Tanzimatske reforme
.svg) |
| Istorija Osmanskog carstva |
|---|
Tanzimatske reforme se odnose na period između 1839. i 1876. godine (kada se pojavio Prvi osmanski ustav)[1].
Uvod[uredi | uredi izvor]
Tanzimatska era je započela sa ciljem, ne radikalne transformacije, već modernizacije, sa željom da se konsoliduju društveni i politički temelji Osmanskog carstva.[2] Reforme je pokrenuo sultan Mahmud II (1808–1839), a kulminirale su u obliku jako naglašenog autokratskog kraljevstva pod kontrolom Abdul Hamida II (1876–1909) – još poznat i kao „krvavi sultan“. Mahmut II je preobratio polunezavisne državne institucije u centralizovana ministarstva po uzoru na evropske sisteme vladanja, zatim je ukinuo janjičare (što je bio samo uvod u prave vojne reforme), i pokrenuo reforme u obrazovanju i finansijama. Međutim, Mahmut nije uspio da obavi svoj posao do kraja; umro je 1.7.1839.
Događaji[uredi | uredi izvor]
Planovi carske Rusije, tj. Katarine II, tadašnje ruske carice (1772–1787), podrazumijevali su okupiranje značajnih oblasti Evroazije; Rusija je planirala prisvojiti Malu Aziju i sva srednjoistočna područja do Indije, te je u sklopu priprema za ostvarenje svojih pretenzija počela u Crnom moru graditi ratnu flotu.
Porta je bila primorana na preventivni udar 1787. Rat je završen 1792. mirovnim sporazumom u Jašiju, gdje je Porta pretrpjela teritorijalni gubitak pomjerivši granicu s Rusijom.
Neprekidni porazi koje je osmanska armija trpjela posljednjih decenija, naveli su Selima III (1789–1807) da temeljno reorganizuje osmansku vojsku. Selim III je planirao izgradnju vojske po uzoru na evropske militantne organizacije, jer je shvatio da tradicionalnim vojnim sredstvima Osmanlija ne može više postići puno. Budući da je sa francuskim carstvom skoro dva i po stoljeća održavana dobra veza, tj. uspješna prijateljska politika, u zemlji su se obreli brojni francuski vojni instruktori. Za to vrijeme mnoge evropske sile su se zanimale za Egipat, među kojima i Engleska, te i sam Napoleon. Napad Napoleona na lokalne egipatske snage i njegova pobjeda protumačeni su od strane Porte kao direktan atak. Porta potpisuje savez s Engleskom, koja iskrcava trupe u Egipat, nakon čega se francuska vojska povlači. Godine 1803. povlače se i engleske trupe, te Porta za upravnika Egipta postavlja Mehmet Alija, kojeg su lokalci nazvali Muhammed Ali.
1806. Osmansko carstvo dolazi u ponovni sukob s Rusijom, zbog svrgavanja proruskog vojvode Vlaške i Moldavske od strane Porte, te zaposjedanjem tih kneževina od strane Rusije. Istovremeno je Karađorđe digao ustanak protiv Porte 1804. i uspio zadržati vlast nad većim dijelom Srbije do 1813. Rat s Rusijom Porta privodi kraju tek 1812. bez prevelikih teritorijalnih gubitaka. Miloš Obrenović 1815. postaje regent Srbije, te postiže kompromis kojim dobija ograničenu autonomiju, ali i dalje ostaje osmanska vojna uprava. Uprkos svemu, moderna organizacija vojske je znatno kasnila. Formira se novi red vojske – eskinçi, koji su zamijenili janjičare. Tako su janjičari izgubili svoj privilegovan položaj, i kada su se pobunili, trupe vjerne vladi su izvršile pokolj nad njima. Eskinçi su uglavnom bili sastavljeni od pripadnika bivših janjičara; bili su disciplinovani, moderno naoružani i uvježbani. Međutim, ukidanje janjičarskog odreda odbilo se o glavu Osmanskom carstvu; tako su znatno oslabile njegove odbrambene sposobnosti – Osmanlije počinju gubiti na frontovima od Ruskog carstva, te 1829. potpisuju mirovni ugovor.
Uporedo s tim događajima, Muhammed Ali je u Egiptu uspostavio jaku i centralizovanu poziciju moći, preuzeo dijelove carstva koji su nominalno pripadali sultanu, te od nj zatražio da mu prepusti Siriju. Kada mu to nije dopušteno, krenuo je u prodor protiv sultana njegov sin Ibrahim-paša 1832. Pošto su Engleska i Francuska imale vlastite planove, nisu se uplitale u ovaj sukob, te je Porti u pomoć priskočila Rusija, natjeravši Muhameda Alija da prizna vrhovnu osmansku vlast, dok je Porta prepustila Siriju Aliju.
