Leskovačka kotlina

Leskovačka kotlina je prostrana kotlina na jugu Srbije u kompozitnoj dolini Južne Morave, koja uglavnom zahvata teritoriju opštine Leskovac, po kojoj je i dobila naziv. Na jugu počinje od Grdeličke klisure, a završava se Pečenjevačkim suženjem kod mesta Pečenjevce. Nalazi se na prosečnoj nadmorskoj visini od 220 м, a dimenzije su joj 50 h 40 km, odnosno, zauzima površinu od oko 2250 km².

Omeđena je planinama Radan (1409 m) i Pasjača na zapadu, Kukavica i Čemernik (1638 m) na jugu i Babičkom gorom (1098 m), Seličevicom (903 m) i Suvom planinom na istoku. Kroz Leskovačku kotlinu protiče reka Južna Morava. Do izgradnje nasipa, kada je regulisan tok Južne Morave, njene obale su trpele česte poplave, što je činilo štetu poljima duž reke. Leskovačku kotlinu, osim Južne Morave, presecaju i sledeće veće reke: Jablanica, Veternica, Vlasina, Pusta reka i Kozaračka reka.

Leskovačka kotlina pripada Panonskom basenu. Po svom postanku je ulegnuće u Zemljinoj kori, tektonskog porekla i bila je dno nekadašnjeg Panonskog mora. Ova kotlina je zatvorena sa svih strana, osim uskog prolaza na jugu, gde ulazi i severu gde izlazi reka Južna Morava, koja je drenira, odvodeći vodu u crnomorski sliv. Dno joj je prekriveno neogenim sedimentima.

Glavni rečni tok je Južna Morava ali se u samoj kotlini stiču tokovi još četiri reke – Veternice, Puste reke, Jablanice i Vlasine (Srpsko petorečje). Zbog toga,kotlina nije jedinstvena celina već je rečnim tokovima podeljena na manje celine – Leskovačko polje (centralni deo kotline), Porečje (središnji deo sliva Veternice), Jablanica, Pusta reka i dr.

Evolucija kotline

Leskovačka kotlina u svom razvoju prošla je kroz tri faze:

• kontinentalnu koja je počela tektonskim spuštanjem kotline

• abrazionu ili lakustrijsku fazu koja je počela preobraćanjem kotline u jezero i

• Fluvijalnu fazu koja je nastupila sukcesivnim povlačenjem jezera i koja traje i danas.

Kotlina je nastala orogenim pokretima alpske orogeneze koji su bili najintenzivniji za vreme savske faze odnosno u oligocenu i oligomiocenu.

Tektonska potolina nastala je rasedanjem u Rodopskoj masi y vreme nastanka ostalih moravskih potolina. Rasedanje Rodopske mase vršilo se duž više rasednih linija različitih pravaca pružanja od kojih je najvažnija bila dislokacija meridijanskog pravca. Ova dislokacija pruža se meridijanski duž istočnog oboda kotline i najvažnija je za njeno tektonsko formiranje. Na severu ona se vezuje za Veliko-moravsku dislokaciju a na jugu za rased Momine klisure. Najstarija je i bila je aktivna kroz dugi geološki period a najvažnija njena aktivnost vezuje se za period od srednjeg miocena do kraja ponta. Aktivnost dislokacije prestala je u pliocenu ili pleistocenu.

Pored intenzivne radijalne tektonike u formiranju kotline izraženi su bili i tangencijalni poremećaji koji se mogu pratiti na desnoj strani Južne Morave.

Grdelička klisura bila je samo tektonski predisponirana čime je bila jasna podvojenost Leskovačkog od Vranjskog basena.

Dno Leskovačke kotline leži na oko 220-250 m nadmorske visine (kristalasta osnova je još niža) što znači da je iznos spuštanja bio od 500-1 000 m.

Kontinentalna faza trajala je sve do srednjeg miocena kada je nastupila transgresija. „Glavno” i najveće rasedanje bilo je u srednjem i gornjem miocenu.

Transgresijom tokom srednjeg miocena prodiru vode Panonskog mora u već formiranu kotlinu. Nastankom jezera u kotlini započinje abraziona faza. Postoji teza po kojoj je bilo spajanja voda Panonskog i Egejskog mora preko Grdeličke klisure.

U vreme najvišeg stadijuma abrazione faze kotline dubina vode iznosila je 650 m odnosno jezerski nivo dopirao je do oko 850 m apsolutne visine. Rasedanje se nastavilo i tokom postojanja jezera tako da su već izdignute mase, koje su delimično štrčale iznad nivoa jezera (Babička gora, Seličevica, Kruševica), nastavile izdizanje.

Mase koje su okruživale jezero dale su materijal za jezerske naslage u Leskovačkoj kotlini. Od jezerskih naslaga bio je formiran kompleks (centralna jezerska ravan) visine oko 350 m koji su reke kotline kasnije, tokom fluvijalne faze, raskomadale do danas postojećih kosa. Taloženje tog materijala vršilo se od srednjeg miocena (II mediteran) do srednjeg pliocena (dak), što je u stvari period života jezera u Leskovačkom basenu.

Zaključci o opadanju nivoa jezera mogu se izvesti sa obodnih planina i Pečenjevačkog kristalina do njegovog podnožja.

Posle povlačenja jezera nastupila je fluvijalna faza u kotlini.

Geološki sastav kotline

U geološkoj građi kotline postoje stene različite starosti.

Geološki sastav u osnovi dosta je jednoličan jer se geološke tvorevine javljaju stupnjevito jedne iznad drugih tako da najmlađe stene leže na najnižoj nadmorskoj visini a najstarije na najvišoj nadmorskoj visini. Između najmlađih i najstarijih stena su tvorevine nastale u međuperiodu (tercijar), u doba postojanja jezera u kotlini. Najstarije i najviše stene su kristalasti škriljci na okolnim planinama i pečenjevački kristalin kao zaostala „oaza” tih stena.

Kristalasti škriljci planina naslanjaju se na miopliocene tvorevine (konglomerate, gline, glinovite peskove, peskove, šljunkovite peskove i dr.). Ove tvorevine maskirale su veliko prostranstvo paleoreljefa kotline sastavljenog od starijih stena. Upravo ove petrografsko-stratigrafske članove formiralo je neogeno jezero.

Najmlađe i najniže tvorevine prostiru se u dolinama reka kotline i one su različitih debljina i sastava.

Mio-pliocene naslage najuočljiviji su element u kotlini. To su naslage koje naležu na okolne planine i one se u vidu jezičaka uvlače ka centru kotline. Ove naslage međusobno su odvojene i čine naspramna razvođa između Veternice, Sušice, Jablanice i Puste reke. To su skoro uravnjene kose koje se mogu povezati u jednu ravan: Hisar sa Leskovačkim visovima sa 341 m visine, Rudarska čuka sa 371 m, Sušice sa Golom čukom 329 m visine i dr. Temena ovih kosa mogu se povezati u prostranu ravan prosečne visine oko 350 m. S. Milojević smatrao je da je ova ravan predstavljala najniži pod nekadašnjeg neogenog jezera.

Debljina tih sedimenata je oko 140 m iznad rečnih tokova ali kako reke još nisu ogolitile podinu tih jezerskih sedimenta smatra se da su znatno deblji.

Vidi još

• Grdelička klisura
• Leskovac
• Pečenjevačko suženje
• Brestovačka kotlina
• Kurvingradsko suženje
• Leskovačko porečje