stanovništvo. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje. str. 173, 174. ISBN 953-6659-04-2. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vlasi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Власи_(Романи)&oldid=27548362”