Pređi na sadržaj

Karansebeš

Koordinate: 45° 25′ 17″ S; 22° 13′ 19″ I / 45.421389° S; 22.221944° I / 45.421389; 22.221944
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Karansebeš
Caransebeş
Gradska većnica
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Rumunija
ŽupanijaKaraš-Severin
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2021.21.714[1]
Aglomeracija (2021.)21.133
Geografske karakteristike
Koordinate45° 25′ 17″ S; 22° 13′ 19″ I / 45.421389° S; 22.221944° I / 45.421389; 22.221944
Površina73,58 km2
Karansebeš na karti Rumunije
Karansebeš
Karansebeš
Karansebeš na karti Rumunije
Ostali podaci
GradonačelnikMarćel Vela
Veb-sajt
www.primaria-caransebes.ro

Karansebeš (rum. Caransebeş, nem. Karansebesch, mađ. Karánsebes) grad je i lokalna samouprava u Rumuniji. On se nalazi u zapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini Banat. Karansebeš je drugi po važnosti grad županije Karaš-Severin, obuhvata i naselje Župa. Prema poslednjem popisu iz 2021. godine imao 21.133 stanovnika.

U Karansebešu se decenijama nalazi sedište eparhije Rumunske pravoslavne crkve za ovaj deo Rumunije, pa je grad važno duhovno središte zapadnog dela države.

Geografija

[uredi | uredi izvor]

Grad Karansebeš nalazi se u krajnje istočnom delu istorijske pokrajine Banat, oko 110 km jugoistočno do Temišvara.

Karansebeš se nalazi u krajnje istočnom i planinskom delu istorijske pokrajine Banat. Grad se nalazi u dolini gornjeg Tamiša, na mestu gde se nama reka Sebeš uliva u ovu reku. Okolo se izdižu visoke planine iz sistema Karpata, a gradu najbliža je planina Tarku.

Istorija

[uredi | uredi izvor]

Grad je prvobitno bio poznat samo kao Sebeš 1290, a kasnije se javljaju uporedo 1343-1347. godine dva bliska naselja Karan i Sebeš. Po "Rumunskoj enciklopediji", tek 1487. godine ujedinjuju se ta naselja u jedno, koje je prozvano Karan-Sebeš, odnosno Karansebeš. Mesto 30. januara 1498. godine dobilo velike povlastice, kao i Budim. Od 1556. godine Karansebeš je grad, i svojevrsni centar trgovine i kulture, jer se nalazi na spoju dva važna trgovačka puta. Jedan stranac putopisac je primetio 1564-1565. godine da grad veliki, gusto naseljen, sa velikim i atraktivnim kućama kao i tvrđavom. U vreme Turske najezde sredinom 16. veka, grad je potpao pod vrhovnu vlast transilvanskih kneževa. U to vreme, Karansebeš je bio jedno od glavnih mesta Lugoške i karansebeške banovine.

Pod tursku vlast je potpao sredinom 17. veka - 1658. godine, a Austrijanci ga preotimaju ratne 1688. godine. Karansebeš je trgovačko mesta sa preko 300 domova, sa tvrđavom na reci Tamišu. Međutim Turci u povratku, nakon bitke kod Lugoša gde su trijumfovali, 1695. godine opet uzeše grad i srušiše.[2] Lugoš je konačno oslobođen od Turaka 1716. godine, kada potpada pod Habzburge. Po popisu iz 1717. godine u mestu je 400 domova. Banat je 1718. godine podeljen na 10 distrikta, među kojima je i Karansebeški. U Karansebešu je davno osnovan katolički Franciškanski manastir, koji je trebalo da tu iskoreni bogumilsku jeres. Posle Prvog svetskog rata pripao je Rumuniji. Carski revizor Erler je 1774. godine naveo šta sve ima u gradu Karansebešu koji se tada nalazio u upravnom pogledu u Bukošničkom okrugu, Karansebeškog distrikta. Erler pominje rimokatoličku crkvu i rimokatolički manastir, zatim solanu, upravni i podupravni ured, poštansku kambijaturu, pešadijsku i konjičku kasarnu, a stanovništvo je mešano, nemačko-rumunsko. On po pravilu ne pominje pravoslavne bogomolje, kojih je bilo, osim ako to nisu manastiri[3] U mestu je u 19. veku radila Matematička škola. Godine 1833. pominju se dva godišnja vašara u Karansebešu: 6. maja i 10. oktobra. U Karansebešu je oktobra 1862. godine bio veliki požar u kojem je najveći deo mesta uništen. Pruga od Temišvara do Karansebeša je bila gotova 1875. godine.

