Sinagoga u Bjelovaru
| Sinagoga u Bjelovaru | |
|---|---|
 „Molitveni dom“ Jevreja u Bjelovaru, danas Dom kulture | |
  Sinagoga u Bjelovaru Lokacija na mapi Hrvatske | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Bjelovar Hrvatska |
| Koordinate | 45° 53′ 56″ S; 16° 50′ 32″ I / 45.89879716416448° S; 16.842309295157982° I |
| Religija | judaizam |
| Obred | sefardski |
| Grad | Bjelovar |
| Opština | Bjelovar |
| Arhitektonski opis | |
| Stil arhitekture | kasna secesija |
| Osnivanje | 1917. |
| Početak izgradnje | 1912. |
Sinagoga u Bjelovaru jedna je od tri molitvena doma nastala na prostoru Hrvatske (tada u sastavu Austrougarske), sagrađena u 20. veku u predvečerje Prvog svestskog rata (1912-1914). Danas je Bjelovarska sinagoga je pored osječke donjogradske sinagoge i malog ortodoksnog hrama u Rijeci jedina sačuvana sinagoga sagrađena u poslednjem velikom talasu izgradnja sinagogao u Hrvatskoj s početka20. veka.[1]
Iako se danas u sinagogi nalazi Dom kulture u kome se održavaju razne kulturne manifestacije, za ovu sinagogu važno je napomenuti da ističe izuzetno očuvanom arhivskom dokumentacijom što je sačuvano u listovima nacrta iz različitih faza gradnje i u crtežima nekadašnjeg originalog enterijera, što je krajnja retkost za sinagoge u Hrvatskoj.[2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Jevreji su se s prostora srednje Evrope doselili u panonsku Hrvatsku sredinom 18. veka.U Vojnu krajinu došli su preko Austrije i Mađarske, čiji su pojedini delovi bili opustošeni nakon turskih osvajanja i tako postali pogodni za naseljavanje. U to vreme, najveći broj Jevreja bio je u Daruvaru zbog inicijative grofovske porodice Janković „koja poziva iz austrijskih zemalja obrtnike, zemljoradnike i trgovce u Daruvar i okolicu“.[3] Dolasku Jevreja na u ovaj grad pored ovog poziva doprinela je i modernizacija saobraćajne infrastrukture, odnosno izgradnja železničke pruge na relaciji Barc-Virovitica-Daruvar 1885. godine. Najveći broj Jevreja bio je u Daruvaru sve do početka 20. veka, kada je primat preuzeo Bjelovar.
Prisutnost Jevreja u Bjelovaru može se pratiti još od osnivanja samoga grada, dakle, od 1756. godine. Iako je verska politika tadašnje carice Marije Terezije, zabranila naseljavanje Jevreja na području Vojne krajine, kojoj je Bjelovar pripadao do 1871. godine, postojali su izutci. Izuzeci su prema caričinom dopuštenju činili Jevreja „starosedioci“ koji su živeli u Krajini od 1750-tih godina, a bili su izbeglice iz Osmanskog carstva. Postojali su i drugi manje poznati propisi koji su dopustili naseljavanje Jevreja pod posebnim uslovima:
„Do donošenja patenta o toleranciji u većini gradova (Križevci, Koprivnica, Bjelovar, Osijek i dr.) Židovima je bilo dopušteno jednodnevno ili trodnevno zadržavanje na sajmovima, uz plaćanje tolerancijske takse od 1 do 2 forinte po danu“.[4]
Od osnivanja grada Bjelovara 1756. godine pa do izgradnje sinagoge došlo je do izrazite promene arhitektonskih stilova počevši od jednostavnijih izraza kasnobarokne i klasicističke arhitekture do kompleksnijih historicističkih i secesijskih građevina. O urbanističkim i arhitektonskim promenama grada svedoče očuvani kartografski izvori koji ukazuju na porast broja stanovništva i političke promene poput demilitarizacije Vojne krajine 1873. godine, što je najviše uticali na izgled grada i njegovu infrastrukturu:
Deo vojnih objekata na području gradskog jezgre, tokom vremena zamenjuje se novim zdanjima građanskog karaktera, jer zbog povećanih potreba za javnim i stambenim zgradama vojna spkladišta i barutane sele se na periferiju.[5]
Upravo je to bio i slučaj sa sinagogom koja je izgrađena na mestu srušenog vojnog skladišta.
