Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu
Opšte informacije
MestoNiš, Srbija
OpštinaMedijana
Vreme nastanka1819.
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture

Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu poznata i kao Mali saborni hram (jer je sve do osveštenja niške Saborne crkve 1878. godine bila prvi Saborni hram Eparhije niške), predstavlja zaštićeno nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja pod posebnom zaštitom države. Posvećena je Svetim Arhistratizima, čiju slavu crkva obeležava 21. novembra svake godine, svetom liturgijom i drugim svečanostima.

Građena je od 1814 — 1819. godine, a osvećena 1819. za vreme mitropolita Melentija Mučenika i vladavine Osmanlijskog carstva u centralnom delu Niša, kojim je vladao osmanlijski zapovednika Niša, Huršid-paše.

Položaj[uredi | uredi izvor]

Crkva se nalazi u jugozapadnom delu porte Sabornog hrama u strogom centru Niša na Trgu 14. oktobar. Sa jugozapada graniči se Episkopskom ulicom, sa severozapada Prijezdinom ulicom, sa severoistika Sabornim hramom a sa jugoistoka Vladičanskim dvorom. Organizaciono pripada Eparhiji niškoj a administrativno gradskoj opštini Medijana, Gradu Nišu i Nišavskom upravnom okrugu.

Unutrašnjosti crkve se može prići iz Prijezdine ulice i parkovskom stazom sa severne strane kroz portu Saborne crkve.

Stanje zaštite[uredi | uredi izvor]

Nakon velike polave Niša 1948. hram je iste godine obnovljen.

Ovaj hram je proglašen za spomenik kulture, pod posebnom zaštitom države. Više puta je renoviran i obnavljan.

Predstavnici Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kuluture predali su 27. aprila 2018. godine starešini niškog Sabornog hrama protojereju-stavroforu Branku Cincareviću konzervatorski obrađene prestone ikone sa ikonostasa hrama Svetih Arhistratiga. Ukupno su obrađene 62 ikone, od kojih neke, kao što su prestone ikone Hristosa i Bogorodice datiraju iz 1814. godine, iz vremena pre završetka hrama. Njihova restauracija je trajala godinu dana.[1]

Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.[2]

Pogled iz dvorišta crkve 2020. godine

Istorija[uredi | uredi izvor]

S početka 19. veka Niš nije imao gradsku crkvu. — crkvu Svetog Nikolaja Mirilikijskog, Turci su pretvorena u džamiju posle Druge seobe Srba 1738. godine, a Crkvu Svetog Pantelejmona prvo su opljačkali, pa do temelja srušili.[3]

Gradnju crkve nišlije su započele 1814. godine, u vreme Makarije II mitropolita u Nišu, pod vrlo teškim uslovima izgradnja crkvenih građevina u okupiranoj Srbiji, i u vrema kada je vođen Drugi srpski ustanak protiv ropstva pod Turcima.

Gradnja crkve koja je trajale do 1819. u godini, obavljena je nakon spajanja Mitropolije niške i Arhiepiskopije nišavske u jednu eparhiju, pod novim mitropolitom niškim kir Meletijem,[4] u ograničenim i strogo kontrolisanim uslovima jer Osmanlije nisu dozvoljavali da ovaj pravoslavni hram svojim izgledom zaseni neku od dvadesetak Niških džamija.

Uslov je bio da crkva bude do pola ukopan u zemlju, bez kupola, krstova i zvonare, i da bude ograđen visokim zidom, kako bi bio zaklonjen od očiju Turaka.

Nakon pet godina gradnje, 1819. godine crkva posvećena Svetim Arhistratizima, je konačno završena i osveštana pre stavljena u službu bogu i hristoljubivom narodu Niša. Ovaj događaj je za hrišćansko stanovništvo grada Niša značio mnogo, jer Niš u to vreme nije imao ni jednu crkvu, a gde su niški episkopi i mitropoliti u međuvremenu služili, možemo samo da nagađamo jer nema pisanih dokumenata.

Osnivanje škole u crkvi
Pri novoj crkvi, mitropolit Meletije uz pomoć i saradnju grčih, cincarskih i srpskih trgovaca, osniva 1820. godine grčku školu, koja će postojati do 1830. godine. U ovoj školi pored grčke učila se i slovenska pismenost, a prvi učitelj je bio Nikola Kratovalija Georgijević.[5]

Prva školska zgrada podignuta je 1830, godine u blizini crkve na čijim temeljima se nalazi škola danas poznata kao OŠ „Učitelj Tasa“ Niš.

