Porhet

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Beljeni porhet za stolnjake
Ženska odeća za spavanje od porheta (oko 1770)

Porhet (nem. Barchent) je čvrsta i izdržljiva tkanina, izrađena najčešće od lana i pamuka, s lica glatka a s naličja raščupavljena i mekana.[1][2] Tkanina je još poznata i kao fustijan, što je njen naziv na većini evropskih jezika.[3]

U 13. i 14. veku od ove tkanine su se pravili sveštenički ogrtači i ženske haljine. Danas se ponekad i dalje koristi za haljine, ali se najčešće upotrebljava za izradu muške radničke odeće,[4] mada ima i drugih namena.

Etimologija[uredi | uredi izvor]

U srpskom jeziku uobičajen naziv za ovu je tkaninu porhet. Potiče od arapske reči barrakan, što je naziv za tkaninu napravljenu od kamilje dlake (kamelhar). U srpski jezik ušla je preko nemačkog naziva barchent.[5]

Naziv fustijan je bio poznat još u vreme Starog Rima kao fustaneum ili fustanum,[6] a kasnije u srednjem veku kao pannus fustāneus (fustijsko platno) ili ela fustānea (fustijska mreža). Nastanak ovog naziva još uvek je sporan. Prema jednom mišljenju, platno je verovatno dobilo ime po Egipatskom gradu Fustatu u blizini Kaira, u kome se proizvodio takav materijal.[3][7] Prema drugim izvorima, izraz fustijan potiče od latinske reči fustaneus ili fustis (štap, drvo) ili od arapske garment (odeća).[8]

Prvobitno se koristio samo da označi određenu tkaninu, napravljenu od lana i pamuka, ali je kasnije u engleskom jeziku izraz postao manje precizan i primenjivan je na bilo koje grubo platno od vune i lana, a u vreme vladavine engleskog kralja Edvarda III (prva polovina 14. veka) ovaj naziv se upotrebljava za vunene tkanine uopšte. Do početka 20. veka fustijan je obično izrađivan od različitim bojama bojenog pamuka, dok danas ovaj naziv obuhvata različite teške pamučne tkanine, uglavnom namenjene za mušku odeću. Ponekad označava i običan keper, ali i razne druge tkanine slične izrade, poput pliša ili somota.[4]

U engleskom jeziku izraz fustijan je svoj glavni smisao dobio tek u 16. veku, a koristi se da bi označio "pretenciozno pisanje ili govor".[3]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Uzorci tkanina od prirodnih vlakana - fustijan (porhet), laneno platno i moleskin
Mašinski razboj za tkanje porheta (1892)

Fustijan, odnosno porhet je verovatno nastao u egipatskom gradu Fustatu oko 200. godine, a u Evropu su ga doneli turski trgovci. Ubrzo se proširio na Španiju i Italiju, gde je počeo i da se proizvodi. Predpostavlja se da se prvi fustijan proizvodio u Italiji već u 12. veku. Sa porastom trgovine pamukom u Đenovi i Veneciji pamuk je distribuiran u Lombardiju, gde je bila razvijena tekstilna industrija i gde su se u to vreme proizvodile čuvene tkanine od pamuka i mešavine pamuka sa lanom, konopljom i vunom, pod zajedničkim imenom fustanji (ital. fustagni). Do kraja veka takve su se tkanine na bazi pamuka uveliko izvozile iz severne Italije. Već u 13. veku postojali su esnafi fusijanskih tkalja,[4] dok je u Engleskoj postao popularan tek u 17. veku. Do tada se ovo platno, kao i pamuk od koga se pravilo, najčešće uvozilo i samim tim bilo skupo.[9] Na dalje ova industrija beleži rast, sa centrima u Milanu i Kremoni, da bi do kraja 14. veka nastupio njen postepeni pad.