Ukidanje Vojne krajine omogužilo je prostorno širenje grada, ali i potrebu za zakonskom regulacijom izgradnje, odnosno planskim uređenjem grada. U skladu s time 1883. godine osnovan je prvi formalni gradski Građevni odbor koji je kontrolisao i nadgledao širenje i izgradnju grada.[6] Tako je već 1893. godine nakon katastarske premera grada, Srećko Smočinski zajedno s Građevnim odborom započinje raditi na sastavljanju prve bjelovarske Regulacione osnove.[6]
Kraj 19. veka i početak 20. veka bio je najplodniji period grada Bjelovara u oblasti građevinarstva što se možemo zaključiti na osnovu podataka da je tokom perioda istoricizma i secesije grad Bjelovar dobio svoje sada poznate dimenzije i najvažnije javne zgrade: novu kasarnu 1888. godine, hotel „Central“ 1893. godine, parni mlin i Opštinski sud 1894. godine, novu gimnazija i stanicu sa konačnim proširenjem 1901. godine, hirurški paviljon 1913. godine, sinagogu 1914. godine i mnogobrojne druge važne objekte.[7]
Arhitektonske karakteristike[uredi | uredi izvor]
Sinagoga u Bjelovaru sazidana je prema projektu arhitekte Otona Goldscheidera iz zagrebačkog biroa Hönigsberg&Deutsch,između 1912. i 1914. godine u stilu kasne secesije, po ceni od 160.000 ondašnjih austrijskih kruna.[2]
Secesijsku ornamentiku najviše ističu vertikalne linije na fasadi, a kasnoecesijska redukcija dekorativnost objavljena je tek danas u nepostojećim detaljima poput oblih kupola bočnih kula i rozete u obliku Davidove zvezde.[2]
Centralni deo fasade bio je horizontalno podeljen na dva polja. Donji deo sa ulaznim portalom zaključen je vencem u ravni bočnih izbočina, dok je gornji deo sa prozorima i Davidovom zvezdom bio udubljen prema unutra. Veličinu bjelovarske sinagoge dodatno je isticala „vertikalna linija uskih prozora i slepih niša“ koja se protezala preko glavne fasade i bočnih kula.
Bjelovarska sinagoga se između dva svetska rata isticala naprednim konstruktivnim rešenjem, po kome je unutrašnjost je bila zasvođena u obliku bačvastog svod od tanke armirano-betonske školjke sa kontrarebritativnim krovom oslonjenim na moderni gvozdeni nosači.95
Organizacija unutrašnjosti sinagoge nije odstupala od uobičajenog rasporeda koji u drugim sinagogamama iz 19. veka. Bjelovarskasinagoga sastojala se od tri broda, arona-ha-kodesha (koji je bio jedan od najmonumentalnijih i imao je oblik kupolastog ciborija kao velika sinagoga u Rijeci) i bime na istočnoj strani iznad koje je bila galerija za orgulje.
Sinagoga danas[uredi | uredi izvor]
Nakon što su Drugom svetskom ratu, od strane ustaša i nemaca pobijenei gotovi svi bjelovarski Jevreji molitveni dom je ostao bez svojih vernika. Jevrejska zajednica Jugoslavije je ustupila objekat Opštini Bjelovar, koja je sinagogu preimenovala 1951. godine u pozorište.
U sklopu obnove sinagoge za druge namene sa nje su uklonjene kupole i verska obeležja. Ostala je samo velika Davidova zvezda u unutrašnjosti sinagoge (na spratu).[7]
Naredna obnova sinagoge koja se dogodila 1989. godine još više je izmenila lik sinagoge.
Danas se u sinagogi nalazi Dom kulture u kome se održavaju razne kulturne manifestacije (razni koncerati, pozorišne i filme predstave, društvena događanja, tribine i sl).
Zgradu sinagoge koristi i muzička škola Vatroslav Lisinski iz Bjelovara.
- Današnji izgled sinagoge nakon dve obnove u prvoj polovini 20. veka
-
-
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ LJILJANA DOBROVŠAK, Emancipacija Židova u Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u 19. stoljeću, u: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, knjiga 37, Zagreb, 2005, 125-143.
- ^ a b v Karač, Z. (2010) Bjelovarska sinagoga : Iz Registra sinagoga u Hrvatskoj. Ha-kol, (114), 22-23.
- ^ 5 MIROSLAV KUZLE, Židovi u našoj županiji, u: Pučki kalendar Bjelovarsko-bilogorske županije, (ur.) Stjepan Horvat, 2000, 120.
- ^ 6 LJILJANA DOBROVŠAK, Emancipacija Židova u Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u 19. stoljeću, u: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, knjiga 37, Zagreb, 2005, 130.
- ^ MIRELA SLUKAN ALTIĆ, Povijesni atlas gradova – I. svezak: Bjelovar, Bjelovar, 2003, 121
- ^ a b MIRELA SLUKAN ALTIĆ, Povijesni atlas gradova – I. svezak: Bjelovar, Bjelovar, 2003, 70
- ^ a b MIRELA SLUKAN ALTIĆ,Povijesni atlas gradova – I. svezak: Bjelovar, Bjelovar, 2003, 122
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Švob, M. (1997), Židovi u Hrvatskoj: migracije i promjene u židovskoj populaciji [Juden in Kroatien: Migrationen und Veränderungen in der jüdischen Bevölkerung]. KD Miroslav Šalom Freiberger; Židovska općina: Zagreb.
- Švob, M. (1998) Naseljavanje Židova u Slavoniju: prema popisima stanovništva od 1857. do 1991. i drugim dokumentima [Die Ansiedlung der Juden in Slawonien: nach den Volkszählungsdaten 1857–1991 und anderen Dokumenten]. Institut za migracije i narodnosti: Zagreb, S. 171–208.
- TRPIMIR MACAN, Goldscheider, Oton, u: Hrvatski biografski leksikon, Svezak 5, Zagreb, 2002, 22-23.
- ZLATKO JURIĆ, Arhitekt Vjekoslav Bastl: radovi 1901-1910, u: Život umjetnosti: časopis za pitanja likovne kulture, 56-57 (1995), 44-57.
- ZLATKO JURIĆ, Arhitekt Otto Goldscheider: zagrebački radovi za „Hoenigsberg & Deutsch“, u: Život umjetnosti: časopis za pitanja likovne kulture, 58 (1996), 70-77.
- ZLATKO KARAČ, Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma, u:Historicizam u Hrvatskoj:Muzej za umjetnost i obrt, Zagreb, 17. 2.-28. 5. 2000, (ur.) Vladimir Maleković, Zagreb, 2000, 167-185.
- ZLATKO KARAČ, Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma, dopunjeni katalog izložbe „Historicizam u Hrvatskoj“, Zagreb, 2000.
- ZLATKO KARAČ, Vrijeme izgradnje naših sinagoga, u: Ha-kol, 78 (2003), 26-27.
- ZLATKO KARAČ, Urbano okružje naših sinagoga, u: Ha-kol, 79 (2003), 33-34.
- ZLATKO KARAČ, Parcela, vrt i dvorište sinagoga, u: Ha-kol, 80 (2003), 47.
- ZLATKO KARAČ, Tipovi naših sinagoga, u: Ha-kol, 81 (2003/2004), 42-44.
- ZLATKO KARAČ, Unutrašnji prostor naših sinagoga, u: Ha-kol, 83 (2004),38-39.
.svg){kind=small}
