Freske iz Tire

Beračice šafrana

Freske iz Tire predstavljaju korpus freski u Akrotiriju na kikladskom ostrvu Santorini koje su otkrivene u iskopavanjima koje je vodio i nadgledao grčki arheolog i profesor Spiridon Marinatos, u periodu od 1967—1974. godine.

Umjetnost na Tiri nije iznikla ni iz čega. Od svih egejskih regiona, region Kilkada je mjesto gdje se umjetnost prvo pojavila. Nekih hiljadu godina ranije nego su nastale freske u Tiri, kikladsko društvo je proizvelo jedinstvene primjerke skulpture, male figure u mermeru, koje su sa svojim jasnim i jednostavnim linijama, proporcijama ugodnim za oko, mekanim prelazima iz jedne ravni u drugu i zbog plastičnosti svoje forme, proglašene „vječito modernim“. Ta jedinstvena umjetnička djela su vodič kroz koncepte, vjerovanja, ideje i kognitivni svijet starih ostrvljana sa Kiklada. Ne samo da se ovi ribari i moreplovci nisu podvrgli elementima i fenomenima prirode, nego su ušli u dijalog s njima, upotrebljavajući ih za svoja interesovanja. Zajedničku tradiciju, sa različitim umjetnicima koji su radili na različitim ostrvima, već su hiljadu godina ranije stvorili kikladski vajari.

Poznavanje geografije i astronomije, iz potrebe, ali i kao rezultat morskih putovanja, čak i fizike (aerodinamike i hidrodinamike) i hemije (grnčarije i metalurgije), iako ne empirijskog karaktera, bez sumnje je bila od pomoći u širenju intelektualnog horizonta ostrvljanja koji, kao i prirodni horizont, odnosno more koje ih je okruživalo, nije imao granica. Dijalog između ostrvljanja i prirode uvijek se kretao u okvirima jedne referentne tačke, čovjeka i njegovih preokupacija. Tako da se može reći da je antropocentrizam, karakterističan za egejsku civilizaciju, nastao na Kikladima. U arhitekturi, prostornoj organizaciji (naselju) i u umjetnosti postojalo je apsolutno poštovanje za ljudsku skalu koja nije nikada zanemarena. Monumentalne strukture, kao što su hramovi, grobnice, itd., i zoomorfne predstave božanstava su bile potpuno drugačije od karakterističnih osobina civilizacija sa Istoka, sa svojim despotskim sistemom vladavine koji je u direktnoj suprotnosti sa karakterom i mentalitetom ranih egejskih ostrvljanja. Rana kikladska umjetnost, uvijena je u neku vrstu misterije, pošto nije jasno da li je čovjek postao božanstvo, ili je bog dobio ljudski oblik.

Arheološka istraživanja pokazuju da uloga Tire u razvoju kikladske civilizacije ni u kom slučaju nije bila marginalna. Male mermerne figure i vaze koje su tu pronađene, čak iako nisu lokalnog porijekla, govore nam da je Tira ostrvo koje učestvuje u zajedničkom pogledu na svijet kikladske civilizacije. Prema tome nema ničega neobičnog u prisustvu umjetnosti slikarstva u Akrotiriju. Ove freske su služile potrebama društva sa tradicijom u trgovini i moreplovstvu, društvu koje je otvorenog karaktera sa dugom istorisjkom umjetničkom tradicijom. U ovom slučaju promijenio se samo medij izražavanja i umjesto mermera kikladskog vajara, umjetnik sada koristi boju za registrovanje svojih razmišljanja i ideja, na novom otkriću u to vrijeme, krečanom gipsu. Ono što se može vidjeti na freskama iz Akrotirija je ista percepcija svijeta, ista ljudska skala u predstavljenim figurama kao i u ostatku predstavljenih motiva.