Likvidacija timarskog sistema je službeno obavljena 1831, te je tako pretežni dio tog zemljišta prešao u vid državnog vlasništva, a imao je i značajan vojni apekt. Uspostavljena je centralna blagajna koja je kontrolisala prihode postojećih zadužbina, te iz čijeg se budžeta izdvajao novac za vjerske ciljeve i izdržavanje službenika. Bojnomedicinska škola utemeljena je 1827, a ratna škola 1843. Od 1827. primjenjuje se praksa slanja stipendista na vojne škole u evropske države. 1831. pokreću se prve turske novine – Takvimi Yekayi (kalendar događaja), kao službeni list Osmanskog carstva. Zatim su preimenovana nadleštva u ministarstva, da bi se na kraju ured poglavara divanskih sekretara od 1836. zvao Ministarstvo spoljnih poslova. U gradovima je uveden evropski način odijevanja; nošenje turbana je zabranjeno, a uveden je fes, porijeklom iz sjeverne Afrike. Mahmut II nije doživio dovršetak započetog posla; nakon njegove smrti 1.7.1839. njegov posao je nastavio sin Abdulmesit I. Sveukupne mjere su dobile ime Tanzimati Hayriye (Spasonosni novi poredak). Časno carsko pismo je proglašeno 3.11.1839. Njime je, između ostalog, riješen problem diskriminacije nemuslimana u Carstvu; oni su postali punopravni osmanski građani, na sve njih su primjenjivani isti porezi, te pravedan postupak regrutacije u vojsku (zaživio od 1813). Pravosuđe je reorganizovano prema evropskom uzoru, te je uvedena snažna centralizovana provincijska uprava po francuskom modelu. 1840. je osnovan prvi novčani zavod u Carstvu, Banque de Constantinople, koja 1854. pada pod stečaj, ali se, dvije godine kasnije, uspostavlja Osmanska banka, čiji je glavni zadatak bio utjerivanje spoljnih dugova.
Paralelno s ovim promjenama, Muhammed Ali je pokrenuo radnje koje su podrazumijevale širenje na račun Porte. Iako je imao podršku Francuske, pakt stvoren između Rusije, Velike Britanije, Austrije i Pruske, tražio je od Alija da vrati Porti sjevernu Siriju, Meku i Medinu, te Krit i osmanske jedinice na Alijevu stranu. Ali je posustao tek kada su se engleske trupe iskrcale u Siriju. Tjesnaci koje je Osmansko carstvo kontrolisalo sada su bili dostupni na upotrebu paktu sila kojima se pridružila i Francuska. Rusija gubi status zaštitnika Osmanskog carstva, te kontrolu nad tjesnacima, te 1853. kreće protiv Porte. Međutim, engleske i francuske snage priskaču u pomoć Porti, te ruska armija sve češće doživljava poraze, i u proljeće 1856. potpisuje mirovni ugovor u Parizu, gdje se garantuje integritet Osmanskog carstva, koje je istovremeno primljeno u sastav evropskih država.
Nemiri u Osmanskome carstvu, počevši od onih u BiH 1857, pa do onih u Libanu, Kritu i Bugarskoj, uticali su na donošenje novog Ustava. On je objavljen 23.12. 1876, a u njemu su obnovljene temeljne vrijednosti – nedjeljivost države, vjerska sloboda nemuslimanima, a predviđena su i dva nova doma – senat i skupština. Iako su motivi za implementaciju Tanzimata bili birokratski, on je bio podstaknut liberalnim ministrima i intelektualcima poput Dimitrios Zambakos-paše, Kabuli Mehmed-paše, tajnog društva Mladih Osmanlija,[3][4] i liberalnih stavova poput Midhat-paše koji je takođe se često smatra jednim od osnivača Osmanskog parlamenta.[5][6][7][8] Zahvaljujući novonastalim unutrašnjim, finansijskim i diplomatskim krizama 1875–1876, Midhat-paša je uveo ustav iz 1876. godine, čime je okončan Tanzimat.[9]
Uprkos svim preventivnim mjerama, u aprilu 1877. Rusija objavljuje rat Porti zbog njenog odbijanja da se odrekne Bugarske, BiH, Srbije i Crne Gore. Osmanlije se nisu mogle oduprijeti Rusima te su doživjeli nekoliko teških poraza, koji su ih prisilili na potpisivanje katastrofalnog mirovnog ugovora s Rusima u San Stefanu, kojim su se odrekli skor osvih evropskih posjeda.
