Saborna crkva u Pakracu
 | Ovaj članak je nedovršen. |
Saborna crkva Svete Trojice u Pakracu je glavni i najveći pravoslavni hram u Pakracu, smešten uz sedište, vladičanski dvor Slavonske eparhije Srpske pravoslavne crkve. Saborna crkva u Pakracu je središnja crkva eparhije.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Planinske krajeve Slavonije srpsko stanovništvo naseljava već u 15. veku, sklanjajući se pred Osmanlijama. Doseljavanje je posebno bilo značajno u 16. veku, posle pada Slavonije pod Osmanlije. Slavonija je tada bila prilično pusta, pošto se dotadašnje rimokatoličko stanovništvo iselilo pred Osmanlijama u Gradišće (preci današnjih Gradišćanskih Hrvata).
Pakračko-slavonska eparhija (u čijem sastavu je danas Saborna crkva Svete Trojice u Pakracu kao glavni i najveći pravoslavni hram u Pakracu i središnja crkva eparhije), sa neprekinutim nizom pravoslavnih episkopa na čelu od 1704. do danas, pod svojom duhovnom jurisdikcijom okupila je, tokom više od tri veka, pravoslavno stanovništvo Slavonije i, nešto kraće, severne Hrvatske. U 18. veku definisana kao dijeceza unutar granica Karlovačke mitropolije, svoju je matičnu crkvenu organizaciju nadživela kao zaokružen entitet, da bi, u ponešto izmenjenim geografskim i jurisdikcionim okvirima, od 20. veka postala deo obnovljene srpske patrijaršije.
Ostvarivanje prvih okolnosti za razvoj baroknog patronažnog sistema u Pakračko-slavonskoj eparhiji vezano je za vreme episkopa Nikifora Stefanovića i njegovog naslednika Sofronija Jovanovića (1721–1743–1757). Stefanović je u Pakrac stigao iz manastira Hopova, u vreme kada je opasnost od postavljanja novog unijatskog episkopa u Slavoniji ponovo bila aktuelna, a u Pakraci je vladala elementarna administrativna, obrazovna i bogoslužbena nesređenost i potreba za eparhijskim središtem.[1]
Ključni patronažni fokus Jovanovićevog episkopovanja bilo je podizanje i opremanje katedralne crkve Svete Trojice u Pakracu. Poznato je da je Jovanović pripremio uslove i obezbedio osnovna sredstva za njenu gradnju pred svoju smrt 1757. godine, ali se njegov precizan udeo u tom poduhvatu gubi zbog delimično sačuvanih arhivskih svedočanstava,[2] pa se za Sabornu crkvu u Pakracu, posvećenu Svetoj Trojici, kao period gradnje uzima razdoblje od 1745. do 1768. godine. Poslednja decenija Jovanovićevog episkopovanja u Pakracu proticala u znaku gradnje katedralne crkve, posla koji je iziskivao stalne i visoke novčane izdatke.
Jovanovićev naslednik Arsenije Radivojević, koji je u Pakrac stigao 1759. godine, nakon dvogodišnjeg administriranja Jovanovića, našao je nedovršenu crkvu Svete Trojice i sasvim nesređena imovinska i ostavinska pitanja i velike probleme u nastavku finansiranja poslova na dovršenju saborne crkve. Iste je godine pisao mitropolitu i sinodu pitajući... da li je pokojni episkop Jovanović nešto u novcu zaveštao arhiepiskopiji što bise moglo iskoristiti za dovršavanje hrama Svete Trojice u Pakracu.
Crkva je prvobitno bila izgrađena u baroknom duhu, po uzoru na pakračku katedralu koju su gradili nemački majstori — koji su u Pakracu sredinom 18. veka, kao i u ostalim delovima Mitropolije, za složenije građevinske poduhvate bili angažovani, pogotovo građenje reprezentativnih zasvođenih crkava. Pa se pretpostavlja da je neko od stranih graditelja, Nemac ili vojni arhitekta, učestvovao u gradnji crkve.
I u periodu od 1893. do 1896. godine, kada je zdanje obnovljeno, opet je bio angažovan Nemac, ovoga puta čuveni nemački arhitekta Herman Bole, koji je crkvi dodao neovizantijske elemente.
Izvori s početka 19. veka svedoče da je saborna crkva imala i zidne slike u unutrašnjosti, ali ne preciziraju u kojoj meri ni koji su prostori bili oslikani. Postoji mogućnost da je i za ovaj posao bio angažovan Vasilije Romanovič s obzirom da je poznato da je u Karlovačku mitropolijuiz Kijeva došao već kao formiran majstor.[3]
Monumentalni ikonostas u unutrašnjosti delo je zagrebačkih stolara, a ikone su oslikali srpski slikari Stevan Todorović i Živko Jugović. Ikonostas je nestao ili devastiran u Drugom svetskom ratu, kao i veći deo ostale unutrašnje opreme.
Crkva je 1991. zapaljena od strane hrvatskih snaga. Većina crkvenog inventara koja je nestala u periodu od 2003. do 2005. godine je delimično obnovljena. Crkvi do danas nije vraćen stari sjaj.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Grujić, Radoslav (1930). Spomenica o Srpskom pravoslavnom vladičanstvu pakračkom. Pakrac: Izdanje sveštenstva Vladičanstva pakračkog.
- Grujić, Radoslav (1931). Pakračka eparhija: Istorisko-statistički pregled. Novi Sad.
- Kašić, Dušan Lj. (1967). Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva Hrvatske.
- Kučeković, Aleksandra (2014). Umetnost Pakračko-Clavonske eparhije u XVIII veku. Beograd: Akademija Srpske pravoslavne crkve za umetnost i konservaciju.
- Kučeković, Aleksandra (2019). „Rušenje pravoslavnih crkava na području Pakračko-slavonske eparhije početkom Drugog svetskog rata: Osvrt iz ugla sačuvane eparhijske arhive” (PDF). Pokatoličavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: Zbornik radova. Zagreb: : Srpsko narodno vijeće. str. 441—462.
- Mileusnić, Slobodan (1997). Duhovni genocid: Pregled porušenih, oštećenih i obesvećenih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata u ratu 1991-1995 (1997). Beograd: Muzej Srpske pravoslavne crkve.
- Mišić, Aleksandra (2019). „Stradanje Episkopskog dvora u Pakracu 1941. godine”. Godišnjak za istraživanje genocida. 11 (2): 391—427.