Vodotoranj na Medijani
| Vodotoranj na Medijani | |
|---|---|
 | |
| Mesto | Niš  |
| Sagrađen | 3. vek |
| Graditelj | Konstantin Veliki |
| Tip strukture | Vodotoranj |
 Medijana | |
Vodotoranj na Medijani (lat. castellum aquae) je arheološki lokalitet na 4 km istočno od Niša, koji je otkriven novembra meseca 1980. godine tokom izgradnje fabričkih hala ondašnje Elektronske industrije. Otkrićem ovog neobično značajnog objekta, rešene su mnoge dileme niških arheologa vezane za vodosnabdevanje ovog carskog naselja. Slični objekti na prostoru Srbije su veoma retki, iako je poznato da su se njima, kao po pravilu, završavali svi rimski akvedukti. Zahvaljujući veoma visokom stepenu očuvanosti, arheolozi su uspeli da se izvrše detaljnu rekonstrukciju njegovih arhitektonskih, hidrauličkih i funkcionalnih karakteristika. Vodotoranj je bio veoma kratko u upotrebi. Sagrađen je verovatno krajem 3. veka, a funkcionisao je do sredine 4. veka.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Rimljani su najveću pažnju posvećivali snabdevanju svojih naselja zdravom vodom za piće i održavanje higijene. Objekte poput vodovoda javnih kupatila ili termi imao je svaki veći rimski grad ili naseobina.[2] Još od 312. p. n. e., po projektu etrurskih arhitekata, u rimskom carstvu građeni su brojni sistemi za vodosnabdevanje poznati pod nazivom akvadukt.
Ostaci rimskih vodovoda nađeni su u raznim gradovima nekadašnjeg rimskog carstva pa i na Balkanu - u Medijani. Nakon arheoloških istražvanja, pronađen je i istraženi javni sistemi za vodosnabdevanje (akvedukt), koji su u prigradskom naselju Medijana omogućili izgradnju javnih kupatila (lat. balnea) i zimske terme (lat. thermae hiemales), pridodat uz objekat vile sa peristilom.
Kao prateći objekat, posebne namene, u sistemu za vodosnabdevanje na Medijani bio je vodotoranj (lat. castellum aquae), koji se u načelu nalazio na završnom delu svakog rimskog akvadukta. Iako je bilo poznato da se vodotornjem, kao po pravilu trebaju završavati svi rimski akvedukti, oni su na mnogim mestima ipak veoma retki. Kastelum za vodosnabdevanje na Medijani može se uporediti sa široko poznatim i detaljno proučenim objektima slične funkcije u Rimskom carstvu, kakavi su bili Fućini kod Rima, kao i vodotornjevi u Pompeji i Nimu.
Vodotoranj na Medijani bio je veoma kratko u upotrebi, najverovatnije od izgradnje, krajem 3. veka, pa sve do sredine 4. veka, kako je utvrđeno na osnovu numizmatičkih nalaza (novca Aurelijana, Konstantina i Konstancija).[3]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Vodotoranj se nalazio na oko 500 m. jugozapadno od najluksuznijeg dela Medijane. Blizu vodotornja nalazila se rustična vila (lat. Villa rustica), prema kojoj je vodio jedan manji kanal za vodosnabdevanje. Vodotoranj je postavljen tako da se vodosnabdevanje moglo vršiti putem sile zemljine teže. Nije pronađen izvor sa kojeg se napajao vodotoranj ali se pretpostavlja da je bio na području Niške Banje koja je inače bogata i termalnim i drugim izvorima.[4]
Stepen zaštite[uredi | uredi izvor]
Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja lokalitet je proglašen, 19. decembra 1981. godine, za „Kulturno dobro od izuzetnog značaja“ i pod brojem AN 22 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.220/49 od 09. februara 1949. godine.[5]
Zbog neodgovornog odnosa društva, ostaci vodotornja su, vrlo brzo nakon njegovog otkrića i dokumentovanja, nestali tokom izgradnje dela elektronske industrije, devedeseti godina 20 veka. Ono što je ostalo da svedoči o ovom arheološkom lokalitetu su opisi i rekonstrukcija arheologa koji su tada radili na ovom lokalitetu, a pre svega dokumentacija arheologa dr Petra Petrovića.[6]
Tehničke karakteristike[uredi | uredi izvor]
Vodotoranj koji je zapravo bio rezervoar protočno-akomulacionog tipa, ukopan u nepropustljiv sloj žute gline, snabdevao je glavne potrošače vode na Medijani u 3. i 4. veku; vilu sa peristilom – palatu i terme, i druge objekte prema kojima su bili usmereni glavni kanali za navodnjavanje. Kastelum se sastojao od dva bazena jednog šireg i drugog užeg i kraćeg. Bazeni su služili pre svega za prečišćavanje vode tako da je dno bazena bilo ispunjeno slojevima koji su služili za filtriranje vode. Sudeći po istraživanjima bazeni nisu imali krovni pokrivač.
Vodotoranj se nalazio na oko 500 m jugozapadno od središta Medijane, na blagoj padini Vlaško brdo, i po dužini je orijentisan u smeru sever-jug. Uukupna dužina objekta bila je 47 m, a širina 18,5 h 7 m. Ispred vodotornja se nalazila ustava koja je služila za kontrolu protoka vode iz kanala. Za to je služio blok od kamena dimenzija 90 h 64 h 15 cm, sa uklesanim žlebom vertikalno na pravac pružanja kanala i predstavljao je pregradu čijim se podizanjem i spuštanjem regulisalo punjenje bazena voodotornja vodom.
