Endemizam

Endemizam (od grč. ἔνδημος — „lokalni”) je pojava ograničene rasprostranjenosti organizama na određenoj, često maloj, teritoriji ili akvatoriji^[1]. Endemične mogu biti vrste (najčešća upotreba termina) ili bilo koja druga taksonomska kategorija. Endemični takson naziva se endemit^[1]. Takođe, površina areala endemičnog taksona može biti veoma mala (jedna litica u Bokokotorskom zalivu), ali i veoma velika (kontinent Australija — australijski endemiti). Stoga je glavna karakteristika endemizma, u stvari, poklapanje areala nekog taksona sa geografski ili ekološki definisanom površinom (staništem). Centrima endemizma nazivamo ona područja koja imaju relativno veliku zastupljenost endemičnih taksona u odnosu na površinu. Suprotan termin endemizmu je kosmopolitizam, odnosno široka rasprostranjenost taksona.

Endemizam kao pojava najščešće se vezuje za ostrva, usled njihove geografske izolovanosti, tako da govorimo o endemskoj flori i fauni Havajskog arhipelaga, arhipelaga Galapagos, Sokotre. Organizmi velikih jezera, koja su poput „ostrva vode na kopnu”, takođe ispoljavaju endemizam — široko su poznati endemiti Ohridskog jezera i Bajkalskog jezera.

Uzroci endemizma[uredi | uredi izvor]

Uzroci endemizma su brojni, iako se na mesto najvažnijeg postavlja geografska izolovanost, u smislu da postoji mehanička barijera širenju areala izvan trenutnih granica. Ekološka izolovanost je često uzrokovana potpunom zamenom povoljnih staništa nepovoljnim za opstanak endemičnog taksona. Genetička osnova endemizma je u: nedostatku protoka gena između srodnih populacija odvojenih barijerom, akumulaciji mutacija, kao i mogućnosti dešavanja genetičkog drifta.

Uzroci endemizmu flora i fauna velikih geografskih „blokova“ leže u izgrađenosti litosfere iz kontinentalnih ploča koje se kreću (prema teoriji tektonike ploča)^[2]. One kopnene ploče koje su se davno odvojile od ostalih dale su mogućnost za nastanak novih vrsta (i viših taksona), endemičnih za ta kopna.

Eruptivni nastanak okeanskih vulkanskih ostrva povlači sa sobom postojanje biološki sterilnog područja, koje polako naseljavaju imigranti. Ovi imigranti su u početku najčešće ptice, kao i biljke čija semena mogu preživeti putovanje morskim strujama^[2]. Vremenom, ove vrste evoluiraju u nove, endemične za ova ostrva.

Bilo koje stanište ili ekosistem, koje je okruženo potpuno različitim ekosistemima, predstavlja na neki način „ostrvo"^[2]. Neki od primera su pećinski ekosistemi, viši delovi planina, jezera, vodeni slivovi odvojeni razvođem koje se teško prelazi, kontinentalne (polu-)pustinje i slatine.

Podela endemita[uredi | uredi izvor]

Endemiti se mogu podeliti na osnovu veličine areala na:

stenoendemite;
lokalne endemite;
subendemite;
pseudoendemite.

Endemiti se mogu deliti na osnovu starosti:

paleoendemiti su oni taksoni, čiji je endemizam posledica filogenetske starosti;
neoendemiti su, naprotiv, oni taksoni čiji je endemizam posledica skorog nastanka, pa samim time i nedostatka vremena za širenje areala.

Najpoznatiji primeri paleoendemizma su kljunari (Monotremata) i torbari (Metatheria, Marsupialia), šakoperka latimerija (Latimeria chalumnae) i tuatara (Sphenodon punctatum).

Favardžer i Kontandriopulos (Favarger & Contandriopoulos 1961^[3]^[4]) su podelili endemite na četiri tipa, na osnovu starosti i genetičke strukture populacija:

paleoendemiti — sistematski izolovani taksoni — na primer, izolovane vrste u okviru velikih rodova, ili monotipski rodovi, koji su filogenetski stari i obično poseduju malu genetičku varijabilnost;
patroendemiti — diploidni endemični taksoni, koji obuhvataju roditeljske populacije savremenih šire rasprostranjenih poliploidnih taksona;
apoendemiti — poliploidni endemični taksoni čiji je areal rasprostranjenosti deo šireg areala roditeljskog diploidnog taksona;
shizoendemiti — endemični taksoni nastali usled fragmentacije šire rasprostranjene roditeljske populacije.

