Iracionalna fantastika

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Iracionalna fantastika (engl. Weird Fiction) je podžanr spekulativne fikcije, nastao u kasnom 19. i ranom 20. veku.[1]

Džon Klut definiše iracionalnu fantastiku kao "širok pojam kojim se opisuju ona dela iz oblasti fantazije, strave i natprirodne fantastike koja sadrže materijal kojim se prekoračuju okviri žanra".[1] Čajna Mijevil iracionalnu fantastiku određuje na sledeći način: „Uobičajeno i približno, iracionalna fantastika se osmišlja kao jeziva fikcija bez predaha i sa uopšte malo sigurnog tla, mračna fantastika (horor plus fantazija) u kojoj često sudeluju netradicionalna vanzemaljska čudovišta (stoga, plus naučna fantastika).[2] Raspravljajući o „staroj iracionalnoj fantastici“, objavljivanoj krajem 19. i početkom 20. veka, Džefri Endru Vajnstok kaže da ona koristi elemente strave, naučne fantastike i fantazije kako bi istakla nemoć i beznačajnost ljudskih bića u okviru mnogo većeg Univerzuma, naseljenog često zlonamernim silama i snagama koje značajno prevazilaze čovekove mogućnosti da ih razume ili kontroliše.[3]

Iracionalna fantastika izbegava ili na temeljno drugačiji način tumači tradicionalne negativne likove poput duhova, vampira i vukodlaka.[2][3][4] Kao njen simbol se često koristi pipak, tip uda koji najveći broj čudovišta evropskog folklora i gotske fantastike nema, već se povezuje sa onima koja su stvorili pisci iracionalne fantastike poput Vilijama Houpa Hodžsona, M. R. Džejmsa i H. F. Lavkrafta.[2][4] Osim straha, iracionalna fantastika često teži da kao reakciju pobudi i strahopoštovanje prema svojim tvorevinama, što komentatore poput Mijevila navodi da kažu kako ona izaziva osećanje numinalnog.[2] Iako se pojam „iracionalna fantastika“ koristi kao istorijski opis dela iz 1930-ih, od 1980-ih se sve učestalije upotrebljava, najčešće kao opis slipstrim fantastike, u kojoj su samešani horor, fantazija i naučna fantastika.

Istorijat[uredi | uredi izvor]

H. F. Lavkraft, fotografisan 1934.
M. R. Džejms, oko 1900. godine

Iako se pojam „iracionalna fantastika“ javio tek u dvadesetom veku, Edgar Alan Po se se smatra njenim pionirskim autorom. Lavkraft je Poa označio kao prvog autora posebne vrste natprirodne fantastike, drugačije od tradicionalne gotske literature, a kasniji komentatori su izneli mišljenje o njemu kao prvom iracionalno-fantastičkom piscu.[2][3] Šeridan Le Fanu se takođe posmatra kao jedan od ranih autora koji su radili na ovom podžanru.[2] Književni kritičari devetnaestog veka ponekad su koristili atribut „iracionalni“ („weird“) u prikazima natprirodne fantastike. Primera radi, u članku lista „Skotiš rivju“ iz 1859. godine, pohvaljuju se Po, E. T. A. Hofman i Volter Skot tako što se za ova tri pisca kaže da „imaju moć neobične imaginacije (engl. weird imagination)“.[5] U prikazu „Drakule“ Brema Stokera, objavljenom 1898. godine u irskom časopisu „Frimens žurnal“, ovaj se roman opisuje kao „divalj i neobičan (engl. wild and weird)“, a ne kao gotski.[6] Vajnstok je ukazivao da postojao period „stare iracionalne fantastike“, koji je trajao od kasnog 19. do ranog 20. veka.[3] S. T. Džoši i Mijevil saglasno tvrde da je od 1880. do 1940. godine bio period „visokog iracionalizma“ (engl. haute weird), tokom koga su dela objavljivali autori značajni za žanr, poput Artura Mahena i Klarka Eštona Smita.[2][3]

U drugoj polovini devetnaestog veka, nekoliko britanskih pisaca, povezanih sa dekadentnim pokretom, među njima i Mahen, M. P. Šil, Erik Stenbok i Robert Marej Gilkrist,[7] pisalo je dela koja su docnije bila prikazivana kao iracionalno-fantastička. U ostale pionire britanske iracionalne fantastike svrstavaju se Aldžernon Blekvud[8], Vilijam Houp Hodžson, lord Danseni[9], Artur Mahen[10] i M. R. Džejms.[11]

Američki časopis „Vird tejls“ objavio je od marta 1923. do septembra 1954. godine mnoštvo takvih pripovedaka. Opisujući materijal koji se u časopisu objavljuje, njegov urednik Farnsvort Rajt je često koristio termin „iracionalna fantastika“[12], pa su i pisci koji su za njega stvarali, a posebno H. F. Lavkraft, Klark Ešton Smit, Fric Lajber i Robert Bloh, bili dovođeni u blisku vezu sa ovim podžanrom.[2] Pored drugih petparačkih časopisa, dela iracionalne fantastike objavljivali su „Strejndž tejls“[13], urednika Harija Bejtsa i „Anoun vorlds“ Džona V. Kembela.[14]