Porijeklo

Iako se fragmenti slikanog krečanog gipsa mogu sresti u ranoj minojskoj civilizaciji na Kritu, koji potiču iz polovine trećeg milenijuma p. n. e., dekoracija i slikanje zidova se smatra izumom sa Istoka, egipatskog o sirijskog porijekla. Ovaj stav je često citiran kao evidencija direktnih trgovinskih i moreplovačkih aktivnosti na Kritu i njegovim vezama sa istočnim dijelom Sredozemlja. Ipak, pod svijetlom otkrića na Kikladima, naročito na Tiri, stavljene su ozbiljne sumnje na te aktivnosti. Izolovano prisustvo nekoliko predmeta, uglavnom grnčarije, porijeklom sa Krita, nije dovoljan dokaz fizičkog prisustva Krićana i njihovih brodova u Egiptu, Siriji i Palestini. Suprotno tome, uloga Kiklada u moreplovstvu i trgovini je dobro poznata i ide više milenija unazad. Stoga je prirodno da su ostrvljanji, moreplovci i trgovci sa Kiklada sa stotinama godina akumuliranog iskustva, bili prvi koji su uspostavili direktan kontakt sa istočnim Sredozemljem i razmjenjivali proizvode i ideje. Najvejrovatnije nije beznačajno da su mitska bića, kao što su grifon (biće polulav-poluorao) i gorgone, koja su bila poznata u istočnoj umjetnosti, vrlo rano pojavila i na Kikladima. Ovi elementi prikazani na freskama u Aktrotiriju, kao i bliske umjetničke i druge veze između Tire i Istoka, navode na zaključak da ako je fresko slikarstvo zaista novina koja je stigla sa Istoka, nije nemoguće da je put kojim je stiglo u Egej prolazio kroz Kiklade, a možda čak i kroz samu Tiru.

Materijali i tehnika

Bokseri; freska iz sektora B u objektu „Xeste 3“, Nacionalni arheološki muzej Atine

Proces slikanja na zidovima u Akrotiriju naizgled nije drugačiji od onog koji je već poznat sa Krita. Površine kamenih zidova prvo su se prekrivale slojem mješavine blata i slame na koji je nanošen sloj krečanog gipsa oko 1,5 cm debljine. Na ovaj posljednji sloj je nanošeno nekoliko slojeva finog gipsa, ne više od 0,5 cm debljine. U nekim slučajevima prethodni sloj je urezivan, škraban, kako bi se sloj koji bi se na njega nanosio bolje primio i dobila kompaktnija površina.

Obično se tvrdi da su krićanske freske rađene u tehnici buon fresco, (fresko slikanje na vlažnoj podlozi maltera). Osnovne boje kompozicije jesu slikane na vlažnoj površini maltera radi bolje asimilacije minerala upotrebljenih pigmenata, međutim boje koje su korišćene za detalje su fiksirane organskim fiksativom, najvjerovatnije bjelancetom jajeta. Prihvatajući da je korišćena kombinacija obe tehnike, neki autori stavljaju akcenat na raznolikost njihove implementacije i smatraju da je postojanje finog sloja krečanog gipsa dokaz upotrebe tehnike buon fresco, kao i da je mješanje pigmenta sa krečom rađeno zarad bolje kohezije sa malterom.

Arheološki podaci kao rezultat iskopavanja u Akrotiriju pokazuju da je ovdje takođe primjenjena miješana tehnika - buon fresco i fresco secco - prva u onim slučajevima gdje su boje koje su ušle u malter očuvane u veoma dobrom stanju, a druga gdje je vidljivo da je boja formirala koru na površini maltera ne prodirući u njega, i prema tome podložna ljuštenju. Iako naučne analize pigmenata i maltera u slučaju freski iz Tire nisu još završene, rašireno je mišljenje da su nijanse iste boje postizane miješanjem pigmenta sa vodom u kojoj je bio razuđen kreč.

I u Kritu i u Tiri, gornje i donje granice slikanih površina freski, definisane su tako što se zategnuta žica utiskivala na svijež malter. Konture i detalji figura su takođe opisane na svježem malteru utiskivanjem žice ili urezivanjem površine. U nekim slučajevima su iscrtavane slabijim tonom boje. Ovi početni crteži nisu nužno tačni i služili su kao grubi vodič, pošto ih je umjetnik često korigovao tokom procesa slikanja.

Pigmenti koje su koristili slikari iz Tire kao i njihove kolege sa Krita, bili su mineralnog porijekla. Osim bijele boje krečanog gipsa, crvena je dobijana od zemljanih minerala željeza i hematita, a žuta od okera. Crna boja je takođe mineralnog porijekla. Iako se plava mogla dobiti od azurita, poznatog na Kikladima još od trećeg milenija p. n. e., po onome što su pokazale naučne analize freski, plava boja koja je u njima korišćena potiče od egipatske plave, čiji je sastav na bazi jedinjenja silicijuma, bakarnog i kalcijumovog oksida i glaukofana, a u nekim slučajevima je primijećena i njihova mješavina.

