Donski kozaci

Kozačka skupština na čelu sa Stepanom Razinom.

Donski kozaci (rus. Донские казаки), slobodni seljaci i ratnici (kozaci), većinom slovenskog porekla, koji su formirali nezavisne opštine u donjem toku reke Don od početka 15. veka. Od sredine 16. veka do kraja 17. veka formirali su polu-nezavisnu vojničku republiku (rus. войско) na granici Ruskog carstva i Zlatne horde (Krimskog kanata), a od kraja 17. veka do Oktobarske revolucije 1917. bili su povlašćeni vojnički stalež i konjičke jedinice u Ruskom carstvu. U Ruskom građanskom ratu 1918-1920. podelili su se na Crvene (među kojima je najistaknutiji bio Semjon Buđoni) i Bele (koje je predvodio Aleksej Kaledin), a nakon pobede boljševičke revolucije 1920. ukinuti su kao poseban vojnički stalež. Donski kozaci Stepan Razin (1630-1671) i Jemeljan Pugačov (1740-1775) bili su vođe velikih seljačkih ustanaka u carskoj Rusiji, a Jermak Timofejevič (1542-1585) istakao se kao osvajač Sibira. Uloga donskih kozaka u Prvom svetskom ratu i Ruskom građanskom ratu detaljno u opisani u romanu Tihi don sovijetskog pisca (i donskog kozaka) Mihaila Šolohova.

Istorija

Formiranje i organizacija

Kozaci (rus. казак, slobodan čovek) su nastali nakon uništenja Kijevske Rusije od strane Tatara (1240) od pripadnika slovenskih i drugih naroda, većinom odbeglih kmetova iz Poljske i Rusije, koji su se naseljavali u slobodnim stepama između Kaspijskog mora i donjeg Dnjepra, u tzv. Divljem Polju (rus. Дикое Поле). Mešajući se sa starosedeocima, obrazovali su vojne družine - opštine, obično pored velikih reka, najpre Dnjepra, Dona i Volge. Prvi kozaci pominju se već u mongolskoj vojsci Zlatne horde, gde su služili kao graničari, pratioci karavana i laka konjica pod vođstvom svojih atamana i imali svoju samoupravu. Da bi se održali, udruživali su se u grupe i na pogodnim mestima po crnomorskim i donskim stepama podizali svoje gradiće - seči (rus. сечь, utvrđenje od zaseka, kasnije glavni grad). Bavili su se lovom i ribolovom. Postepeno su se opštine udružile u veće kozačke saveze koji su gospodarili celim teritorijama, u stvari tampon-zonama između Moskovske i Poljsko-litvanske države sa jedne, i teritorija pod vlašću Krimskog kanata s druge strane. U 15. veku te kozačke opštine formiraju jake razbojničke družine sastavljene od lako naoružanih konjanika, koji napadaju moskovske i tatarske trgovce i pljačkaju pogranične oblasti svih susednih država. Početkom 16. veka znatno jačaju i sredinom veka formiraju nezavisne, vojnički organizovane državice - vojske (rus. во́йско), koje se nazivaju po oblastima koje su obuhvatale. Tako su sredinom 16. veka stvaraju na Dnjepru Zaporoška vojska, a na Donu - Donska vojska. Od Donske vojske ubrzo se odvajaju grupe kozaka koje obrazuju Jajičku (rus. Яи́цкое во́йско), Volšku (rus. Волжское во́йско), Grebensku (rus. Гребенское во́йско) i Tersku vojsku (rus. Терское во́йско), a s njom zajedno Celokupnu donsku vojsku (rus. Все Донское во́йско).

Nacionalnost i vera u vojskama nisu bili važni ni jasno izraženi. Jezgro su činili Sloveni: pored njih, bilo je i Tatara, Turaka, Vlaha, Kalmika, Jevreja, Gruzina, Čerkeza. Bilo je i Nemaca, Francuza, Italijana, Španaca, pa čak i Engleza koji su došli kao trgovci ili avanturisti, ili su zarobljavani u borbama, pa su stupali u kozake jer su u njih cenjene samo lične zasluge.

