Dragačevska pećina

Kompleks pećina u dragačevskom selu Rti.

Dragačevska pećina je najveći i potencijalno najznačajniji speleološki objekat kompleksa Rćanskih pećina. Nalazi se na levoj dolinskoj strani Rćanske reke, leve pritoke Bjelice, koja protiče kroz Guču i uliva se u Zapadnu Moravu, kao desna pritoka, na ulazu u Ovčarsko-kablarsku klisuru.

Ulaz u Dragačevsku pećinu je na visini od 405,20 m, u podnožju krvenjačke litice, Rćanske stene (543 m). Relativna visina ulaza, u odnosu na korito Rćanske reke, iznosi 30 m, a rastojanje 150 m.

Iznad Rćanske stene, prostire se kraška površ, čija apsolutna visina iznosi 530-550 m. Odlikuje se brojnim vrtačama, s prosečnom dubinom oko 10 m i prečnikom 50-60 m. Vrtače imaju zemljišni pokrivač, pa površ pripada tipu pokrivenog krasa. Kraška površ obuhvata površinu od oko 2 km², dok sabirna oblast Rćanskog potoka, kojoj pripada kraška površ i obod od sericitskih škriljaca, iznosi 3-4 km². Kraška površ je naseljena i obrađena, pa samo morfologija (vrtače), upućuje na njeno kraško poreklo.

Istorija

Pećinski kompleks u selu Rti je najatraktivniji spomenik prirode Guče i Dragačeva. Tu spadaju: Dragačevska, Svetinja(Slepa), Suva pećina i Veliki ponor. Iako ovaj kompleks ispunjava sve uslove za bogat turistički program, uvek je ostajao po strani, povremeno aktuelan, a povremeno zaboravljen. Uzroka je bilo više: mala, nerazvijena opština, relativna udaljenost od važnijih komunikacija i većih gradskih centara, a osnovno, nedostatka lokalne inicijative, odnosno agilnih ljudi. Rćanske pećine su istraživali brojni pojedinci i speleološke grupe. Ni jednog putnika, na relaciji Guča-Ivanjica, nije ostavila ravnodušnim visoka krečnjačka litica i u njoj veliki mračni otvor - Tamnik (stari naziv za pećine).

Istraživanja

Na poziv Raše Kuzmanovića (direktor Geodetske uprave), Joviše Slavkovića (direktor SZI-a za kulturu) i Radislava Đekića (ugostitelj), R. Lazarević, B. Vasiljević i Zlata Jarić, doputovali su u Guču, 22.9.1989. godine da bi ocenjenili uslove za uređenje Velike pećine u selu Rti. Posle obilaska ulaza u Veliku pećinu, dogovoreno je:

• ugostiteljski objekat R.Đekića postaviti nizvodno od izvora koji se nalazi u koritu Pećinske reke,
• budući park predviđen je s desne strane Rćanske reke,
• voda za motel i druge potrebe može se obezbediti iz izvora u koritu Pećinske reke i iz vrela Jaz,
• uraditi delimičnu regulaciju Pećinske reke i izgraditi pristupnu pešačku stazu, do odseka na ulazu u pećinu, visoko preko 10 m,
• organizovani dopunska speleološka istraživanja, krajem oktobra i pripremni Projekat za uređenje pećine.

Dopunska istraživanja Dragačeve pećine, objavljena su 2. i 3.9.2008. godine. Prvog dana, obeležena je pešačka betonska staza, sa dva mosta, od Motela do ulaza u pećinu. U obeležavanju staze učestvovao je Miloš Ivanović (Direkcija za izgradnju opštine Lučani), koji će biti nadzorni organ na uređenju pećine. Staza je široka 1,2-1,5 m, a visoka, pored pećinske reke, 0,5 m. Sutradan, istražen je deo pećine koji je namenjen za turističke posete, čime je dopunjen raniji Idejni projekat. Radovi na pešačkoj stazi, od Motela do ulaza u pećinu, počeli su posle nekoliko dana, ali bez uslova Zavoda za zaštitu prirode. 29.10.2008. godine, u Guči, odnosno u opštini Lučani, obavljeni su razgovori sa predsednicima Opštine, kompletiran je Idejni projekat i posećeni su radovi na uređenju pećine. Peščana staza je bila u završnoj fazi. Radovi na uređenju Velike pećine, otpočeli su 9.1.2008. godine.

Geološki sastav

Kompleks Rćanske pećine izgrađen je u krečnjačkoj ploči, koja se pruža u pravcu severozapad-jugoistok. Ploča je dugačka oko 2 km, a njena debljina iznosi 470 m. Krečnjaci, odnosno dolomitični krečnjaci, su gornjokredne starosti (senon). Krečnjačka ploča leži preko stena karbonske starosti i opkoljena je višim vencima, koji su izgrađeni od karbonskih sericitskih škriljaca.

Speleološke karakteristike

Dragačeva pećina je detaljno istražena 1971.-1972. i 1977. godine. Od toga se izuzima deo pećine, koji je namenjen za turističke posete. Dragačevska pećina, Svetinja (Slepa) i Suva pećina, delovi su jednog speleološkog sistema, koji je izgradila ponorica Rćanski potok, što nestaje u "Velikom ponoru" u selu Rti. Navedene pećine su udaljene od Velikog ponora oko 500 m, u pravoj liniji. Sve tri pećine su izvornog porekla, odnosno pećinski horizont različite visine i starosti. Najstariji horizont je Suva pećina, čiji je ulaz na visini od 476, 73 m, srednji je Svetinja 445, 11 m, a najmlađi i najraznovrsniji je Dragačevska pećina, čiji je ulaz na visini od 405, 20 m. U velikoj pećini razlikuju se tri morfološke celine: Glavni kanal sa Ulaznim kanalom, Suvi i Mokri kanal.

Tablica 1. Morfospeleološke celine Velike pećine

Red. br.	Naziv	Dužina - m	Površina - m²
1.	Ulazni kanal	57,5	570
2.	Glavni kanal	130,0	390
3.	Suvi kanal	102,0	550
4.	Mokri kanal	81,0	120
Svega:		370,5	1.630

Turistički deo pećine, koji obuhvata Ulazni kanal i duži deo Glavnog Kanala, dugačak je 160 m, a zahvata površinu od 870 m² i zapreminu oko 9.000 m³.

1. Ulazni kanal je široko otvoren prema dolini Rćanske reke, a onda se postepeno sužava i snižava prema ulazu u Glavni kanal. Mestimično je širok do 10 m, s maksimalnom visinom od 34 m. Na kraju Ulaznog kanala, pod krečnjačkio-bigrenim odsekom, širina iznosi 4 m, a visina 5 m, a onda se visina naglo povećava, do 20 m. Ispred odseka nalazi se vir, dužine 2,5 m i dubine 1,5 m. Čitav Ulazni kanal ima dnevno svetlo, jer je iznad njega razoren deo pećinske tavanice. Desna strana Ulaznog kanala (u pracu ulaza) je strma do vertikalna, a leva strana je kaskadna, gde se smenjuju odseci i terase. Na visini od 14,5 m, terasa je široka 17,5 m. Dnom kanala periodično protiče voda pećinske reke. U prečnoj komori nalazi se pesak, šljunak i glina. Ovaj nanos poreklom je iz sliva Rćenskog potoka, koji ponire u selu Rti. Širina dna Ulaznog kanala iznosi 5-10 m. Ulazni kanal završava se krečnjačko-bigrenim odsekom, visine oko 14 m.
2. Glavni kanal počinje od vrha odseka. Do početka Glavnog kanala može se doći žljebom, kojim periodično teče voda. Širina rečnog korita, iznosi oko 1 m. Kada se savlada rečno korito-žljeb, nailazi se na jezero, dužine do 3 m i dubine preko 1 m. Od jezera pa do posle t. 7 dno Glavnog je kaskadno i sa virovima ispod kaskada; visina kaskada je oko 1 m. Između t. 7 i 8, nalazi se jedan beli stalagmit, koji je dobio ime Samac. U nastavku, sve do kraja uređnog dela pećine, dno Glavnog kanala blago se diže. Suvo je i zasuto rečnim materijalima različitog kalibra, pretežno peskom i šljunkom iz sliva Rćanskog potoka, ali i šljunkom i oblutcima od krečnjaka. Glavni kanal je dugačak 160 m, do sastavaka Suvog i Mokrog kanala. Deo Glavnog kanala namenjenog za turističke posete, dugačak je 106 m. Glavni kanal raspolaže obiljem zidnog i tavaničnog nakita: na tavanicama su masovni stalaktiti i draperije, a na zidovima bigreni i kalcitni salivi. Na podu su džinovski lonci (virovi) i bigrene kaskade. Podni nakit je oskudan, jer je pećina još uvek periodski aktivna. Izuzetak je Samac, koji je na jednoj niskoj terasi, iznad kaskadnog rečnog korita.
3. Suvi kanal je skoro bez pećinskog nakita. Na početku, širok je 2 m i toliko visok, a zatim se širina povećava do 7 m, a dalje je promenljiva, prosečno 3-4 m. Na kraju, Suvi kanal se sužava i postaje neprohodan, jer je zasut vučenim rečnim nanisom (šljunak, pesak, obluci) koji je uglavnom poreklom iz paleozojskih stena, od kojih je izgrađen veći deo sliva Rćanskog potoka. Visina Suvog kanala takođe je promenljiva i kreće se od 2-5 m, da bi na kraju bio sveden na neprohodnu horizontalnu šupljinu. Pošto rečni nanos nije vezan, moguće je organizovati prokopavanje i dovesti u zonu ponora u selu Rti. U nekim proširenjima, na tavanicama se javljaju kruškasti stalaktiti, a na zidovima kalcitni salivi i dva pećinska stuba, visoka po 1 m.
4. Mokri kanal je veoma bogat pećinskim nakitom, ali je i uzan i nizak, "počinje odsekom-vodopadom i virom ispod njega". "Sa tavanice visi mnoštvo neobično čisih stalaktita". Mokri kanal ima kanjonski oblik stenovito korito, širine 1,2 m i vertikalne strane, čija visina varira od 2-7 m. "Na 65. m, Mokri kanal je pregrađen prečagom visokom 2,5 m ", na kojoj se nalaze tri stuba, nekoliko stalagmita i mnoštvo stalaktita. Mokri kanal završava se sifonskim izvorom. Ispred izvora, nataložen je debeli sloj peska i gline "mahom nekarbonatnog porekla".

Hidrografske i hidološke karakteristike

Dragačevska pećina je hidrografski atraktivna pećina. Iz nje izvire Pećinski potok, uglavnom u vlažnom delu godine, a naročito posle topljenja snega i kiša jačeg intenziteta. Vode Pećinskog porekla su dvojakog porekla: od Rćanskog porekla, koji se gubi u Velikom ponoru u selu Rti i od direktinh padavina koje prima kraška ploča, u zaleđu pećine. Suvi kanal je fosilizovan, ali ni Mokrim kanalom ne teče uvek voda, već skreće levo i pojavljuje se u ulazu u Veliku pećinu, periodično, a stalno na izvornima ispred pećine. U podnožju krečnjačke litice, u kojoj je Velika pećina nalaze se tri izvora.

Prvi je u koritu Pećinskog potoka. Od Rćanske reke udaljen je 50 m i viši je za 10 m. Izvor ne presušuje. Dobio je naziv Pećinski izvor. Deo ove vode ovog izvora, preko plastičnog creva, koristi se u malom ribnjaku, od Motela.

Drugi izvor, koji nosi naziv Jaz, udaljen je od Pećinskog izvora 147 m. Od korita Rćanske reke viši je 2-4 m, a na rastojanju od 15 m. Voda izvire iznad vodenog jaza i u njegovom koritu. Nizvodno od Pećinskog izvora, u blizini Slavkovića vodenice, nalazi se izvor, pod nazivom Omerkadijina voda. Od korita Rćanske reke, viši je 10-12 m.

Navedeni izvori predstavljaju najmlađu hidrografsku i speleološku fazu u evoluciji Rćanskih pećina. Izvori dobijaju vodu iz Rćanskog potoka i od direktnih padavina, koje prima kraška površ, a poniru po vrtačama i pukotinama. Rćanski potok nije stalni, već periodski tok, jer gubi vodu po izduhama i pukotinama, pre nego što dopre do glavnog ponora, a zatim podzemno otiče prema navedenim izvorima. Veliki ponor guta vodu samo posle topljenja snega i jakih kiša.

Klimatske karakteristike

Dragačevska pećina je otvoreni podzemni kraški objekat i u tom statusu treba da ostane. Ulazni otvor iznad odseka visokog 14 m, širok je 5 m i slično visok. To upućuje na činjenicu, da je Glavni kanal izložen sezonskim temperaturnim promenama, pod uticajem spoljne klime: zimi je hladniji, a leti topliji, u odnosu na Suvi i Mokri kanal. Uticaj spoljašnjih temperatura oseća se sve do prečage, koja delimično pregrađuje Glavni kanal. Taj uticaj bio je slabiji, dok je Glavnim kanalom tekla voda, prvo stalno, a kasnije periodično. U tom vremenskom intervalu izgrađeni su glavni oblici pećinskog nakita: masivni stalaktiti, draperije i salivi. Klimatska kolebanja (temperatura i relativna vlažnost vazduha), u današnje vreme, ne pogoduju stvaranju pećinskog nakita. Za merenje temperature i relativne vlažnosti vazduha, korišćen je aspiracioni psihrometar. Iz pećine struji vazduh, brzinom od 2-3m/s. Srednja godišnja teperatura vazduha u zoni pećine, iznosi 9,5-10,0 °C. Najtopliji mesec je juli, a najhladniji januar. Srednja godišnja količina padavina u Guči, iznosi 760 mm, a u Kaoni 890 mm. Maksimum padavina je u maju - junu, a minimum u toku leta i zima.

Paleontološke i arheološke karakteristike

Moguće je govoriti o uslovima za korišćenje Dragačevske pećine, ali ne i o pravim tragovima. Ulazni kanal bio je pogodan i za ljude i za životinje i to kao sklonište i stanište. Verovatno je korišćen u zbegovima. Mada se završava visokim strmim odsekom, bilo je moguće izaći u Glavni kanal, koji je pružao sigurnu zaštitu i odbranu, od progonitelja.

Morfogenska analiza

U evoluciji sistema Rćanskih pećina, razlikuju se pet glavnih faza.

1. Rćanski potok, čiji je sliv izgrađen od sericitskih škriljaca (karbon) i gornjokrednih krečnjaka, bio je normalan površinski tok. U Rćansku reku ulivao se nizvodno od sadašnje lokacije Dragačevske pećine kao leva pritoka. U reljefu kraške površi očuvani su tragovi prvotitne doline Rćanskog potoka.
2. Ponorne vode Rćanskog potoka, prvo su se pojavile u nivou Suve pećine, najstarijeg speleološkog objekta u sistemu Rćanskih pećina. Ulaz u Sivu pećinu je na visini od 476, 73 m, tj. niži je od Ponora Rćanskog potoka 43 m. S obzirom na dimenzije Suve pećine, ta hidrografska faza bila je relativno kratka, jer su podzemne vode sišle u niži nivo, koji odgovara pećini Svetinja.
3. Hidrografska faza, koja odgovara pećini Svetinja, trajala je znatno duže nego kod Suve pećine. To potvrđuju dimenzije pećine i činjenica da je pećinski kanal na 100 m od ulaza, pregrađen salivom, iza kojeg se nastavlja. Ulaz u Svetinju je na visini od 445,11 m, tj. niži je od Ponora Rćanskog potoka 75 m, a u odnosu na Suvu pećinu 32 m. Od ulaza u Dragačevsku pećinu viši je 40 m.
4. Najduže je trajala hidrografsko-speleološka faza Dragačevske pećine, koja i danas traje, kao periodski aktivan objekat. Duže isticanje podemnih voda u nivou Velike-pećine, bilo je uslovljeno evolucijom doline Rćanske reke, odnosno stagniranjem vertikalnog usecanja njene doline. U odnosu na ponor Rćanskog ponora, ulaz u Dragačevsku pećinu niži je za 115 m, dok je od Suve pećine niži za 72 m, a od Svetinje 40 m. Ulaz u Dragačevsku pećinu, viši je 30 m od korita Rćanske reke.
5. Najmlađu fazu u evoluciji Rćanskih pećina, čine savremeni izvori: Pećinski izvor, vrelo Jaz i Omer-kadijina voda. Ovi izvori su relativno mladi, pa kapacitet podzemnih vodoputeva, ne obezbeđuje isticanje ukupnih vodnih količina. U sadašnjoj fazi, izvori mogu da prime male i srednje vode, dok se visoke vode pojavljuju iz Dragačevske pećine. U nekoj geološkoj perspektivi izvori će primati sve vode Rćanskoh potoka i kraške površi, a Dragačevska pećina će preći u stadijum suve pećine, sa prokapnim vodama. Savremeni izvori viši su od korita Rćanske reke 2-10 m, što znači da u geološkoj budućnosti nema uslova za pojavu niželežeći izvori, već će se rad vode u kraškom podzemlju odvijati u izgradnji komunikativnih pećinskih kanala. Da bi podzemne vode sišle u neki niži nivo, neophodno je usecanje korita Rćanske reke za novih 20-30 m, a to je geološka budućnost.

Speleosistem Rćanskih pećina, sastoji se od Rćanskog potoka, tri izvorske pećine: Suva pećina, Svetinja i Dragačevska pećina i savremenih izvora. Naziv Velika pećina promenjen je u Dragačevsku pećinu, jer to nije osobeno ime, već relativa opisna ocena.