Srbi u Karansebešu

[uredi | uredi izvor]
Položaj grada Karansebeš na teritoriji županije Karaš-Severin

Kralj Žigmund je u Karansebešu 29. septembra 1428. godine dao privilegije Srbima iz Kovina. Oko 1540. godine je naročito mnogo Srba bilo oko Lugoša i Karansebeša. Vojvoda Petar Petrović je bio njihov vojni predvodnik i zaštitnik. Pominje se 1544. godine "Srpska ulica" u Karansebešu.[4] Srbi su u Karansebešu još 1579. godine imali svoju pravoslavnu bogomolju. Po jednom leksikonu 1786. godine je mnogo Srba i Grka trgovaca u mestu.

U staro vreme se smatralo da je Karansebeš bio etnička granica između dva pravoslavna naroda, Srba i Rumuna. Ko želi da ih upozna trebalo bi tu da dođe. Govorilo se: "Ako kreneš istočno od grada upoznaćeš Rumuna, a ako kreneš zapadno od grada - upoznaćeš Srbina." Na etnografskoj karti iz 1694. godine, prostor između reke Tise i gradića Karansebeša imenovan je kao "Rascia".[5] Po Grizeliniju godina 1552. je bila prekretnica za Srbe i Rumune u Karansebešu i okolini. Uzrok je bila turska invazija tih krajeva. Tada se Srbi masovno pomeraju na zapad ka reci Tisi (odakle beže Mađari na sever), a na taj ređe naseljeni prostor masovno dolaze Rumuni, da budu pod zaštitom Transilvanije. Kada se baci pogled na prošlost Srba na tim prostorima, vidi se da je mnogo toga vodilo ka njihom nacionalnom i verskom odrođavanju i brisanju srpske individualnosti. Srpske reči u govoru, naši spomenici i geografski toponimi još samo svedoče o prisustvu i vekovnom trajanju.

Episkop vršački Spiridon Štibica je 1702. godine premestio episkopsku stolicu iz Vršca u Karansebeš. U Karansebešu su vlasti 1736. godine otvoreno radile da "racke" (srpske) popove silom nateraju u uniju. Sveštenstvo srpske Mitropolije bila je prepreka za pokatoličenje pravoslavnog srpskog i rumunskog življa, koje je išlo preko unijaćenja. Imali su ti "inkvizitori" određenog uspeha, jer je tu već postojala grko-katolička (unijatska) parohija u Karansebešu. Veliki birov Nikolaj iz Karansebeša bio je 1735. godine poslanik na srpskom crkveno-narodnom saboru. Isaija Antonović je 1742. godine postao aradski i karansebeški vladika. Karansebeški naziv episkop dobija 1841. godine. To je trebalo da utvrdi oslabljenu pravoslavnu veru, ali Srbi se neminovno zbog maltretiranja pomeraju na zapad. I pored toga u varoši je još uvek mnogo pravoslavnih Srba, čiji broj domova 1755. godine iznosi 515. Karansebešku episkopsku stolicu preneo je 1769. godine u Vršac, Vićentije Popović. Mitropolit karlovački Jovan Georgijević, je kao vladika karansebeški u 18. veku podigao vladičanski dvor u Karansebešu. Iz jednog dokumenta - zahteva, uz njega je potpisan Junoš Bumbočilov obrknez karansebeški. Karansebeški protopopijat je 1777. godine bio u Vršačkoj eparhiji. Protopop u Karansebešu i pretplatnik srpske knjige je 1846. godine bio Lazar Radak.[6] Bio je on to i prethodne 1845. godine.