U to vreme nemački gradovi sa druge strane Alpa, Ulm i Augsburg, počeli su da proizvode slične tkanine sa osnovom od domaćeg lana i potkom od visoko kvalitetnog uvoznog pamuka. Ove tkanine su u Nemačkoj bile poznate pod imenom barchent (srp. порхет). Tokom 15. i 16. veka porhet, odnosno fustijan prodire i na ostala evropska tržišta. Do kraja 19. veka najveći proizvođači porheta bile su Nemačka i Flandrija.[10]

Na engleskom tržištu se ova tkanina, kao uvozni proizvod, pojavila verovatno već do kraja 15. veka, ali je naziv fustijan postao generalni naziv za sve slične izdržljive tkanine, a ne samo za određenu, odnosno porhet. Domaća proizvodnja fustijana u Engleskoj je verovatno započela vunom ili mešavinom vune i drugih materijala. Oko 1600. godine u Lankaširu je započeta proizvodlja fustijana sa lanenom osnovom i potkom od pamuka. Godine 1621, peticijom parlamenta, sadržaj vlakana u fustijanu je jasno naznačen, a od 1700. pominjanje fustijana u literaturi odnosi se samo na tkaninu napravljenu od lanene osnove i pamučne potke.[11] Rastuća potražnja za ovom tkaninom povećala je proizvodnju. Kako je za doradu istkanog materijala, odnosno rezanje fustijana, bila potrebna posebna veština, a proces je bio prilično dug i zamoran i obavljao se ručno, rezanjem fustijana često su se bavile cele porodice, posebno u selima. Gotove tkanine dovozile su se iz gradova zapregama do njihovih imanja. Rezači fustijana neretko su pomoćne objekte na imanju (štale, ambare...) preuređivali u radionice za rezanje, ili su gradili posebne objekte. Porastom proizvodnje radionice u kućnoj radinosti postepeno su prerasle su u manufakture sa desetinama zaposlenih radnika rezača. Proizvodnja fustijana u Engleskoj dostigla je vrhunac u drugoj polovini 19. veka, kada se veći deo procesa obavljao mašinski, a tkanina, kao izdržljiva i jeftina postala veoma popularna među radničkom klasom.[12]

Socijalni značaj[uredi | uredi izvor]

Tokom 19. veka Fustijan, odnosno porhet bio je posebno popularan među radnicima. Shodno tome, radikalni elementi britanske radničke klase odlučili su da nose jakne od fustijana kao simbol svoje društvene klase. Ovo je bilo posebno izraženo u doba čartista. Istoričar Pol Pikering (Paul Pickering) nazvao je nošenje fustijana "nemim izjašnjavanjem o klasnoj pripadnosti".[13]

Koliki je značaj fustijan (porhet) imao tokom istorije, posebno u Britaniji, dokazuje i jednu tonu teška skulptura „Nož za fustijan” (Fustian Knife) koja je 2008. godine podignuta u gradu Hebden Bridžu (engl. Hebden Bridge), nekada čuvenom u svetu upravo po proizvodnji upravo ove tkanine. Skulptura je urađena tako da, osim sećanja na ovaj period istorije, služi i kao sunčani sat.[14]

Izrada[uredi | uredi izvor]

Šema izrade fustijana:
1. put noža kroz „tunel” od petlji
3. lanene niti osnove
4. labave pamučne niti potke, koje stvaraju vunasto naličje
5. lanene niti potke

Porhet se tka sa tri niti - jedne za osnovu i dve za potku. Od lanenih niti tka se obično laneno platno, kome se tokom tkanja dodaje još jedna pamučna nit potke. Ova pamučna nit je labava, tako da na naličju tkanine ostaju ravnomerno uzdignute petlje. Na taj način nastaje glatko i čvrsto laneno lice tkanine i mekano pamučno naličje. Nakon tkanja, u doradi, labave pamučne niti presecaju se po sredini, a sečene niti se izdižu, stvarajući raščupanu površinu nalik krznu.[11] Na sličan način proizvodi se i somot, ali je kod njega naličje čvrsto i glatko, a lice mekano i krznasto.[15]

Rezanje fustijana[uredi | uredi izvor]