Ekoregioni sa visokim stepenom biljnog endemizma[uredi | uredi izvor]

vegetacija finbosa u Južnoj Africi
kserotermne šume na Havajima
tropske kišne šume na Havajima
Kvongan vrištine na australijskom kontinentu
kserotermne listopadne šume na Madagaskaru
nizijske šume na Madagaskaru
šume Nove Kaledonije

Ugrožavanje endemita[uredi | uredi izvor]

Usled male geografske rasprostranjenosti, endemiti (naročito stenoendemiti) su veoma ranjivi. Svako uništavanje njihovog staništa može dovesti do izumiranja ovih vrsta. Najčešći uzroci su neposredno vezani za povećanje brojnosti ljudske populacije i čovekovo delovanje na povećanju nastanjive površine, površina pod poljoprivrednim kulturama, krčenju šuma, unosu stranih (alohtonih) vrsta i sl. Verovatnoća uništavanja staništa i iščezavanja određenih endemita zavisi od brojnosti lokalne ljudske populacije, stope njenog rasta i intenziteta uticaja na okolnu sredinu^[5]. Posebnu opsanost predstavlja i trgovina endemičnim vrstama^[2]

Poznati su primeri izumiranja vrsta sa teritorije Srbije^[6] usled:

širenja gradskih (urbanih) površina — kragujevački slez
intenzivne poljoprivrede — vranjski slez
isušivanja vodenih staništa — moravski orašak

Reference[uredi | uredi izvor]

^ ^a ^b Milorad Janković. 1973. Endemiti/Endemizam. U: Enciklopedijski leksikon Mozaik znanja — Biologija. Interpres: Beograd.
^ ^a ^b ^v ^g „World Wide Fund for Nature Hong Kong. Factsheet No 7 — Endemism.” (PDF). Архивирано из оригинала (PDF) 5. 12. 2004. г. Приступљено 29. 11. 2007.
^ Favarger C, Contandriopolous J. 1961. Essai sur l'endémisme. Bulletin de la Socité Botanique Suisse 77: 383-408.
^ Thompson 2005
^ Miller R.I.: Mapping the Diversity of Nature. Springer. 1994. ISBN 978-0-412-45510-0. стр. 170.
^ Stevanović V (ed.) 1999.Crvena knjiga flore Srbije. 1, Iščezli i krajnje ugroženi taksoni. Beograd:ministarstvo za životnu sredinu Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Zavod za zaštitu prirode Srbije. ISBN 978-86-7078-012-5.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Thompson, J.D. (2005). Plant Evolution in the Mediterranean. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-851534-0.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Stevanović V. 1995. Procena biodiverziteta — od interpretacije do konzervacije — primer endemične vaskularne flore Balkanskog poluostrva.
Stevanović, V., Tan К. Petrova, A. 2003. Diversity and centres of endemism in the Balkan flora. Plenary lecture in Book of Abstracts, Third International Balkan Botanical Congress, 18-24 May 2003, Sarajevo, pp. 13-14. — Faculty of Science, University of Sarajevo.
stopa endemizma na Novoj Kaledoniji (jezik: engleski)
Merenje retkosti i endemizma, Prirodnjački muzej London (jezik: engleski)

[mozaikznanja-1] Milorad Janković. 1973. Endemiti/Endemizam. U: Enciklopedijski leksikon Mozaik znanja — Biologija. Interpres: Beograd.

[wwf-2] v ^g „World Wide Fund for Nature Hong Kong. Factsheet No 7 — Endemism.” (PDF). Архивирано из оригинала (PDF) 5. 12. 2004. г. Приступљено 29. 11. 2007.

[3] Favarger C, Contandriopolous J. 1961. Essai sur l'endémisme. Bulletin de la Socité Botanique Suisse 77: 383-408.

[4] Thompson 2005

[5] Miller R.I.: Mapping the Diversity of Nature. Springer. 1994. ISBN 978-0-412-45510-0. стр. 170.

[6] Stevanović V (ed.) 1999.Crvena knjiga flore Srbije. 1, Iščezli i krajnje ugroženi taksoni. Beograd:ministarstvo za životnu sredinu Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Zavod za zaštitu prirode Srbije. ISBN 978-86-7078-012-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]