Pravoslavno parohijsko zvanje u gradu Karansebešu je osnovano 1778. godine i od tada se vode crkvene matične knjige. Pravoslavni hram je posvećen Sv. velikomučeniku Georgiju. Današnji hram (pisano 1932!) podignut je 1738. godine posvećen Sv. velikomučeniku Georgiju. Istorijski izvori tu crkvu nazivaju 1744, 1749. i 1757. "Manastir od kamena". Građevina je prepravljana 1839. godine, a ikonostas je postavljen 1857. godine. Ikone je živopisao Đakonović, a kasnije preslikao Dimitrije Turku. Poslednje čišćenje ikonostasa je bilo 1927. godine kada je u hramu radio Atanasije Demijan. U crkvi su registrovane tri ikone bečkog slikara Karla Guča iz 1863. godine.[7] U parohiji koja pripada Karansebeškom protoprezviratu 1846. godine je bilo 2379 pravoslavnih duša. Sveštenstvo parohijsko te godine čine: Lazar Radak protoprezviter, Gavril Janković vikar i Georgije Andrejević đakon.[8] U narodnoj veroispovednoj školi bilo je 1846. godine 85 učenika, sa kojima rade učitelji Jovan Murarju i Jovan Murar - obojica Rumuni.

Pretplatnici jedne srpske knjige u Karansebešu 1810. i 1813. godine su bili: Jovan Tomić protoprezviter karansebeški i konzistorijalni prisjednik (član), Živojin Popović oberlajtant, Jovan Radovanović upravitelj učilišća (škole). Kod direktora graničarskih škola Radovanovića iste godine se mogla izvršiti pretplata za srpske novine.[9] Drugu knjigu nabavljaju 1814. godine: prota Tomić, Popović oberlajtant i Radovanović upravitelj Učilišta.[10] Pop Jovan Tomić kao protoprezviter Karansebeški je objavio u Budimu jednu knjigu na rumunskom jeziku 1823. godine.[11] Magaraševićevo vredno istorijsko delo objavljeno 1823. godine kupilo je nekoliko Srba, sveštenika i oficira u Karansebešu. Bili su to: protosinđel Šakabenta narodnih srpskih i rumunskih škola direktor, Josif Mamula ot Turopolja oberster te regimente, major Stefan Baron Jović "ot Sigenberg", Jovan Trumić oberlajtant, Lazar Živković oberlajtant auditor, i pop Tomić karansebeški protoprezviter.[12] Knjigu o opštoj istoriji, koju je napisao na rumunskom jeziku, naš arhimandrit Pavle Kengelac, kupilo je mnogo čitaoca u Karansebešu. Pored Rumuna, tu su i Srbi koji znaju rumunski jezik: Jovan Tomić protoprezviter i paroh karansebeški, i iz okoline - Ivan Nedić paroh iz Župe, Konstantin Popović paroh iz Prisaka i Aron Bogojević paroh iz Verčovora.[13] Stefan baron Jović "ot Sigenberd" je 1825. godine major u Karansebešu.[14] Primamljivog naslova knjigu, koju je preveo Teodor Pavlović iz Pešte, kupio je u Temišvaru, 1829. godine Jovan Vuković trgovac u Karansebešu.[15]