Turističko korišćenje Rćanskih pećina

Dragačeva pećina udaljena je od Guče 6,4 km. Od puta Guča-Ivanjica, odvaja se pristupni put za pećinu, odnosno do parkinga kod Motela, s desne strane Rćanske reke. Parking može da primi 5-6 autobusa i više automobila. Pristupni put dugačak je 300 m. Po prelasku preko mosta na Rćanskoj reci, stupa se pred Motel, koji ima višestruku namenu: Info-centar, sa biletarnicom, prodavnica suvenira, restoranske usluge. Od Motela vodi površinska turistička staza, širine 1-1,5 m, koja dva puta prelazi preko Pećinske reke. Mostovi su gredasti, betonski. Ukupna dužina turističke staze, od Motela do odseka na ulazu u Glavni kanal iznosi 250 m. Na kraju turističkog dela pećine, koncentracija nakita je najveća. Peščana staza je betonirana od zida do zida, da bi se posetioci lakše okrenuli za povratak. Ukupna dužina peščane staze u Glavnom kanalu iznosi 100 m, odnosno 200 m, jer je staza dvosmerna. Ako se tome doda deo površinske staze koji pripada pećini, onda ukupna dužina staze, u jendom pravcu, iznosi 350 m, odnosno 700 m, što odgovara dužini nekim uređenim pećinama u Srbiji. U Dragačevskoj pećini nema uslova za jendosmernu turističku stazu. Zbog toga, sledeća grupa posetilaca može ući, kada se prethodan vrati iz Glavnog kanala. Za mimoilaženje izgrađen je betonski plato, s desne strane staze. U cilju zaštite pećine, kao snižavanja troškova korišćenja, u pećini je instalirana rasveta treće generacijhe: metal-halogeni reflektori i fluorescentne svetiljke. Obilazak Velike pećine trajao bi 30-40 minuta, uz informacije vodiča. Postoje tri pogodna lokaliteta za informisanje posetilaca: kod otela, na platou ispred metalnog stepeništa i na kraju turističke staze. Na prvom mestu govori se o kompleksu Rćanskih pećina, na drugom o Dragačevskoj pećini, a na trećem o speleološkim vrednostima pećine.

Uređenje Rćanskih pećina

Kompleks Rćanskih pećina zaštićen je Rešenjem SO Lučani, 1975. godine, a 1977. godine doneto je dopunsko pešenje, koje je proširilo zaštitnu zonu oko Rćanskih pećina.

U prvoj fazi, uređen je deo Dragačevske pećine, u dužini od 350 m. Specifičnosti pećine, po kojima se razlikuje od drugih pećina, su:

• Ulazni kanal, sa dnevnim svetlom, visine 34 m, sa maksimalnom širnom oko 30 m. Nalazi se na drugom mestu po visini, u odnosu na uređenje pećine u Srbiji. Više je samo ulaz u Užičku pećinu, u selu Potpeće, visok 50 m,
• Vertikalni odsek na ulazu, visine 14 m, koji se savlađuje preko metalnog stepeništa, slične visine,
• Glavni kanal, od ulaza do prečage kod t. 14, sa obiljem pećinskog nakita: salivi, stalaktiti, draperije, bigrene kade, virovi.

U drugoj fazi treba probiti prečagu kod t 14 i stazu produžiti do sastanka Suvog i Mokrog kanala, koji bi bili samo efektvno osvetljeni. Tada bi se stekli uslovi za prokopavanje na karju Suvog kanala, što će možda dopuniti ili izmeniti koncepciju uređenja Dragačevske pećine.

Na kraju, ne treba odbaciti ni turističku stazu, koja bi, od Ponorske pećine u selu Rti, preko Svetinje, vodila do Dragačevske pećine i Motela. To bi bila izuzetno rekreativna staza, za mnoge posetioce i ljubitelje izvorne prirode. Dužina te staze iznosila bi 1.000-1.200 m, ali bi bila samo delimično uređena. Posetioci bi autobusom dolazili do Ponorske pećine, a onda bi nastavili pešice prema Dragačevskoj pećini, gde bi ih, posle obilaska pećine, čekao njihov autobus i ručak u Motelu. Ovu stazu koristili bi samo posetioci sa boljom kondicijom, dok bi ostali autobusom došli na parking, kod Motela.

Spoljašnje veze

• Opština Lučani Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. januar 2022)
• Turistička organizacija Dragačevo