Rezanje fustijana bio je posebno zahtevan proces. Izatkane rolne tkanine, široke 18-24 inča (45-60 cm) slale su se specijalizovanim rezačima, koji su petlje rezali ručno, posebnim noževima za fustijan. U dobro osvetljenoj prostoriji tkanina se čvrsto zatezala preko stolova dugih i do 150 metara i razvlačila se valjcima na oba kraja. Nož za fustijan je bio oblika metalne šipke duge oko 45 cm, sa drvenom drškom. Pri vrhu je bio izbrušen do veoma oštre ivice, a sam vrh špicast. Petlje su se sekle tako što bi rezač ubacio tanki nož u „tunel” od jednog niza petlji i presecao ceo red jednim potezom. Da bi to obavio morao je da hoda duž stola, ne izvlačeći nož iz tkanja, a zatim bi se vraćao nazad, presecajući drugi red. Za ovo je bila potrebna velika veština i preciznost. Presečene potke stvarale su mekanu krznastu površinu, koja se zatim četkala kako bi se niti podigle.[12]

Najkvalitetnijem fustijan mogao je imati i do 16 redova petlji po 1 cm, što je značilo da je radnik, da bi presekao sve niti, morao dnevno da prepešači i do 30 km. Za sečenje platna dužine 2 m i širine 60 cm bilo je potrebno oko sat vremena. Svaka greška tokom sečenja umanjivala je vrednost tkanine. Takođe jedno platno nisu mogla rezati dva radnika, jer različiti ljudi režu na različite načine, ne drže nož pod istim uglom, što bi rezultiralo neujednačenom površinom. Takođe se moralo voditi računa da se nož ne slomi. Muškarci su imali blagu prednost u ovom poslu u odnosu na žene. Najiskusniji rezači su mogli držati dva noža odjednom, udvostručujući tako svoju proizvodnju i prihod. Ovim poslom često su se bavile cele porodice.[16]

Upotreba[uredi | uredi izvor]

Porhet se danas proizvodi od neobojenog, obojenog ili izbeljenog prediva. Koristi se za izradu odeće, stonog i posteljnog rublja ili kao materijal za oblaganje nameštaja. Odlikuje ga, između ostalog, površina na naličju slična vuni, što ga čini dobrim provodnikom toplote, pa se često koristi zimi. Tkanina je laka za nošenje, a pri tome prilično čvrsta i otporna, što je čini lakom za održavanje.[10]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Vujaklija, Milan (1986). Leksikon stranih reči i izraza. Beograd: Prosveta. str. 730. COBISS.SR 30905103
  2. ^ „Porhet”. Rečnik.org. Arhivirano iz originala 11. 08. 2021. g. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  3. ^ a b v „fustian”. MERRIAM-WEBSTER. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  4. ^ a b v „Fustian fabric”. Encyclopaedia Britannica. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  5. ^ Illigmann, Volker. „Barchent”. Illigmann. Arhivirano iz originala 11. 08. 2021. g. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  6. ^ English 18th Century Dances, Tom 3. 1813. str. 108. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  7. ^ „Fustian”. farmastyle.lt. Arhivirano iz originala 11. 08. 2021. g. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  8. ^ „Fustian (Encyclopedia of Early Modern History Online)”. BRILL. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  9. ^ „Cotton, cottons and fustian: Part 1 Fustian”. Costume Historian. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  10. ^ a b „Barchent”. lexikon.wohnen.de. Pristupljeno 12. 8. 2021. 
  11. ^ a b Sykas, Philip. „Fustians in Englishmen’s Dress: from Cloth to Emblem” (PDF). e-space.mmu.ac.uk. Pristupljeno 11. 8. 2021. 
  12. ^ a b „Fustian Cutting in Cadishead” (PDF). irlamandcadishead.net. Pristupljeno 12. 8. 2021. 
  13. ^ See Paul A. Pickering, "Class Without Words: Symbolic Communication in the Chartist Movement"
  14. ^ „Fustian Knife unveiled”. hebdenbridge.co.uk. 20. 6. 2008. Pristupljeno 12. 8. 2021. 
  15. ^ „What is Corduroy Fabric: Properties, How its Made and Where”. sewport.com. Pristupljeno 12. 8. 2021. 
  16. ^ Birchall, Edward. „Fustian Cutting”. themeister.co.uk. Pristupljeno 12. 8. 2021. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Porhet na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Порхет&oldid=26978705”