Kao pretplatnik letopisa javlja se 1833. godine Lazar Josimović kapetan, "Slavne Ilirske 13. regimente", i žitelj regimentskog mesta Karansebeša.[16] Dva pretplatnika Pavlovićevog "Srpskog narodnog lista" bilo je u mestu (1839).[17] Karansebeško školsko okružje imalo je 1842. godine 244 škole, koje je nadgledao direktor Uroš Volić.[18] Rumunsku knjigu koju je napisao Konstantin Đakonović Loga 1841. godine pribavili su i čitaoci tamošnji Srbi. Pored prote Nikole Grujića, pominju se u spisku pretplatnika i oberlajtant Arsenije ot Radivojević, namesnik pop Gavrilo Janković, paroh i katiheta Georgije Andrejević, braća Ivan i Vasilije Vasilijević, Timotej Stojaković, Pavel Branković.[19] Vukove srpske narodne pesme kupio je 1845. godine i pop Lazar Radak prota karansebeški. Davidovićeva knjiga o istoriji Srba imala je svoje čitaoce i u Karansebešu 1846. godine: skupljač pretplate bio je pop Lazar Radak protoprezviter karansebeški, te Gavri Janković namesnik karansebeški, zatim kapetani Srbi - Petar Popović, Grigorije Pejesko, Andrej Branovački, zatim građani - Aleksandar Janković spahija Živodarski, Elena Petrović spahijinica od Ruž, Grigorije Marković lebcelder, i nekoliko Mehadinaca.[20] Drugu knjigu iste, 1846. godine opet je okupio čitalački poriv. Formiran je veliki prenumerantski punkt. Činili su ga sledeći čitaoci: Jovan Paphazi Krašovske županije solga birov, Grigorije Milanković advokat, Atanasije Janković ot Židovar, Lazar Andrejević ot Prisake, Filip Papesku advokat, Jovan Popović trgovac i lokalni školski direktor, Jovan Nikolić trgovac, Andrej Janković trgovac, Josif Panajotović trgovac, Konstantin Petrović trgovac, Maksim Pasku školski školski direktor, pa još nekoliko prota, županijskih asesora, išpana i drugih činovnika sa strane. Ukupno je bilo na listi 30 pretplatnika.[21] Postojao je pretplatnički punkt u Karansebešu i 1847. godine, sada za nabavku srpske istorijske knjige. Pored meštana, javljaju se i pretplatnici iz okoline, iz Mehadike i Boške. Od građanstva karansebeškog navode se u spisku: pop Gavril Janković namesnik, pop Georgije Andrejević paroh, A. Janković zemljedržac ot Židovara, Georije Todori zemljedržac ot Pešćre, Elena Petrović zemljodržac ot Ruž, Grigorije Marković lebcelder i Ekatarina Pošta.[22] Pretplatnik srpske knjige je 1870. godine Stjepan Šašić potpukovnik 13. Krajiške romansko-banatske pukovnije u Karansebešu.[23]

Godine 1869. se kaže da u gradovima Oršavi i Karansebešu ima vrlo malo pravoslavnih Srba i Grka. U toj celoj Rumunsko-ilirskoj pukovniji, najviše je Rumuna - 64.000, a pored 4000 Hrvata, ima 16.000 Krašovana i to su "Srbi latinskog zakona".[24] Krajem 1885. godine Srbi u Karansebešu su pokrenuli humanitarnu akciju za skupljanje priloga za srpske ranjenike. Skupljači su bili Dušan Marković i Mita Pavlović, a skupljeno je 24 f. 50 novčića, koji su poslati redakciji lista "Zastava" u Novi Sad. Odazvali su se tamošnji Srbi građani i činovnici: po 5 f. dali su Kosta Maksimović "veletržac" i Dušan Marković šumar, po 2 f. Stevan Velovan i Emil Pavlović trgovac, po 1 f. Toša Martinov, Arsa Gruić, Dragoljub Jovanović, Orovian i Dimitrije Mađarević, po 50 novčića Pera Branković veleposednik i gvožđar, Ana Jovanović "sirota udovica", Jankulović trgovac, Pera Urošević trgovac i Jovan Vojnović.[25] Dragoljub Jovanović profesor iz Karansebeša je 1887. godine tražio posao u gimnazijama Kraljevine Srbije. Građanin Karansebeša Toša Vulko priložio je 1893. godine 1 f. za spomenik književniku Jovanu Subotiću u Zemunu. Ružica Demetrović učiteljica rodom iz Karansebeša, bila je tokom studija pitomica Sarajevske crkvene opštine (1895).

