Ilirska dvorska deputacija

Marija Terezija

Ilirska dvorska deputacija, punim imenom Ilirska dvorska deputacija za Transilvaniju, Banat i Iliriju (lat. Deputatio Aulica in Transsilvanicis, Banaticis et Illyricis) je bila dvorska ustanova u Habzburškoj monarhiji nadležna za pitanje položaja Srba. Osnovana je 1745. godine kao Ilirska dvorska komisija sa sedištem u Beču. Deputacija je trebalo da brani interese i privilegije srpskog naroda u Ugarskoj, ali je, nasuprot tome, ona privilegije sužavala podvrgavajući ih kontroli centralne vlasti. Deputacija je ukinuta 1777. godine kada su Srbi potpali pod direktnu vlast Ugarske dvorske kancelarije. Obnovljena je 1791. godine kao Ilirska dvorska kancelarija. Ponovo je ukinuta već sledeće, 1792. godine.

Nastanak

Karla VI je 1740. godine nasledila carica Marija Terezija. Nova carica potvrdila je srpske privilegije tek 1743. godine. Šakabenta je iste godine položio zakletvu carici. Srbi su dobili garancije slobode kretanja, oslobađanje od desetka, ali su primorani da se potčine ugarskim zakonima. Srbi traže ravnopravan položaj sa ostalim žiteljima Carstva. Patrijarh više nije imao svetovnu vlast (koju je dobio privilegijom iz 1691. godine). Srbi, koji su se okupili na saboru 1744. godine, traže obnovu patrijarhove (mitropolitove) svetovne vlasti, jer im je cilj bio da stvore jednu ilirsku crkvenu državu unutar Ugarske. Oni traže da se odrede dva ministra koja bi se brinula o srpskom narodu. Terezija je delimično ispunila ove molbe stvaranjem Ilirske dvorske komisije (1745). Dve godine kasnije, ova ustanova preimenovana je u Ilirsku dvorsku deputaciju (za Transilvaniju, Banat i Iliriju). Ova ustanova ubuduće će biti sredstvo Dvora, odnosno dvorska ustanova. Na njenom čelu našao se grof Kolovrat.

Već 1748. godine dolazi do sukoba Ugarske dvorske kancelarije i Ilirske dvorske deputacije, jer, nakon smrti patrijarha Šakabente, deputacija nije obavestila kancelariju o izboru novog mitropolita Isaije Antonovića (umro već februara 1749. godine). Nakon 1749. godine, srpski mitropolit je Pavle Nenadović. U sukobu sa Ugarskom, Srbi su se oslanjali na milost carskog dvora. Johan Hristof fon Bartenštajn je bio predsednik Ilirske dvorske deputacije.

Prvi ilirski Regulament

Glavni članak: Prvi ilirski regulament

Mitropolit Nenadović je tokom svoje vladavine više puta molio caricu da mu dozvoli da sazove crkveni sabor. Konačno, carica mu je 1768. godine poslala odobrenje. Povod za veliki narodni sabor bile su mnogobrojne žalbe neunijaćenih episkopa. Sazivanje sabora bio je poslednji Nenadovićev uspeh. On sabor nije doživeo. Umro je nakon duže bolesti avgusta 1768. godine. Zbog mitropolitove smrti, sabor je odložen za 1769. godinu. Svečano je otvoren 4. maja. Trajao je više od 5 meseci, do 5. oktobra iste godine. Rasprave na saboru bile su duge, ponekad i dosta burne. Opoziciju je predvodio episkop Vićentije Jovanović. Nakon što su obavljeni svi poslovi, septembra 1769. godine sabor je pristupio izboru novog mitropolita. Glasači su se opredelili za Jovana Georgijevića, kandidata Dvora. Odluke sabora javno su obznanjene i odštampane. Tako nastaje prvi ilirski „Regulament“. Protiv štampanja je bila Ugarska dvorska kancelarija jer bi štampanje odluka srpskog sabora zadiralo u ugarske zemaljske zakone. Odluka je pala na caricu Tereziju. Ona je zauzela stav da narodu putem štampe treba učiniti dostupnim odluke sabora samo u onim tačkama koje su značajne kako bi narod znao kako treba da se ponaša. Tako nastaje „Izvod“ iz „Regulamenta“ koji je štampan na latinskom i ilirskom (srpskom) jeziku. Regulament je štampan 1771. godine, mada kao datum nosi 27. septembar 1770. godine. Regulament je podeljen u 10 odeljaka i jedan dodatak na koji se nadovezuje devet priloga. Izvod je podeljen u 28 paragrafa.