Vodotoranj je napajan vodom iz kanala širine 60 cm (otkriveno je oko 33 m). Trasa kanala nije se mogla u potpunosti pratiti tokom arheoloških istraživanja, jer je od njegove strukture očuvano samo dno koje je bilo izrađeno od lomljenog kamena i rečnih oblutaka koji su bili povezani malterom. Dno je izrađeno od vodonepropusnog maltera preko podloge od sitno lomljenog kamena i fragmentovanih opeka utopljenih u krečni malter. Zidovi kanala takođe su bili malterisani vodonepropusnim malterom.[7]
Toranj je snabdevana vodom još jednim kanalom, od koga je sačuvan samo deo dna vodootpornog maltera u dužini od 1,5 m i širine 60 cm. Najverovatnije da je ovaj kanal vremenom izgubio svoju funkciju zato što je njegovo dno na 30 m višoj koti pa se pretpostavlja da je služio kao odvodni kanal od kasteluma nadalje.[7]
Od vodotornja, voda se razvodila, olovnim ili keramičkim cevima, u slavine, fontane, bazene, terme (kupatilo), baptisterijum, a verovatno i u kanale za navodnjavanje parkovskih površina. Odvodne cevi bile su prečnika 155 mm i nalazila se u dnu bazena i ispod kule celom dužinom. Od eventualnog sleganja objekta olovne cevi su bile obezbeđene kamenim blokovima u kojima su se nalazile rupe kao sastavni deo zidne mase. Na izlazu iz kule cev se ulivala u zidani odvodni kanal.
Visinska razlika između mesta na kome je postavljen i najniže tačke prostora na kome su bili razmešteni objekti Medijane, bila je 10 metara. U funkcionalnom pogledu sistem za vodosnabdevanje na Medijani sastojao se od:
- Bazena za vodu,
- Sistema za prečišćavanje vode,
- Kule vodotornja,
- Gravitacionih, drenažnih, glavnih i revizionih kanala.
Vodotoranj je, pored akumulacije bio namenjen i za prečišćavanja vode pre distribucije. U njemu su se voda prvo taložile a zatim filtrirala od mehaničkih nečistoća. Na to upućuje plan građevine, sa dva bazena čije dno je bilo ispunjeno većim komadima lomljenog peščara i krečnjaka, iznad kojih je nasipan sitniji oblutak. Ovakva ispuna imala je funkciju jadnostavnog prirodnog filtera, koji je zazadržavao mehaničke nečistoće. Svi delovi bazena i kule vodotonja, koje su bili u kontaktu sa vodom, bili su obloženi vodonepropusnim crvenkastim malterom, a spolja nepropusnom žutom glinom.
Najočuvaniji deo kasteluma je drenažni kanal koji je u momentu istraživanja bio očuvan u potpunosti. Nagib kanala bio je 3%, širina 25,5 m, dok je visina bočnih zidova bila 44 cm. Kanal je svojom celom dužinom pokriven plitkim svodom od krečne mase sa sitnim oblucima kojom je zalivana oplata od opeka. Voda iz bazena dospevala je u kanale kroz olovnu cev prečnika 95 mm. Od revizione šahte otkrivena je samo dno osnove dimenzija 2,80 h 2,40 m.
Kako je kastelum funkcionisao?
Spuštanjem ili podizanjem ustave u gravitacionom kanalu započinjalo je punjenje bazena vodom. U prvom širem bazenu voda usporava i tu dolazi do odstranjivanja nešistoća prilikom prolaska kroz filter a nečistoće se talože na dnu bazena. U sledećem delu dolazi do sužavanja bazena a istovremeno se povećava pad dna za 2,9% pa voda opet ubrzava svoj tok i prelazi u severni deo bazena koji je duži i uži. Kod prelivanja iz jednog u drugi bazen dolazi i do druge faze finijeg prečišćavanja i posle toga voda je bila spremna za piće i kao takva usmeravala se u odvodni kanal i revizioni šaht odnosno prem potrošaču u ovom slučaju stanovnicima Medijane.[7]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Jeremić M. 1988 Castellum aquae antičke Medijane, Starinar XXXIX, Beograd, 61ñ84.
- ^ MARIN E. Naronitanski Augusteum i arheološka istraživanja u Naroni 1988—2001. Arheološka istraživanja u Naroni i dolini Neretve – znanstveni skup Metković; 2001.
- ^ Petrović P. 1994. Medijana-rezidencija rimskih careva, Beograd.
- ^ Srejović D. (ur.) 1993 Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, Beograd
- ^ Medijana, lokalitet Brzi Brod, Spomenici kulture u Srbiji
- ^ Petrović P. 1999. Niš u antičko doba, Niš.
- ^ a b v Stojiljković, Vladan. „Istorija Niša - Akvadukti Naissusa”. www.niscafe.com. Pristupljeno 9. 7. 2016.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Plemić, B. [2015]. Arheološki park Medijana - nedovoljno iskorišćen potencijal turizma Srbije. Turističko poslovanje, (15), 63-74.
- Bratanić, R. (1938) Arheološka istraživanja u Brzom Brodu. Starinar, XIII: 199-204
- Ćirić, J. (1974) Prilog istorijsko-geografskom proučavanju lokacija Niša. Niš
- Ćirković, S. (2003) Spomenici kulture od izuzetnog značaja kao turistička vrednost Srbije. Glasnik Srpskog geografskog društva, vol. 83, br. 2, str. 71-86
- Davidov, D., ur. (2004) Arheološko blago Niša, od neolita do srednjeg veka. Beograd, katalog izložbe