Umjetnici iz Tire su uspješno koristili ovu ograničenu paletu, dajući impresiju da su na raspolaganju imali širi opseg boja. Iliakis tvrdi da je to postignuto iscrtavanjem crnih linija oko tri glavne boje, crvene, plave i okera, kao i postavljajući ih jednu pored druge, ali i međusobnim miješanjem pigmenata u nekim slučajevima. Tako je malo crne miješano sa plavom kako bi se dobila siva, crna sa crvenom za dobijanje braon boje, a bijela sa crvenom za različite ružičaste tonalitete.

U freskama na Kritu i mikenskom arheološkom nalazištu u Trinitu na Peloponezu, potvrđena je upotreba zelene kao rezultat miješanja plave i žute. Međutim, iako su slikari iz Tire koristili i plavu i žutu, nije primijećeno njihovo miješanje kako bi se proizvela zelena boja. Ponuđeno je više objašnjenja, ili razloga, za nepostojanje zelene boje u freskama iz Akrotirija: miješanje plave i žute je kao rezultat dalo zelenu koja je bila nestabilne prirode i nije preživjela tok vremena; upotreba zelene je bila inovacija sa Krita koju imjetnici Tire nisu usvojili; ili, najvjerovatnije, zelena je otkrivena i korišćena nakon perioda u kom su nastale freske iz Tire.

Iako u sadašnjem stanju freske sadrže hromatsku raznolikost, činjenica je da je umjetnicima Tire bio na raspolaganju ograničen izbor boja. Iz tog razloga bili su primorani da uspostave odeđena pravila prilikom upotrebe istog pigmenta kako bi kao rezultat dobili više od jedne boje. Okerovu žutu su koristili za prikazivanje određenih biljki, za lava, kao i za kožu jednog od nagih mladića. Plava je upotrebljavana i za prikazivanje drugih boja, kao što je tamnosiva, u slučaju prikaza perja ptica, krzna životinja, krljušti riba i kože delfina i kose mladih figura, ili u zamjenu za tamnozelenu određenih biljki kao što su bršljan, papirus, ljiljan, trska (biljka) i palme. Bijela boja maltera je upotrebljena za prikaz blijede kože ženskih, a crvena za prikaz tamnije kože muških figura.

Prostori i ikonografija

Enterijeri ukrašeni freskama se mogu klasifikovati u dvije kategorije: privatne kuće i javni objekti. U privatnim kućama, koje se identifikuju kao takve zbog svojih relativno malih dimenzija, unutrašnje organizacije i predmeta koji se u njima sreću, freske se uvijek nalaze u sobama na gornjem spratu, nikada u prizemlju. Ovo se objašnjava činjenicom da su prizemlja korišćena za svakodnevne aktivnosti i osnovne potrebe članova domaćinstva kao što je skladištenje i pripremanje hrane.

Javni objekti se mogu prepoznati po svojoj veličini. Zidani su kockastim kamenjem i karakteriše ih drugačije uređenje enterijera kao i odsustvo predmeta uobičajenih u domaćinstvima. Iako se i u javnim objektima freske takođe nalaze na zidovima prostora koji se nalaze na gornjim spratovima, ovdje ih se može sresti i u prizemlju.

I u jednoj i u drugoj kategoriji navedenih objekata, prostori koji su ukrašeni freskama su očigledno odabrani po kriterijumu funkcije i značaja. Kao što Morgan primjećuje, izbor teme je morao biti relevantan za objekat kojem su freske namjenjene, ljudima koji su ih naručili, kao i za vrijeme u kom su slikane, ili u kom je trebalo da budu posmatrane. Tako su dnevene sobe privatnih kuća koje su bile predviđene za potrebe druženja i okupljane stanara, ili prostori predviđeni za određene rituale u javnim objektima, težili da budu ukrašeni freskama.

Umjetnik je podijelio cijelu površinu koja će biti slikana u tri dijela: donji dio je bio rezervisan za bazu glavne kompozicije, srednji za glavni motiv, a gornji za dekorativne motive, ili minijaturne frizove. Dijeleći površinu na taj način, umjetnik je na samom početku uspostavio organizaciju sveukupne kompozicije. Prikazane figure nisu imale funkcionalnu vezu sa neutralnom bijelom pozadinom zida na kom su slikane.

Vidi još

• Kikladska umetnost
• Santorini

Spoljašnje veze

• Zvanična prezentacija Zadužbine Tira Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. mart 2012)