U uvodu se ukazuje na brigu koju su habzburški carevi posvetili srpskom narodu koji se 1690. godine sklonio u Ugarsku. Prikazana je i kratka istorija Ilirske dvorske deputacije od 1747. godine. Prvi odeljak određuje buduću primenu privilegija i institucije kojima Srbi mogu da se žale u slučaju povreda svojih prava. Drugi odeljak reguliše zavisnost klera i nacije. Treći se odnosi na mitropolita koji je vrhovni zapovednik ilirske nacije samo u crkvenim pitanjima. Četvrti je posvećen episkopima, a peti protoprezviterima. Šestim odeljkom reguliše se položaj sveštenika. Sedmi odeljak je o manastirima, a osmi reguliše ustanovljenje, sastav arhiepiskopije i sastav episkopske konzistorije. Deveti odeljak reguliše pravosuđe, a deseti škole i štamparije.

Godine 1773. umro je mitropolit Georgijević. Mitropolitska stolica ostala je upražnjena neko vreme; sve dok 1774. godine nije sazvan novi sabor na kome je za mitropolita izabran dvorski kandidat Vićentije Jovanović. Ilirska dvorska deputacija bila je zbog nekih stvari teško razočarana; uglavnom su sporne bile neke odredbe Regulamenta. Tražila je da se neki delovi Regulamenta izmene. Na osnovu ovih žalbi, Dvorska deputacija izradila je novi Regulament koji je dobio potvrdu na saboru 1776. godine, nakon čega je javno obznanjen narodu.

Drugi ilirski Regulament i ukidanje Deputacije

Glavni članak: Drugi ilirski regulament

Srbi nisu bili zadovoljni Regulamentima. Najteže ih je pogodila odredba o sahranama koja je menjala dotadašnje srpske pravoslavne obrede. Episkopski sinod iz 1776. godine žalio se na odluku da se ubuduće ne dozvoljava da se pokojnici sahranjuju u crkvama i oko nje. Zabrana je izazvala veliko ogorčenje u narodu koji je na nju gledao kao na povredu prava garantovanih privilegijama cara Leopolda. Usled zabrane izbijaju ustanci u Novom Sadu i Vršcu. Vlasti su bile zaprepašćene ustancima. Deputacija je poručila carici da bi se pobune smirile ukoliko bi se povukla odluka o sahranjivanju mrtvih. Ugarska dvorska kancelarija ustala je protiv deputacije i od Marije Terezije tražila da se Dvorska deputacija ukine. Carica je prihvatila taj predlog. Tako je 1777. godine Ilirska dvorska deputacija prestala sa radom. Carica se pravdala kako je cilj Deputacije bio da se reše srpska pitanja u carevini, a da su ona rešena donošenjem Regulamenta, te da više ne postoji svrha njenog postojanja. Glavni razlog raspuštanja Deputacije je taj što je Terezija izgubila oslonac u ovoj instituciji, koja je od početka bila sredstvo uticaja Dvora na Srbe. Poslovi Ilirske dvorske deputacije preneti su na Ugarsku dvorsku kancelariju. Mitropolit se pokorno povinovao odluci.

Ilirska dvorska kancelarija 1791—1792. godine

Josifov naslednik Leopold II stupio je na vlast u teškim uslovima. U Belgiji izbija ustanak protiv austrijske vlasti, a u Francuskoj godinu dana ranije izbija Francuska revolucija. Još uvek se vodio rat protiv Osmanskog carstva. Opšte komešanje izbio je i među Srbima, zbog brige za Srbe sa druge strane Save i Dunava. Takođe, i na Srbe su se prenele neke ideje Francuske revolucije. Car je prihvatio molbu mitropolita Mojsija Putnika da se 1790. godine održi narodni sabor, Temišvarski sabor. Sabor je sa radom otpočeo 1. septembra. Postojale su dve struje; dvorska partija i mađarofilska manjina. Drugu je predvodio Sava Tekelija. Ipak, njegova partija bila je u manjini. Sabor je caru podneo tri molbe: molba za posebnom teritorijom i posebnom dvorskom ustanovom, za priznanjem grčko-neunijaćene religije i osnivanjem graničarske milicije. Dvorski komesar predložio je saboru da se za teritoriju koja se treba izdvojiti izabere Banat. Sabor je sa zahvalnošću prihvatio odluku. Leopold je odgovorio pozitivno na molbe obećavajući da će se njima pozabaviti čim se vrati iz Frankfurta (sa krunisanja). Na Temišvarskom saboru je za mitropolita izabran Stefan Stratimirović.

Jedno od carevih obećanja bilo je i osnivanje posebnog dvorskog ureda sa srpska pitanja. Tako je 1791. godine obnovljena Ilirska dvorska kancelarija. Ona je, međutim, postojala veoma kratko, do 1792. godine. Usled protivljenja Ugarske dvorske kancelarije, car je 1792. godine doneo odluku o ukidanju Ilirske dvorske kancelarije. Poslovi vezani za Srbe ponovo su prešli na Ugarsku dvorsku kancelariju.

Izvori

• Gavrilović, Vladan (2005). Temišvarski sabor i Ilirska dvorska kancelarija (1790—1792). Novi Sad: Platoneum. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216. 
• Gavrilović, Slavko; Petrović, Nikola (1972). Temišvarski sabor 1790. Sremski Karlovci: Arhiv Vojvodine. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. Knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. Knj. 3: Oo Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska.