Fenlak

Fenlak Felnac
Grb
Administrativni podaci
Država	Rumunija
Okrug	Arad
Opština	Fenlak
Stanovništvo
— (2011)	2699
Geografske karakteristike
Koordinate	46° 07′ 00″ S; 21° 08′ 59″ I
Vremenska zona	UTC+2 (EET), leti UTC+3 (EEST)
Aps. visina	113 m
Fenlak Fenlak na karti Rumunije
Ostali podaci
Poštanski broj	317125
Pozivni broj	0257
Registarska oznaka	AR

Fenlak (Felnak, rum. Felnac) je naselje i sedište istoimene opštine, koja pripada okrugu Arad u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.

Položaj naselja

Selo Fenlak se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 20 km jugozapadno od grada Arada. Selo se nalazi u Pomorišju, a seoski atar je ravničarskog karaktera.

Istorija

Mesto Fenlak se prvi put pominje u papskim dokumentima 1332—1337. godine. Bilo je to staro mesto, tada katolička parohija. Godine 1428. godine to je posed spahije Zi Lasla, koji je povredio dva konja i morao dati odštetu velikom županu Ištvanu Rozgonjiju. Kralj Matija je taj posed u okolini Arada, predao u ruke 1478. ili 1484. godine, despotima srpskim Jakšićima. Po drugom podatku poklonio im je "pustaru Fenlak" 16. januara 1486. godine. U tursko vreme bio je tu zamak (tvrđava) ostao od Jakšića, na levoj strani Moriša niže Arada.

Zahvaljujući Srbima, Mehmed paša je bez mnogo borbe 1551. godine zauzeo Fenlak i druga okolna mesta u Pomorišju. Po turskim navodima naselje je sazidao jedan "vlaški kralj skitnica". Mesto je posed temišvarskog paše, a njime upravlja pašin vojvoda. Sedište nahije, Fenlak je 1554. godine, osim muslimana imalo samo srpsko stanovništvo. Godine 1625. pominje se iguman Nikifor, nepoznatog Nikolajevskog manastira, na reci Morišu. Godine 1596. juna meseca, krenuo je knez Batori da oslobodi Temišvar od Turaka. U njegovoj vojsci je bilo puno Srba, kao Đorđe Rac, deli Marko i Sava Temišvarac. Vojska je idući na Temišvar, prošla kroz Fenlak i snadbela ga hranom. Po oslobođenju Banata od Turaka, u 18. veku pustara Fenlak je posed srpskog pukovnika Miroslava Nikolića. Sahranjen je u manastiru Vojlovici marta 1749. godine, Rac Georgije (Đorđe) lajtant i njegova kćerka Mara. Kada su se u 1750. godine okupili Srbi iz Banata u Bečeju, iz Fenlaka i drugih većih mesta išli su po "eškut i deputirac". Godine 1764. Fenlak je parohija u Vršačkom protoprezviratu. Carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da je mesto Fönlak - srpsko naselje u Sentandraškom okrugu.

Parohijsko zvanje i crkvene matične knjige vode se od 1779. godine. Godine 1828. u mestu Fenlaku je zapisano 3 unijata, a 1.490 pravoslavaca. Po mitropolijskom popisu iz 1865. godine Fenlak sa Monoštorom imao je 2.927 pravoslavnih Srba, Rumuni se ne pominju, jer su bili nepodeljeni u dvema parohijama treće i pete imovinske klase. Novo, srpsko parohijsko zvanje je osnovano nakon podele sa Rumunima. Od 1897. godine se vode i crkvene matrikule u Fenlaku. Novi sada srpski pravoslavni hram izgrađen je 1900. godine, posvećen prazniku Roždestvu Bogorodice ili Maloj Gospojini. Postojalo je početkom 20. veka u mestu, srpsko pravoslavno groblje.

Još 1807. godine stiže srpska knjiga u "Felnak", u ruke jerođakona Dimitrija Putnikovića. Nikola Mitrić je 1831. godine bio opštinski kasir u Fenlaku. Prenumeranti srpske knjige 1843. godine su Georg Momirov opštinski eškut, Pavel Čonka svršeni preparant (učitelj) i krojači Gavrilo Farkaš i Georg Mitrić. Fenlačani se masovno odazivaju za prenumeraciju knjiga ili kao priložnici za SNP i pravnu akademiju u Novom Sadu (1861—1862). Paroh Lazar Putić kupio je više knjiga i časopisa, kao 1861. godine kada nabavlja Zmajev šaljivi "Komarac". Pored sveštenstva i učitelja tu je mnogo zemljedelaca, trgovaca i zanatlija, poput Pera Popović čizmar, Vasa Farkaš krojač. Novi popis iz 1857. iskazuje da u mestu živi 2.813 stanovnika. Te godine je za fenlačke ribare licitiran ribolov na reci Neri. Opštinski beležnik u Fenlaku je bio Julije Mihajlović, koji se 1867. godine javlja kao pretplatnik knjige. Srpska zemljoradnička zadruga osnovana je u Fenlaku 20. januara 1904. a iste godine i Kreditna zadruga, 23. oktobra. Srpska zemljoradnička zadruga je 1905. godine imala kapital od 10.531 k, a na njenom čelu bili su tada: predsednik Matija Adamović i poslovođa Milivoj Popović.

Fenlak je 1905. godine bio velika opština u Novoaradskom srezu. Tu je živelo 2.970 stanovnika u 637 domova; od kojih je Srba 1.508 duša ili 50%, sa 215 kuća ili 34%. Od javnih zdanja pominju se srska pravoslavna crkva i srpska narodna škola. Od komunikacijskih sredstava u naselju su pošta i telefon.

Godine 1953. u Fenlaku je bilo 250 srpskih porodica, koje međutim nisu znali srpski jezik, izuzev omladinaca. Rumunizacija Srba došla je skoro do kraja i apsurda. Isto će biti i 1985. godine kada će to konstatovati publicista Milo Gligorijević.

Srpsko-rumunska crkvena podela

Srpsko-rumunske podele su krenule otvoreno nakon Mađarske bune 1848—1849. godine. Staro kanonsko jedinstvo sa kraja 17. veka bilo je dovedeno u pitanje. Nakon što je rumunski mitropolit Atanasije 1698. godine prihvatio uniju sa rimokatoličkom crkvom, i u nju preveo najveći deo Rumuna, jedan manji deo naročito onaj u Banatu, je ostao privržen pravoslavlju. Oni su se priključili kao "braća" srpskoj jerarhiji u austrijskoj carevini, i postali sastavni deo srpske pravoslavne mitropolije. U rumunskom listu "Konkordija" 1861. godine, pojavio se jedan intrigirajući dopis iz Fenlaka, u kojem se autor pisma očito Rumun, žalio na nepravde koje Srbi čine Rumunima, iako su ovi drugi u većini. U "Srbskom dnevniku" (1861), a kasnije u "Srpskom sionu" (1895—1901) moglo se iz članaka, razumeti pravo stanje stvari, kroz događaje u Fenlaku. Fenlak je bila nacionalno mešovita sredina, gde su mnoge porodice ženidbom-udajom postale srodničke, oba naroda su živela "bratski" i tvrdio je srpski izveštač, da ni jedna porodica tamošnja nije bila nacionalno čista. Međutim krenula je jedna delegacija, nahuškanih sa strane, fenlačkih Rumuna da se žali kod vladike aradskog, zbog problema crkvenih i školskih. Po njima bilo je 2/3 Rumuna u Fenlaku, a u isto vreme tu su bila dva Srbina sveštenika a jedan Rumun. Srpski dopisnik je izneo da su tada u mestu stvarno živeli 1.300 Srba i 1.540 Rumuna*, a da je istina, da u stvari od četiri sveštenika, tri su rumunska, a jedan srpski paroh. Neistinama se kvarila sloga i mir, stvarala ostrašćena atmosfera, izazivanjem nesporazuma i sumnjičenja. Kada ih je episkop odbio, otišli su isti Rumuni sa tužbom kod državnih vlasti, podžupana. Ovaj je onda naredio da se sprovede novi popis u Fenlaku, ali ljudi nisu hteli da se nacionalno izjašnjavaju; čak su se izmotavali, govoreći popisivaču da su oni - Francuzi, Englezi itd. Ishod je napred već naveden; narodi su bili približno jednaki po broju. Pitanje odvajanja Rumuna, bilo je odloženo do poslednje decenije tog veka. Mada su se škole u vreme podržavljenja razdvojile zbog jezika, crkveno jedinstvo je bilo status quo. Onda je, i pored svih molbi i savetovanja, krenula oko 1895. godine podela crkvenog imetka, kojoj su prethodili incidenti u crkvi, izazvani od strane nezadovoljnih Rumuna (1893), s tim da je bila ipak na štetu Srba. Nije uzet u obzir postanak zdanja i imovina graditelja (reč je o Srbima) pravoslavnih crkvi i škola, već je insistirano na podeli prema trenutnom broju nacionalnih pripadnika, stanovnika. Novi srpski predlog je bio bratski - da se pokrenute imovinske parnice povuku, a nudili su bratsku podelu (iako na svoju štetu) na temelju pariteta: sve se deli na dva jednaka dela. Rumuni su sa svoje strane tražili mnogo više, nego što im je sledovalo: posed vredan 30.000 f. da sa 2/3 pripadne njima. Kraljevska kurija u Budimpešti je 12. marta 1896. godine donela meritornu presudu: sve se ipak deli na ravne časti. Srpska strana je izgubila spor, jer nije mogla da pokaže sudu pisane (istorijske) dokaze, da su crkva i imovina po poreklu njihovi, od srpskih predaka nabavljeni. Srbi su zato, kao prvo morali u roku od 15 dana da predaju hram sa svim inventarom i crkveno zemljište - naslednicima Rumunima; podeljene su samo knjige, Rumuni su dobili one na rumunskom jeziku (17), a Srbi one pisane na svom jeziku (31). Srbi su mogli da koriste kao i dotad hram za svoja bogosluženja (najduže pet godina), po utvrđenom rasporedu, naizmenično oba naroda. Matične knjige su takođe ostale rumunskom parohu. Rumuni su imali da zbog dobijene crkve isplate Srbima, ukupnu odštetu od 10.613 f. 98 novčića, kroz pet jednakih godišnjih rata, do 27. marta 1901. godine. Takođe je crkvena zemlja, od sve tri dotadašnje parohijske sesije bila podeljena, išlo po pola svakom narodu. Čak je i gotovina u kasi od 525 f. 37 novčića podeljena podjednako. Srbi nisu bili previše zainteresovani za stari hram, jer su mislili da će imati dovoljno svojih sredstava i onih od odštete, i moći sebi podići novu, veću bogomolju. Predmet rumunsko-srpskog spora, zbog žalbi i rokova, još nekoliko godina nije bio okončan. Završetkom gradnje nove srpske crkve, prestale su sve razmirice i život je krenuo svojim, ustaljenim tokom.

Stanovništvo

Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Felnak imalo je 2.620 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.

Selo je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina u selu. Posle više naseljavanja rumunskog stanovništva i asimilacije oni su danas još malobrojniji, ali za Aradski okrug ipak značajna skupina Srba. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:

Godina popisa	1910. god.	1992. god.	2002. god.
Ukupno st.	2.970	2.496	2.620
Srbi	870 (29,3%)	278 (11,1%)	221 (8,4%)
Rumuni	1.974 (66,5%)	1.933 (77,4%)	2.075 (79,2%)
ostali	126 (4,2%)	285 (11,4%)	324 (12,4%)

Religija

Pravoslavni hram posvećen Sv. arhanđelu Mihailu opisan je 1758. godine, kao građevina od cigle pokrivena šindrom, sa drvenim tornjem i ozidanom ikonostasnom pregradom. Pri njoj su službovali 1797. godine tri sveštenika. Parosi, pop Nikolaje Popović (rukop. 1779), pop Nikolaje Adamović (1788) i pop Jovan Georgijević znali su srpski i rumunski jezik. Nova pravoslavna crkva posvećena Sv. arhanđelima Mihailu i Gavrilu, građena je 1804—1807. godine. Ona je nakon podele sa Rumunima, 1896. godine ostala njihov posed. Prenumeranti iz Fenlaka, su 1832. godine bili parosi Dimitrije Nikolić i Avram Mateović. Pri fenlačkoj crkvi 1843. godine pojac je Georg Stojić, a tutori Dimitrije Mitrov i Mihajlo Tomić. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira 1846. godine bile su tri parohije u kojima su bili sveštenici Gregorije Georgijević (Đorđević) (1861. paroh administrator, bio u mestu do početka 20. veka), Dimitrije Popović (bio i 1838) i Avram Matejević. Kapelani su tada bili Emanuel (Manojlo) Georgijević i Lazar Putić (1861. paroh). Parohija koja je bila u sastavu Temišvarskog protoprezvirata imala je 2.238 pravoslavaca, podjednakog broja, izmešanog stanovništva Srba i Rumuna. Uskoro je po carskom reskriptu došlo do redukcije broja parohija i sveštenika. Eparhijska vlast je 1897. godine odobrila gradnju nove srpske crkve. Delom od svojih sredstava i priloga koji su na poziv stizali sa svih strana Srpstva, kao i odštetnom sumom za staru crkvu krenula je gradnje nove srpske bogomolje, na vrlo prometnom mestu. Nova srpska crkva posvećena prazniku Rođenja Bogorodice, zidana je 1900—1901. godine, po nacrtu arh. Momčila Tapavice. Ikonostas je bio tipskog izgleda, kupljen u radnji crkvenih utvari Ivkovića u Novom Sadu. Javno preko srpskih novina 26. aprila 1901. godine srpska crkvena opština Fenlak, se zahvalila majstoru Luju Tauršu iz Novog Sada, "na ikonostasu" kao i za ikone i druge crkvene utvari. U hramu su radili i braća, meštani veštaci: rezbar Jefta Mitrić i ikonopisac Arsenije Mitrić, koji je bio crkvenjak tamošnji (1884, 1895). Zidnog slikarstva nema. Ima tri tornja, od kojih je najviši, srednji stradao 1935. godine, a opravljen tek 1978. godine. U Fenlaku je početkom 20. veka postojala srpska crkvena opština, skupština bila redovna, pod predsedništvom Živana Mitrića. Parohija je bila pete platežne klase, bez parohijskog doma, sa parohijskom sesijom od 30 kj. Paroh administartor 1902—1905. godine bio je pop Milivoj Popović, rodom iz Starih Šova. U parohiji se bavio penzionisani sveštenik Georgije Đorđević (službovao do 1902). Administrator parohije 1906. godine bio je kaluđer jeromonah M. Josić. Godine 1906—1908. paroh u selu je mladi Stevan Teodorović. Tokom 1908. godine kratko je administrirao i pop Milan Milovanov. Fenlački paroh Dimitrije Vujković je 1912. godine postao pretplatnik "Letopisa Matice srpske" u Novom Sadu. Fenlak je crkvena opština i srpska pravoslavna parohija koja 1922. godine ima 215 srpskih domova, jednu pravoslavnu crkvu i jednu školsku zgradu. Sveštenik je jeromonah Damaskin Rackov, rukopoložen 1910. godine. U srpskoj parohiji u Fenlaku je 1932. godine zabeleženo 101 duša.

U Fenlaku je 1893. godine rođen Ljubomir Tomić, potonji arhejerej srpske pravoslavne crkve. Kao jeromonah Longin rukopoložen je 1951. godine za episkopa zahumsko-hercegovačkog, a 1955. godine premešten, na stolicu episkopa zvorničko-tuzlanskog, gde je i umro 1977. godine.

Obrazovanje

Prva škola je registrovana u Fenlaku 1771. (ili 1774) godine. U mešovitoj srpsko-rumunskoj školi bilo je 1846. godine 72 učenika, koje je učio na oba jezika, učitelj Atanasije Farkaš. U Fenlaku 1861. godine dopisnik srpskog lista je objasnio da mesna škola nije ni srpska ni rumunska, nego "opšta". To je značilo da mogu predavati i rumunski i srpski učitelji ali na oba jezika. Te godine učitelj u mestu bio je Srbin, a prethodna dva bili su Rumuni, i to ko će biti postavljen, zavisi pre svega od sreskog načelnika. Novi fenlački učitelj pomešane srpsko-rumunske narodne škole je postavljen 1864. godine - Jefta Vuja. Isti je Srbin, a završio je glavnu Normalnu školu i preparandiju u Aradu i sposoban je za učitelja u osnovnoj školi. Pored njega bilo je još pet kandidata Rumuna, ali su odbijeni jer nisu znali srpski govoriti. Na konkursu 1866. godine nuđena plata je bila 336 f., a 1867. godine ona je 325 f. zatim 8 hvati drva i stan. Za Školski fond mešovita opština Fenlak je 1867. godine dala prilog od 10 f. Postavljen je 1868. godine za srpskog učitelja, rumunski preparant Dimitrije Aleksić, koji mora do 1. avgusta 1869. godine na preparandiji u Somboru, položiti ispit iz srpskog jezika. U to vreme prezime koje se završavalo na "ić" nije bilo obavezno značilo da je reč o Srbinu, a to je bilo naročito karakteristično u Fenlaku. Kada su počele deobe između Srba i Rumuna, na traženje Rumuna prvo su škole razdvojene a crkva je ostala zajednička dve decenije duže. Sve srpske škole su u temišvarskoj eparhiji ostale "veroispovedne" - izdržavala ih je srpska crkva. Srpska nova opština sa jednom parohijom je osiromašila, i iz godine u godinu se smenjuju učitelji, koji borave tu sve kraće i kraće. Nižu se konkursi gotovo svake godine, a nudi uzalud sve veća plata i beriva. Konkurs za srpskog učitelja sa platom 300 f. raspisan u Fenlaku 1882. godine. Stari iznemogli učitelj u Fenlaku Svetozar Mocika otišao je 1885. godine u penziju, koja mu se isplaćuje 100 f. godišnje. Privremeni učitelj Timotej Dobrin je 1897. godine proneverio neki novac koji je trebalo da skupi za gradnju nove crkve. Tada je Matija Adamović meštanin bio školski staratelj. Plata učitelja u mestu na srpskoj veroispovednoj "mešovitoj" (muška i ženska) školi je 1898-1899. godine je povećana na 400 f. Izabran je novi učitelj 1899. godine F. Dadić. Dušan Kotorač je 1901. godine učitelj i perovođa školskog odbora, do 1907. godine kada daje ostavku. Početkom dvadesetog veka osnovna plata se izražava u krunama, umesto u forintama, pa tako 1906. godine iznosi 800 kruna. Poftorna praznična i nedeljna škola se plaćala posebno po 80 kruna. Učiteljsko telo u Fenlaku 1907. godine u srpskoj veroispovednoj školi čine Milan Jeftić rodom iz Tomaševca i Katica Šalić (ili Šimić), rodom iz Novog Sada. U školu je u to vreme polazilo 90 na redovnu nastavu, 17 u nedeljnu školu a 96 bilo za zabavište. Milana Jeftića je iste 1907. godine zamenio novi Nikola Maletić, koji je 1912. godine dao prilog za bolesnog kolegu učitelja.

Poznate ličnosti

• Longin Tomić, episkop zahumsko-hercegovački i zvorničko-tuzlanski

Vidi još

• Opština Fenlak
• Srbi u Rumuniji
• Banat

Spoljašnje veze

• Primăria Felnac (jezik: rumunski)
• Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. mart 2009) (jezik: mađarski)