Voskarski zanat u Nišu

Najveća i najpoznatija voskarsko-svećarska radnja u Nišu je radnja pokojnog Đure Nikodijevića Šojke, koja se Ova zanatska radnja tradicionalno proizvodi sveće preko jednog veka, a zanat se učio i prenosio sa kolena na koleno mlađim članovima porodice u porodičnom krugu.

Voskarska radionica početkom 20. veka u Srbiji

Voskarski zanat u Nišu pripada grupi veoma starih i strateških zanata, u okviru koga su prvi niški voskari (mumdžije) počev od perioda srednjeg veka i perioda Otomanske imperije izrađivali, prodavali i izvozili sveće preko osnovanih državnih voskarnica u većim administrativnim centrima ondašnje Srbije. Od tog perioda voskarski zanat u Nišu trajaće vekovima i zastupljen je kao oblik zanatske proizvodnje tokom kneževine i kraljevine Srbije, stare i nove Jugoslavije, sve do današnjih dana.

Danas se u Nišu proizvodnjom sveća na tradicionalan način bavi nekoliko voskara, koji proizvodi sve vrste sveća i prodaju ih „na malo“ u svojim radnjama, ali i „na veliko“ kupcima sa strane, jer je crkva počela za svoje potrebe sama da proizvodi sveće. Većina voskara koristi stare alate, tehniku i tehnologiju za preradu voska i izradu sveća, a pojedinci su uveli i mašinsku proizvodnju. Kako u vreme verskih preznika, svetkovina, obreda i običaja, stalno rasta proizvodnja i danas, može se zaključiti da će voskarko-svećarski zanat, kao jedan od starijih očuvanih zanata opstajati i u doglednoj u budućnosti.

Značaj voskarskog zanata

Prošlo je mnogo vremena od prve upotrebe sveće. Iako nisu više glavni izvor svetlosti, njihova popularnost i upotreba se povećavala i tako je ostalo sve do sada. Danas sveće predstavljaju nezaobilazni element slavlja, romantike, opuštanja čula. One određuju versku i obrednu ceremoniju i stavljaju akcenat na kućni i turistički dekor.

Sveće u Srbiji posebno imaju značajno mesto u verskom životu srpskog pravoslavnog stanovništva. Pale se u velikom broju u crkvama za žive članove porodice i pokojnike, svecima na slavama i zavetinama, ali i dominantno u okviru kulta mrtvih, kada se pale na odru pokojnika, podušjima i opelima. Umirućem se stavlja upaljena sveća u ruke da bi mu „bio osvetljen put do onoga sveta“. Sveštenici ih koriste na liturgijama tokom obreda, procesijama, litijama i opelima, prilikom venčanja i krštenja, pri osvećenju kuća i poslovnih prostora, svećenju vodice.

Značajno mesto sveće su imale u prošlosti do pronalaska električne energije, u osvetljavanju javnih objekata, trgova, ulica, domova. U novije vreme sve više se koriste i ukrasne sveće, koje se pale na rođendanima, zabavama, u restoranima, spavaćim sobama i drugim mestima i prilikama radi stvaranja posebne atmosfere. Permanentna upotreba sveća do naših dana imala je presudan značaj u očuvanju ovog starog zanata, koji se u Nišu održao do današnjih dana.

Mumdžijski zanat kao preteča voskarskog zanata u Nišu

Vidi još: Mumdžijski zanat

Po popisu stanovništva Niša iz 1498. godine pominje se jedan zanatlija svećar koji je sveće pravio od loja, a ne voska. Hrišćansko i muslimansko stanovništvo je za sopstvene potrebe samostalno izrađivalo sveće i lojanice u svojim domovima, koristeći životinjski loj koji je sagorevao ispuštajući neporijatan miris. Istraživači koji se bave ovom problematikom smatraju voskarski zanat nastavljačem mumdžijskog zanata - u okviru koga zanatlije od loja prave sveće. Na naše prostore mumdžijski zanat je došao preko nemačkih voskara iz „Preka“, jer su nazivi svih alata i predmeta koji se koriste pri izradi sveća i tehnološki proces — „tunkovanje“ nemački.