Međutim, Engleska i Austrougarska nisu željele toliku premoć Rusije na Bliskom istoku, te se situacija znatno zaoštrila. Oto fon Bizmark, kao „pošteni posrednik“, predlaže plan za razrješavanje krize, koji biva predmet rasprave u Berlinu 13.7.1878. Time je postignuta ravnoteža u Evropi, a iz osmanskog državnog sklopa istupaju Rumunija, Srbija i Crna Gora.
Dodatak[uredi | uredi izvor]
Tanzimatske reforme su imale odjeka i na Balkanskom poluostrvu. Između ostalog, Balkanska kriza 1876. bila je od većeg značaja, jer su bile upletene Srbija, Bugarska, Crna Gora, te hrišćanski seljaci iz Hercegovine. Krizu Porta privodi kraju, nanijevši pobunjenim snagama, posebno Srbiji, uništavajući poraz.
Međutim, tanzimatske reforme uticale su pozitivno na područje BiH. U Sarajevu i Mostaru sve veće evropske sile uspostavljaju konzulate i konzularne agencije. Reorganizovana je lokalna uprava sa ciljem centralizacije, uvedeno je Upravno vijeće kojim je predsjedavao sam valija, te kajmekami (koji su kontrolisali sandžake). U drugoj polovini XIX stoljeća ukida se esnafska organizacija u BiH, koja je bila kočnica proizvodnje i prometa.
Privredni tokovi u BiH potpomažu se izgradnjom kolskih puteva, te željezničkom prugom. Telegrafski saobraćaj počinje se razvijati od 1858, a do 1875. već 19 telegrafskih stanica u BiH je umreženo i povezano sa Stambolom. Nemuslimansko stanovništvo izgrađuje nove škole i bogomolje, a radi se i na izgradnji nacionalne svijesti.
Posljedice[uredi | uredi izvor]
Tanzimatske reforme, iako predviđene da olakšaju život građana u Osmanskom carstvu, da učvrste moć sultana i ojačaju carstvo u ekonomskom, političkom, vojnom i kulturnom smislu, nisu bile naročito uspješne. Sporost u njihovom sprovođenju, stalni sukobi Porte sa Rusijom i drugim silama, unutrašnji nemiri te slaba centralizovanost carstva, bile su glavne kočnice provođenja tanzimata.
Iako su tanzimatske reforme približile Portu tadašnjim evropskim standardima, sporost u njihovom sprovođenju nije mogla zadovoljiti velike evropske sile. Možda je ukidanje janjičara imalo najlošiji efekat po vojnu moć Osmanskog carstva. S druge strane, reforme u oblasti obrazovanja, finansija i kulture su značajno popravile ugled carstva u očima mnogih evropskih sila, koje su u teškim vremenima priskočile Osmanlijama.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Cleveland & Bunton 2012, str. 82.
- ^ Guler, Emre (2014). Masculinities In Early Turkish Republican Novels (1924-1951) (Teza). Istanbul Bilgi University.
- ^ Lindgren, Allana; Ross, Stephen (2015). The Modernist World. Routledge. ISBN 978-1317696162. Pristupljeno 6. 5. 2017.
- ^ Yapp, Malcolm (9. 1. 2014). The Making of the Modern Near East 1792-1923. Routledge. str. 119. ISBN 978-1317871071. Pristupljeno 6. 5. 2017.
- ^ Hanioğlu, M. Şükrü (1995). The Young Turks in Opposition. Oxford University Press. ISBN 978-0195358025. Pristupljeno 6. 5. 2017.
- ^ The Syrian Land: Processes of Integration and Fragmentation : Bilād Al-Shām from the 18th to the 20th Century. Franz Steiner. 1998. str. 260. ISBN 978-3515073097. Pristupljeno 6. 5. 2017.
- ^ Zvi Yehuda Hershlag (1980). Introduction to the Modern Economic History of the Middle East. Brill Archive. str. 36—37. ISBN 978-90-04-06061-6. Pristupljeno 9. 6. 2013.
- ^ Caroline Finkel (19. 7. 2012). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300-1923. John Murray. str. 6—7. ISBN 978-1-84854-785-8. Pristupljeno 11. 6. 2013.
- ^ Selçuk Akşin Somel (2010). The A to Z of the Ottoman Empire. Rowman & Littlefield. str. 188. ISBN 978-0-8108-7579-1. Pristupljeno 9. 6. 2013.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Stojančević, Vladimir (1971). Južnoslovenski narodi u Osmanskom carstvu od Jedrenskog mira 1829. do Pariskog kongresa 1856. godine. Beograd: Izdavačko-štamparsko preduzeće PTT.
- Stojančević, Vladimir (1990). Srbija i oslobodilački pokret na Balkanskom poluostrvu u XIX veku. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
- Stojančević, Vladimir (1996). Jugoistočna Srbija u XIX veku (1804-1878). Niš: Prosveta.