Godine 1900. bilo je 100 Srba stanovnika Karansebeša. Pet godina kasnije zapisano je 106, i u Novom Karansebešu 2, ukupno 108 pravoslavnih Srba. Tu nema srpske škole. U celom Karansebeškom srezu Krašoseverinske županije 1905. godine u svih osam naselja, živilo je ukupno 117 Srba.[26]

Po poslednjem popisu iz 2011. godine u gradu Karansebešu je popisan 21 stanovnik srpske nacionalnosti.[27]

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog Jovana u Karansebešu

U odnosu na popis iz 2002, broj stanovnika na popisu iz 2011. se smanjio.[28]

Demografija
1966.1977.1992.2002.2011.
18.19427.19031.98531.19924.689

Matični Rumuni čine većinu gradskog stanovništva Karansebeša (92%), a od manjina prisutni su Ukrajinci, Nemci, Mađari i Romi. Do sredine 20. veka u gradu su bili znatno brojniji Jevreji i Nemci.

Galerija

[uredi | uredi izvor]
  • Gradska kuća
    Gradska kuća
  • Sinagoga
    Sinagoga
  • Stara razglednica grada
    Stara razglednica grada

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Tab8. Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune”. Institutul Național de Statistică din România. jul 2013. Arhivirano iz originala 18. 01. 2016. g. Pristupljeno 5. 8. 2013. 
  2. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  3. ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003. godine
  4. ^ Vukica Popović: "Srpski spomenici u Rumuniji", Subotica 1996.
  5. ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1936.
  6. ^ Jovan Subotić: "Kralj Dečanski. Epos u 8 pesama", Budim 1846. godine
  7. ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001. godine
  8. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  9. ^ "Novine serbske", Beč 1813. godine
  10. ^ Fenelon: "Priključenija Telemaka sina Uliseva", prevod, Beč 1814. godine
  11. ^ Jovan Tomić: Kultura albinclor ... (Ueber die Bienenzucht.) rum. lit. cyr, Buda 1823.
  12. ^ Georgije Magarašević: "Istorija najvažniji politički evropejski priključenija...", Beč 1823. godine
  13. ^ Kengelac, Pavel: "Istorija universla sau a toata lume", Buda 1824
  14. ^ "Srpski letopis", Budim 1825. godine
  15. ^ "Vilandove simpatije...", prevod, Budim 1829. godine
  16. ^ "Srpski letopis", Budim 1833. godine
  17. ^ "Srbski narodni list", Budim 1839. godine
  18. ^ "Peštansko-budimski skoroteča", Budim 1842. godine
  19. ^ Loga, Konstantin Diakonovic: "Epistolarjul romanesk pentru facerea a tot feljul de scrisori ...", Buda 1841.
  20. ^ Dimitrije Davidović: "Istorija naroda srbskog", Beograd 1846. godine
  21. ^ Petar Jovanović: "Metastazijev Atila Regul", Novi Sad 1846. godine
  22. ^ Pavle Jovanović: "Istorija najvažniji događaja u Serbiji, od godine 1459. godine do septembra 1813. godine", Novi Sad 1847. godine
  23. ^ Vuk St. Karadžić: "Srpske narodne pripovetke", Beč 1870. godine
  24. ^ "Školski list", Sombor 1869. godine
  25. ^ "Zastava", Novi Sad 1886. godine
  26. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  27. ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 2015. godine
  28. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 10. 02. 2021. g. Pristupljeno 05. 02. 2021. 

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Карансебеш&oldid=28367150”