Prvi pisani tragovi o voskarskom zanatu u Nišu

Prikaz rada voskara s kraja 17. veka

Sobzirom na to da su sveće upotrebljavane u verskim pravoslavnim obredima i običajima tokom liturgija, venčanja, krštenja, proslavama krsnih i drugih slava i svetkovina, kao i u kultu mrtvih, a sigurno su korišćene i za osvetljavanje prostorija i javnih objekata u Nišu, prvi arhivski podaci o voskarskom zanatu u ovom gradu, nalaze se u srednjem veku, u turskim popisima stanovništva iz 15. veka. U njemu je evidentirana i jedna takva voskarnica u Nišu koja je radila sve vreme otomanske vladavine. Ova voskarnica je jedina imala pravo da od brojnih proizvođača meda otkupljuje pčelinje saće i vosak, i izrađuje sveće različitih veličina i namena i prodaje ih, dok drugi dućani u gradu time nisu smeli da se bave, jer je prihod od niške voskarnice do osamdesetih godina 15. veka pripadao zeametu niškog zaima, a nakon pripajanja Niša smederevskom Sandžaku, prihod je išao u hasu smederevskog sandžakbega. Kao poseban trošak niška voskarnica je imala i troškove zakupa, koji je do 1516. godine iznosio 400 aspri godišnje, a od 1528. godine 1.000 aspri. Prihod od zakupa išao je u carski has.

U niškim voskarnicama, u centralnom delu varošice, prvo su radili Turci, jer su se malobrojni hrišćani sa periferije grada uglavnom bavili baštovanstvom, stočarstvom, zemljoradnjom i vinograrstvom.

Sve do oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine niške zanatlije su poslovale u skladu sa turskom esnafskom uredbom, a privilegovano muslimansko stanovništvo je moglo da bira lakše i profitabilnije zanate kojima će se baviti, tako da je ovaj zanat u tursko vreme bio pod državnom kontrolom kao strategijski značajan, i ne postoje sačuvani podaci o alatima i tehnologiji prerade voska i izrade sveća u vreme Osmanlijskog carstva.

Smatra se da je u Srbiji, pa i u Nišu po odlasku Osmanlija, voskarski zanat nastavio tradiciju izrade sveća od mumdžijskog zanata, što govori da su niški majstori ovaj zanat prihvatili od nemačkih majstora iz Vojvodine, a ne od Osmanlija koji su se vekovima bavili i imali monopol nad ovim zanatom na prostoru današnje Srbije. Na to ukazuje činjenica da veći broj alata za preradu voska i proizvodnju sveća na tradicionalan način ima nemačka imena, a ne turska.

Osnivanje prvih voskarskih esnafa u Nišu nakon oslobođenja od Osmanlija

U strahu od ratnih dejstava ili novih vlasti, iz grada se nakon oslobođenja odselila većina muslimanskog stanovništva. Od predratnih 18 i više hiljada, grad ostaje bez 5 hiljada žitelja, među njima i turskih voskara, koje zamenjuju voskari pravoslavnog življa.

Međutim za razliku od turskih voskara, sa sigurnošću se može tvrditi, da su niški voskari a kasnije i voskari-licidereri, na osnovu nemačkih naziva alata, učili zanat od nemačkih majstora iz Vojvodine ili indirektno preko srpskih majstora nemačkih učenika, a ne od Turaka.

Esnafsko udruživanje

Vidi još: Esnaf

U oslobođenom Nišu voskarski zanat se esnafski uređuje samostalno ili mešovito sa sapundžijskim zanatom do kraja 19. veka, pa su tako 1885. godine, zajedno sa sapundžijama, voskari formirali voskarsko-sapundžijski esnaf. U njemu je 1900. godine bilo 15 sapundžija i 2 voskara.