Drugo osvećenje crkve

Crkvu nakon što je po drugi put osvećena 6. oktobra 1839. godine, od strane njenog mitropolita Grigorija, naredne godine (17. februara 1840. godine) posetio je knez Mihailo Obrenović sa svojom majkom kneginjom Ljubicom po povratku iz Carigrada.

Treće osvećenje crkve

Crkva je delimično ruiniran u vremenu Prvog svetskog rata, kada su ga prvo nemački vojnici koristili za bogoslužbene potreba, a zatim od bugarskih okupatora stacioniranih u Nišu. Obnovljen je u vreme niškog episkopa Dositeja Vasića 1927. godine.

Dvadesetak godina kasnije kada je 1948. Godine velika poplava zahvatila čitav grad, poplaljen je i značajno oštećen i mali Saborni hram. Hram je ubrzano obnovljen, zahvaljujući predsedavajućem niške crkvene opštine Jordanu Cvetkovića i vladike niškom Jovana Iliću. Nakon ove obnove crkva je po treći put osvećen 14. novembra 1948. godine, od strane episkopa niškog Jovana.

Četvrto osvećenje crkve

Makon poslednje oobnove crkve u periodu od 2001. do 2006. godine, kada je u potpunosti crkva živopisana, promenjen pod pod tremom, očišćen stari ikonostas i urađena nova fasada, crkvu je osveštao početvrti put tdšnji episkop niški Irinej, sada patrijarh srpski.

Izgled[uredi | uredi izvor]

Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu sagrađena je od nepečene cigle i kamena, a omalterisana mešavinom slame sa vodom i ilovačom, koja je služila za povezivanje cigle i kamena. Prepokrivena je ćeramidom, i bila je bez kupola, zvonika i krsta na krovu (koji je naknadno dodat)

Ikonostas, koji su uradili nepoznati majstori po ugledu na ikonostase Svete Gore, sastavljen je od 72 ikone.

Tako izgrađena crkva, ukopana je u zemlju i opasana visokim zidom do njenog krova, bez dovoljno svetlosti i svežeg vazduha, više je ličila na zemunicu, punu vlage.

Crkva je freskopisana, a ikonostas, koji su uradili nepoznati majstori po ugledu na ikonostase Svete Gore, sastavljen je od 72 ikone. Trinaest ikona oslikanih u 18. i početkom 19. veka spadaju u najlepše primerke pravoslavnog ikonopisa, kao što su prestone ikone Hristosa i Bogorodice iz 1814. godine.

Kada je u Nišu Venedikt postavljen za episkopa niškog, on je dužnost mitropolita obavljao od kraja 1842. ili početka 1843. do 1845. godine,[6][7] U tom periodu Venedikt je saopštio uglednim Nišlijama da će uputiti zahtev u Istanbul da se dozvoli postavljanje, ako ne zvona a ono bar klepala na crkvi. Pošto je dobio ferman on je i postavio klepalo „da čuka kad je crkveno vreme da se zna”.

Prvi put je klepalo u Nišu 19. decembra 1843. godine. Turski građani su protestovali zbog toga čak su izjavili paši da će oni sami skinuti klepalo. Paša im je najstrožije zabranio da bilo šta pokušavaju. Zabranio im je da i pored crkve prolaze.[8] Na petnaestak dana pred Uskrs 1844. godine Osman Žabota, sa nekoliko Turaka, pobuni Arnaute da udare na varoš, skinu klepalo i crkvu poruše i upale. Čuvši to, mitropolit je izjavio paši da će raditi po crkvenim kanonima i da će klepalo da koristi celu nedelju i noću i danju a da ako se nešto desi da će paša biti kriv. Paša je na to rasporedio u svaku ulici oko crkve po jednu četu vojnika a u crkvu pred crkvena vrata postavljena su dva šiljboka (voda). Turci nisu smeli ni blizu crkve da priđu, a kamoli šta da urade.

Tako je mitropolit Venedikt sačuvao crkvu.

Sve to kroz više od 200 godina dugu istoriju nije smetalo pravoslavnim Nišlijama da se u njoj i do danas okupljaju i prate bogosluženja.

Severna...
...zapadna...
i južna strana crkve

Po nalogu mitropolita Grigorija 1837. godine pozlaćen je ikonostas i arhijerejski tron 105. Potom je crkva 1839. godine proširena. Tom prilikom dograđeni su tremovi sa južne, severne i zapadne strane, dograđena je krovna konstrukcija i srušen je visoki zid koji je zaklanjao Crkvu od očiju Turaka. Tada je postavljen i ikonostas sa 72 ikone, koji je napravljen 1815. godine u vreme mitropolita Makarija (1812- 1815), kako piše na ikoni svetih Arhangela u donjem delu ikonostasa.[9]

Grob mitropolita Grigorija i Melentija iza oltara crkve Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila

Osvećena je od strane tadašnjeg mitropolita Melentija Mučenika, koji, je 1821, sa još petoricom drugova, bi okrivljen kao saučesnik hrišćanskom ustanku, i bi obešen na niškom mostu, drugi dan duhova, 1819. godine, a u vreme osmanlijskog zapovednika Niša, Huršid-paše.

Nakon što su Mitropolita Meletije, najzaslužnijeg za izgradnju Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu Turci zajedno sa protom Stojanom, sveštenikom Đorđem i uglednim Nišlijama Mladenom, Golubomi Radisavom, od strane Turaka zbog navodne podrške tajnoj revolucionarnoj organizaciju grč. [Φιλική Εταιρεία] грешка: {{lang}}: текст има искошену назнаку (помоћ), koja je imala za cilj oslobođenje balkanskih naroda od turskog ropstva i obnovu Vizantijskog carstva, proglašeni kriivim, osuđeni su na smrt vešanjem. Nakon što su obešeni u Nišu 1821. godine, oni su visili na vešalima tri dana. Potom su Vladiku Meletija sahranili su preživeli niški sveštenici u posebnom grobu, a ostali zaverenici su sahranjeni u svojim porodičnim grobnicama.[10]

Naknadno su kosti mitropolita Meletija izvađene iz groba, i čuvane jedno vreme u kivotu crkve Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila, da bi 1845. godine njegove svete mošti bile položene u grob mitropolita Grigorija u crkvi Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu, sahranjenog nakon smrti 18. oktobra 1842. godiner, severno od oltara. Na nadgrobnoj ploči mitropolita Grigorija nema nikakvog pomena o tome. Iza mitropolita Meletija, ostao je jedan Služebnik većeg formata.[11][12]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Obnovljene ikone vraćene u Mali saborni hram u Nišu”. SPC. Eparhija niška 28. april 2018. Arhivirano iz originala 29. 05. 2019. g. Pristupljeno 29. 5. 2019. 
  2. ^ Mirčetić D.Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
  3. ^ Dimitrije Aleksijević, „Prilozi za istoriju srpske crkve“, Vesnik SPC, III, 1910, Beograd
  4. ^ Milan Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd, 1888, 443-446.
  5. ^ Dragana J. Janjić, Nekoliko pitanja vezanih za istoriju niške episkopije od početka XVI veka do stvaranja bugarske egzarhije sredinom XIX veka, Baština, Sveska 37, Priština, Leposavić, 2014.[1]
  6. ^ Sava, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, 65. 109
  7. ^ Todor P. Stanković, „Niški vladika Venedikt 1843–1845”, Glas Eparhije Niške, god. V, sv. 11, Niš 1909, 309
  8. ^ Niški episkopi, Glas Crkveni kalendar sa Šematizmom niške eparhije za 1900. godinu, Niš, 1899, 222–23
  9. ^ Ivanka Gergova, „Niški mitropoliti, počitani kato svetci v Bъlgariя”, 379.
  10. ^ Petar Gagulić, „Vešala na Nišavi 1821”, Glas pravoslavne eparhije niške 2–3, 1971, Niš, 41.
  11. ^ Milan Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd, 1888, 443-446.
  12. ^ Natpis na mitropolitovom grobu. Milan Milićević, Kraljevina Srbija, 34

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mediji vezani za članak Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Nišu na Vikimedijinoj ostavi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Црква_Светих_арханђела_Михаила_и_Гаврила_у_Нишу&oldid=27384165”