H. F. Lavkraft je svojim esejima popularizovao pojam iracionalne fantastike.[2] U eseju "Natprirodna strava u književnosti" dao joj je definiciju:

„Prava neobična priča sadrži nešto više od zagonetnog ubistva, krvavih kostiju ili prilika obavijenih belim čaršavom i okovanim zvečećim lancima, po utvrđenom pravilu. Ona mora da bude prožeta izvesnom atmosferom neobjašnjivog užasa od kojeg staje dah i straha od spoljnih nepoznatih sila; u njoj mora da postoji nagoveštaj, izražen sa ozbiljnošću i sa zloslutnošću koje odgovaraju temi — nagoveštaj najstrašnije zamisli ljudskog uma o opakom i čudnovatom ukidanju ili poništavanju onih čvrsto postavljenih zakona prirode koji su naše jedino obezbeđenje od napada haosa i demona neistraženog i nemerljivog svemira.“[15]

S. T. Džoši izlaže nekoliko potpodela unutar žanra: natprirodni horor (fantastique), priča o duhovima, kvazinaučna fantastika, fantazija i neodređena horor-fikcija, te obrazlaže da „iracionalna priča“ na prvom mestu predstavlja rezultat filozofskih i estetskih sklonosti autora koji se dovode u vezu sa ovom vrstom književnosti.[16][17]

Iako je Lavkraft bio među prvih nekoliko pisaca s početka dvadesetog veka koji su svoje delo predstavljali kao iracionalnu fantastiku[8], ovaj je pojam doživeo savremeni preporod u vidu nove iracionalne fantastike. Primera radi, Čajna Mijevil često govori o svom radu kao iracionalnoj fantastici.[18] U okvire njene tradicije takođe su se svrstali brojni pisci strave: Klajv Barker svoj rad opisuje kao fantastique,[19] a rani radovi Remzija Kembela[20] bili su pod jakim Lavkraftovim uticajem.[21]

Zapaženi autori[uredi | uredi izvor]

Sledeći zapaženi autori označavaju se kao pisci iracionalne fantastike.

Do 1940. godine[uredi | uredi izvor]

1940–1980.[uredi | uredi izvor]

Od 1980. do danas[uredi | uredi izvor]

Nova iracionalna fantastika (The New Wierd)[uredi | uredi izvor]

Pojedini stvaraoci, najviše En i Džef Vandermer, ukazuju da je iracionalna fantastika u skorije vreme doživela preporod, nazvavši taj fenomen The New Weird. Dela koja se uklapaju u tu kategoriju objavljena su u okviru istoimene antologije.[38]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g John Clute, "Weird Fiction Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. septembar 2018)", in The Encyclopedia of Fantasy, 1997. Retrieved 29 September 2018.
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t China Miéville, "Weird Fiction",in: Bould, Mark et al. The Routledge Companion to Science Fiction. New York: Routledge. 2009. pp. 510–516. ISBN 0-415-45378-X. 
  3. ^ a b v g d Jeffrey Andrew Weinstock, "The New Weird", in Ken Gelder. New Directions in Popular Fiction: genre, reproduction, distribution. Basingstoke: Palgrave Macmillan. 2016. pp. 177–200. ISBN 9781137523457. 
  4. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak VanderMeer, Ann and Jeff. „The Weird: An Introduction”. Weird Fiction Review. Pristupljeno 7. 6. 2014. 
  5. ^ Machin 2018, str. 22
  6. ^ Machin 2018, str. 14
  7. ^ Machin 2018, str. 78
  8. ^ a b Joshi 1990
  9. ^ Joshi 1990, str. 42
  10. ^ Joshi 1990, str. 12
  11. ^ Joshi 1990, str. 133
  12. ^ Machin 2018, str. 222–5
  13. ^ "Bates had an affinity for weird fiction, but Strange Tales didn't go in for Lovecraft's brooding, wordy atmospherics." Ed Hulse, The Blood 'n' Thunder Guide to Pulp Fiction. Murania Press, Morris Plains, New Jersey. 2018. ISBN 978-1726443463. str. 130–131.
  14. ^ "Without a doubt, the major event in weird fiction in 1939 was the premiere of Unknown (later retitled Unknown Worlds)".Robert E. Weinberg, Stefan R. Dziemianowicz, Martin Harry Greenberg, Rivals of Weird Tales: 30 great fantasy & horror stories from the weird fiction pulps Bonanza Books, 1990, p. xvii. ISBN 9780517693315.
  15. ^ Lavkraft, Hauard Filips (1990). „Natprirodna strava u književnosti, esej”. Slučaj Čarlsa Dekstera Vorda. Prevod: Velmar-Janković, Gordana. Beograd: BIGZ. str. 145—146. ISBN 9788613004028. OCLC 438943148. 
  16. ^ Joshi, S.T. (januar 2003). Introduction. The Weird Tale. ISBN 9780809531226. 
  17. ^ Joshi 1990, str. 7–10
  18. ^ a b Gordon, Joan (2003). „Reveling in Genre: An Interview with China Miéville”. Science Fiction Studies. 30 (91). 
  19. ^ Winter, Douglas E. (2002). Clive Barker: The Dark Fantastic: The Authorized BiographyNeophodna slobodna registracija. HarperCollins. str. 217—18. ISBN 0-06-621392-4. 
  20. ^ a b v g d đ e ž z i j k Joshi 1990, str. 231
  21. ^ Campbell, Ramsey. "Chasing the Unknown", introduction to Cold Print. 1993. ISBN 0-8125-1660-5. str. 11–13.
  22. ^ Joshi 1990, str. 143
  23. ^ Joshi 1990, str. 87
  24. ^ ""Marjorie Bowen" was the pseudonym of Gabrielle M.V. Campbell Long, and she wrote extensively, using from six to ten pen names throughout her career, primarily in mainstream fiction. Yet her weird fiction ranks favorably with such distaff portrayers of the supernatural as Mary Wilkins-Freeman, Edith Wharton and Lady Cynthia Asquith." Sheldon Jaffery, The Arkham House Companion, San Bernardino, Calif.: Borgo Press. 1990. ISBN 9781557420046. str. 117.
  25. ^ Machin 2018, str. 163–219
  26. ^ Jerry L. Ball, "Guy Endore's The Werewolf of Paris: The Definitive Werewolf Novel?" Studies in Weird Fiction, no. 17, summer 1995, pp. 2–12
  27. ^ Machin 2018, str. 99–101
  28. ^ Timothy Jarvis, 101 Weird Writers #45 — Stefan Grabiński, Weird Fiction Review, December 20, 2016. Retrieved September 1 2018.
  29. ^ "Twice-Told Tales...and Mosses From an Old Manse (1846; 23s) include most of Hawthorne's weird fiction. " Michael Ashley, Who's Who in Horror and Fantasy Fiction. Taplinger Publishing Company. 1978. ISBN 9780800882754. str. 90.
  30. ^ a b v "13 Supreme Masters of Weird Fiction" by R.S Hadji.Rod Serling's The Twilight Zone Magazine, May–June 1983, p. 84
  31. ^ "C. F. Keary, "Twixt Dog and Wolf"... [is] a collection of two novellas, one short story, and ten "phantasies,” all of which are literary weird fiction of a high order". Douglas A. Anderson, Late Reviews. Nodens Books, Marcellus, MI. 2018. ISBN 9781987512564. str. 89.
  32. ^ "Vernon Lee (1856-1935) was the pseudonym of lesbian Violet Paget, who was well known for her literary output, a substantial portion of which was considered either "weird fiction" or ghost stories." Eric Garber, & Lyn Paleo Uranian worlds: a guide to alternative sexuality in science fiction, fantasy, and horror G.K. Hall. 1990. ISBN 9780816118328. str. 125.
  33. ^ Gauvin, Edward. „Kavar the Rat”. Pristupljeno 7. 6. 2014. 
  34. ^ Machin 2018, str. 101–114
  35. ^ "The sudden and unexpected death on June 11 (1936) of Robert Ervin Howard, author of fantastic tales of incomparable vividness, forms weird fiction's worst loss since the passing of Henry S. Whitehead four years ago". H. P. Lovecraft, "Robert Ervin Howard: A Memorial" (1936). Reprinted in Leon Nielsen,Robert E. Howard: A Collector’s Descriptive Bibliography of American and British Hardcover, Paperback, Magazine, Special and Amateur Editions, with a Biography. McFarland. 2010. ISBN 9781476604244. str. 39.
  36. ^ Nolen, Larry. „Weirdfictionreview.com's 101 Weird Writers: #3 – Julio Cortázar”. Weird Fiction Review. Arhivirano iz originala 13. 4. 2013. g. Pristupljeno 1. 9. 2014. 
  37. ^ "...the cartoonist Gahan Wilson, whose thirty-odd- year sideline as an occasional writer of weird fiction has now heaped up enough oddments to fill a book." Brian Stableford. News of the Black Feast and Other Random Reviews. Rockville, Maryland: The Borgo Press. pp. 131. ISBN 9781434403360. 
  38. ^ a b v VanderMeer, Ann; VanderMeer, Jeff (2008). The New Weird. Tachyon. str. xvi. ISBN 978-1-892391-55-1. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ирационална_фантастика&oldid=27431846”