Imena ove dvojice majstora su: Mihajlo Kara Mijalković, koji se pored voskarskog zanata bavio sapundžijskim i svećarskim, i Petar Dimitrijević, voskar sapundžija, čije su radnje protokolisane kod ovdašnjeg suda 1897. godine.

Esnafsku slavu slavili su zajedno, svi muški članovi esnafa niških voskara — licidera i sapunѕija, u prisustvu sveštenika, nikako i žene, iako su mnoge pomagale svojim muževima - majstorima kod izrade i prodaje proizvoda, i kao udovice same nastavljale da obavljaju zanat, u nekom od niških restorana, kafana ili hotela. Do Prvog svetskog rata slava je bila Spasovdan. Nakon rata člnovi esnafa su za svog patrona uzeli Svetog Todora, koji se uvek pada u prvu subotu Uskršnjeg posta. Svake godine za slavu, jedan od majstora je pripremao kolač, žito, vino i sveću i nosio izjutra u crkvu na rezanje. Slavilo se tokom celog dana, a troškove slavlja jednako su plaćali svi učesnici. Toga dana radnje ovog esnafa nisu otvarane. Tačan broj voskarskih radnji pre Prvog svetskog rata nije poznat, a nakon rata ih je bilo deset i to:

• Voskarsko-sapundžijska (1),
• Voskarska (1),
• Voskarsko-leciderska (2),
• Svećarska (1),
• Voskarsko-svećarska (2),
• Voskarsko-medičarska (2),
• Voskarsko-svećarska i medičarska (1).

U sačuvanim knjigama, i drugim dokumentima, za određene kalendarske godine između dva svetska rata, pominje se da je u Nišu bio sledeći broj voskarsko-licidersko-sapundžijskih radnji:

• 1926. osamnaest
• 1929. petnaest,
• 1931. šest.

Prema istraživanjima Ljiljane Tojage Vasić, a po kazivanju majstora Đure Nikodijevića Šojke, voskarsko-sapundžijske radnje u Nišu su uglavnom bile u današnjoj Obrenovićevoj ulici (Pobedina ul.) — devet radnji i u ulicama u njenoj blizini: Dušanovoj, Obilićevom Vencu, Sinđelićevom trgu i Trgu kralja Aleksandra — deset.

Zakonom je bilo predviđeno da udovice mogu da nastave sa radom u zanatskoj radnji, jer se smatralo da su one dugogodišnjim radom u potpunosti ovladale zanatom. Iako im je zakon bio naklonjen, običajna praksa nije dozvoljavala da prisustvuju slavi.

Osnivanje voskarsko-medičarsko-liciderskih radnji

Od treće do šeste decenije 20. veka voskari, pored svog posla, proizvode i liciderske kolače i medenjake, kao sezonski letnji posao i tako dopunjavali svoju zaradu. U „staroj” Srbiji to se desilo kada su ova dva zanata kao objedinjeni preneti iz Vojvodine. Liciderski zanat se kao esnafski uređen, zajedno sa voskarskim, u Nišu javio relativno kasno, tek u trećoj deceniji 20. veka. Samostalno nije obavljan, jer je smatran sezonskim letnjim zanatom koji nije obezbeđivao potpunu egzistenciju. Bio je dopuna voskarskom zanatu koji je u Srbiji takođe bio sezonski, ali zimski. Oba zanata je obavljao isti majstor u svojoj mešovitoj voskarsko-medičarsko-liciderskoj radnji. Prema istorijskim izvorima u Nišu je 1927. godine, na Obilićevom vencu broj 5 registrovana prva voskarsko-liciderska radnja majstora Radomira Ignjatovića, mada ima saznanja da su voskari i pre protokolisanja liciderskih radnji proizvodili kolače. Ubrzo potom i svoju voskarsko licidersku radnju otvara Kupčević Božidar, na Trgu kralja Aleksandra broj 11. Voskar-medičar Pavlović-Vasić Božidar 1935. godine protokoliše svoju radnju u Obrenovićevoj ulici broj 110.

Od treće do šeste decenije 20. veka niški voskari, bavili su se i proizvodljom sveća i licidarskih kolača

Nabavka voska i izrada voskarskih proizvoda

Voštano saće, koji su kao osnov za izradu sveća u srednjem veku sve do današnjih dana koristili voskari u Nišu

Prve zanatlije voskari u Nišu u srednjem veku, počele su da koriste vosok za izradu sveća, čiji je promet bio pod kontrolom Otomanska imperija. Vosak, se smatrao strateškim proizvodom i koristio se primarno za izradu sveća, a one za osvetljavanje stanova, dućana, sakralnih i javnih objekata i uličnu rasvetu.

Da je vosak bio na ceni u srednjovekovnom Nišu govori podatak iz druge polovine 15. veka, kada je oka voska vredela 12 aspri, koliko je koštalo jedno lukno ječma (138—140 kg). U tom razdoblju u niškoj okolini se proizvodio kvalitetan vosak koji ne samo da je podmirivao potrebe niške voskarnice, već su višak otkupljivali dubrovački trgovci i izvozili ga, u vreme mira, uz državno odobrenje.

I dok danas niški voskari vosak kupuju od proizvođača meda u pogačama, a parafin i boje u trgovinama, u prošlosti su vosak nabavljali od voskovardžija, putujućih otkupljivača - pečalbara, najčešće Piroćanaca, koji su tokom leta konjima obilazili sela po Srbiji i od meštana, proizvođača meda, otkupljivali saće - voštinu ili voskovarinu iz koje je izvađen med, a pčele pobijene, ili „pomrle“ od gladi i bolesti.

Oni su voskovarinu plaćali u naturi šivaćim i pletećim iglama, ogledalcima i drugim sitnim potrebštinama koje su korišćene na selu, a kupovane u gradu.

Voskovarinu su otkupljivači na konjima odnosili i pretapali u mestima koja su imala bakarne kazane i za to plaćali po svakom istopljenom kazanu. Pretopljeni vosak je liven u „sirce“ - pogače i prodavan voskarima, a zaslađena „furda“ koja ostaje pri topljenju je odlagana u kace i prelivana vodom. Kada provri, prodavali su je liciderima voskarima-liciderima i bakalima kao medovinu.

Tehnološki proces izrade sveća

Ring na kome se kači fitilj za nalivanje sveća, ovalna limena posuda u vidu šešira koja stoji ispos ringa, sa sudom za nalivanje voska

Proces izrade sveća počinjao je tako što se prvo vosak (sam ili pomešan sa parafinom) topi u kazanima sa ložištem na čvrsto gorivo, na vatri umerene jačine, kako bi se sprečilo paljenje smeše. Iz kazana otopljeni vosak zanatlije zahvataju „šofnom“, okruglom limenom posudom sa levkastim siskom i dužom drškom i presipa u limenu kofu, iz koje se puni tunk za „nalivanje“ fitilja na „ringu“, nakon ceđenja kroz cediljku. Proceđenim voskom se potom puni „tunk“ (limeni, uzan, pravougli sud veličine 60 h 65 h 17 sm, i približnih dimenzija, za „tukovanje“ malih sveća, koji su izrađivali limari po narudžbinii) „šešir“ (ovalna limena posuda u vidu šešira koja stoji ispod „ringa“).

Iz „šofne“ se zahvata rastopljeni vosak i njime prelivaju sveće na „ringu“, drvenoj okrugloj ploči prečnika oko 1 metra, sa kukicama po obodu za vešanje fitilja i prorezom na sredini kroz koji prolazi četvrtasta drvena osovina sa metalnim šiljkom na dnu, sastavljena od dva ili tri nastavka od jednog metra. Na njemu su izrađivane velike sveće.

Nalivanje sveća na ringu se ponavlja sve dok se ne postigne željena debljina sveća. U „šešir“ se povremeno doliva vruć vosak iz kazana, radi ravnomernog razlivanja i lepšeg izgleda sveća. Tokom nalivanja gornji kraj sveće postaje deblji, te se radi ujednačenosti debljine ona okrene i zakači za donji kraj.

Nakon toga sledi sečenje fitilja i „roljanje“ pomoću „rolje“ ili ručno pomoću zejtina radi glatkoće i lepšeg izgleda. Krajevi sveća se obrađuju pomoću šturcpredle i turtpredle. Posle „tunkovanja“ sveće se nožem skidaju sa ramova, odsecaju se fitilji i pakuju „na kilo“ za prodaju.

Od jednog kilograma voska tunkovanjem se izlije 50 ili 100 malih sveća ili, kako majstori kažu, „pedeset u kilo, sto u kilo“. Velike sveće se izrađuju po težini od 100, 150, 200, 250 i 300 grama. Sveće iznad jednog kilograma su izrađivane samo po narudžbini. Voskari su sveće spakaovane „na kilo“ uglavnom prodavali „na veliko“.

Izrada kalupskih sveća

Kalupske sveće se izrađuju tako što se u kalup različitog oblika uliva rastopljena masa voska ili parafina. Nakon izvesnog vremena, kada se rastopljena masa ohladi, kalup se otvara i vadi se sveća željene forme, koja se potom obrađuje (šilji i glača), farba, crta i lakira. Za bojenje ovih sveća se upotrebljavaju se anilinske boje.

Trenutno stanje voskarskog zanata u Nišu

Danas, u Nišu i okolini proizvodnjom sveća od voska i voska pomešanog sa parafinom bavi na desetine zanatskih radnji i firmi. Neke od njih su registrovane, a mnoge proizvode sveće „na crno” i prodaju ih na veliko uličnim prodavcima i preprodavcima na Zelenoj i drugim pijacama i groblju. Na Novom niškom groblju radi i nekoliko cvećara koje prodaju i sveće, koje nabavljaju od svećara i preko trgovačkih radnji.

Najveća i najpoznatija voskarsko svećarska radnja u Nišu je radnja pokojnog Đure Nikodijevića Šojke, koja se nalazi na Obilićevom vencu. Ova zanatska radnja tradicionalno je proizvodila sveće preko jednog veka, a zanat se učio i prenosio sa kolena na koleno mlađim članovima porodice u porodičnom krugu.

Deo sveća niških voskara, na prodajnom pultu (levo) jedne niške crkva, završi u plamenu za zdravlje živih ili pokoj duše preminulih vernika, ili slavlje povodom mnogobrojnih verskih praznika.

Zanimljivost

O voskarskom zanatu i dan danas se prepričava anegdota iz komunističkog perioda u Nišu, neposredno posle Drugog svetskog rata:

Na sastanku svih zanatlija Niša održanog u večernjim satima, pojedine zanatlije - komunisti su tražili da se ukine svećarski zanat, i time onemogući narodu da odlazi u crkve i pali sveće. Baš u to vreme, slučajno ili namerno nečijom voljom, nestala je struja - svetlo u prostorijama gde se održavao skup, pa su svi prisutni uglas po inerciji povikali: „Gde ste svećari!” Tog momenta su i „okoreli” komunisti shvatili da je ovaj zanat ipak neophodan za svakodnevni život građana i odustali od predloga za njegovo ukidanje.

Vidi još

• Pčelinji vosak
• Sveća
• Liciderski zanat u Nišu

Spoljašnje veze

• Zbornik, Narodni muzej Niš, 2013. br.22
• Stari zanati u Srbiji Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2019) - Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija R. Srbije