Svu vlast u vojskama, uključujući i sudsku, imala je Skupština Kozaka sposobnih da nose oružje; ona je birala i atamana na godinu dana. Pored oblasnog, birani su sreski, gradski i seoski atamani, koji su vršili upravnu vlast. U ratu su birani pohodni atamani i druge vojne starešine.

U ruskoj službi

Zbog čestih napada i pljački, a naročito zbog učešća u ustanku Bogdana Hmeljnickog protiv Poljske i buni Stenjke Razina, kozaci u 17. veku predstavljaju stalnu opasnost za Moskovsku državu i Poljsku, pa one pokušavaju da ih potčine. U drugoj polovini 17. veka gotovo sve kozačke vojske položile su zakletvu na vernost ruskom caru i primile rusko podanstvo. Jajička (Uralska) vojska, zahvaljujući velikoj udaljenosti od Moskve, tek je 1721. potčinjena ruskom Vojnom Kolegiju.

Zbog učešća u buni Kondratija Bulavina 1707, car Petar Veliki potčinio je Donske kozake i zauzeo njihove oblasti. Radi zaštite granice naseljavao ih je u novoosvojenim oblastima, a izabrane atamane potvrđivao je ili ih je sam postavljao. U toku celog 18. veka Rusija je raseljaavanjem donskih kozaka stvarala nove kozačke vojske na ugroženim granicama, za zaštitu zemlje od Turaka i krimskih Tatara, a u Sibiru za zaštitu od od nomadskih ratničkih naroda. Ukidanjem kozačkih skupština (rus. Во́йсковой круг) 1775. atamani su postali činovnici ruske vlade, potpuno nezavisni od kozačkih masa. Postepeno se obrazuje klasa bogatih kozaka, koji dobijaju povlastice na račun ostalih. U 19. veku kozačkim vojskama priznat je status posebne organizacije sa sopstvenom teritorijom. Do 1802. služba u vojsci bila je doživotna, a tada je određena na 30 godina (20 u operativnoj, a 10 u rezervnoj vojsci). Za svaku vojsku određeni su kontingenti oružanih snaga u mirno i ratno doba. U ratu protiv Napoleona (1812-1813) učestvovalo je 27 pukova kozaka, a posebno Leteći korpus atamana Mihaila Platova od 14 pukova naročito se odlikovao u gonjenju francuske vojske. Uprava kozačkih vojski obrazovana je 1879. Na čelu svake vojske nalazio se carskim ukazom postavljeni (rus. наказной) ataman. Pojedine vojske razlikovale su se po odeći.

Kozaci u ratu

Dobro izvežbani, na dobrim i izdržljivim konjima, kozaci su bili vrlo pokretljivi i sposobni za brze manevre. Usiljenim marševima, preplivavanjem velikih reka, savlađivanjem visokih plnina, težili su da iznenade neprijatelja. Vrlo često su izvodili noćne napade, a naročito su se odlikovali u izvođenju reidova i dejstvima u pozadini neprijatelja. U službu su stupali sa svojim konjem i hladnim oružjem; vatreno su dobijali od države. Jahali su bez đemova i mamuza, na kozačkim sedlima (jastuk na sedištu i visoki unkaši), a bili su naoružani karabinom, sabljom (bez rukobrana - tzv. šaška) i kopljem.

20. vek

U Prvom svetskom ratu bilo je mobilisano oko 300.000 kozaka, a veliki deo je poginuo na bojištima. U Ruskom građanskom ratu kozačka sirotinja opredelila se za Crvene, a imućniji kozaci za Bele: posle pobede Crvenih kozaci su 1920. ukinuti kao poseban vojnički stalež. Tek 1936. obnovljeno je nekoliko kozačkih konjičkih divizija, koje su se istakle u Drugom svetskom ratu.