Kilikijski gusari
Kilikijski gusari je opšti naziv za gusare koji su dominirali Sredozemnim morem od 2. veka pre nove ere do intervencije Pompeja 67-66. godine. Pošto su u Kilikiji, na južnoj obali Male Azije, postojala zloglasna gusarska uporišta, izraz "Kilikijski" se dugo upotrebljavao za opšte obeležavanje svakakvih gusara na Mediteranu.
Porast gusarenja[uredi | uredi izvor]
Sa uništenjem Kartagine, propadanjem Seleukidskog carstva i zalaskom moći Ptolemejskog Egipta, na Mediteranu nije ostalo snažne pomorske sile. Rim je bio jedina preostala mediteranska sila, ali u to vreme njena mornarica je smanjena i Rim se oslanjao na unajmljivanje brodova po potrebi. Rim je štitio samo Tirensko i Jadransko more, zbog svoje blizine, ekspedicijama koje su slate protiv gusarskih baza na Ligurskoj i Ilirskoj obali. Balearski ostrva su zbog pretnje gusara ispražnjena 120. godine p. n. e.
Kao rezultat takvog stanja, gusari su se konsolidovali i organizovali. Manje zajednice na grčkom i severnoafričkom priobalju su ostavljene da se same snalaze. Zajednice koje nisu mogle da se odbrane od gusarskih upada bile su primorane da se njima sarađuju i tako im postale utočišta.
Krit je u to vreme još uvek bio nezavisna grčka teritorija. Građanski ratovi su opustošili zemlju, a veliki deo stanovništva je počeo da gusari. Krit je postao veliko gusarsko utočište, zbog svog strateškog položaja usred Sredozemlja, a i zato što nije pao pod kontrolu nijednog mediteranskog carstva.
Kilikija je bila drugo veliko utočište gusara. Poput Krita, i Kilikija je bogata odličnim prirodnim lukama koje su lako mogle da se brane. Seleukidi, koji su vladali većim delom Kilikije, bili su suviše slabi da bi ih suzbili, a Diodot Trifon, kralj Seleukidskog carstva od 142.-138. p. n. e, zapravo ih je podržao da bi ojačao svoj položaj.
Oko 140. godine pre nove ere Rim je poslao Scipija Emilijana da proceni situaciju. Izvestio je da su vlade regiona bile previše slabe ili nevoljne da reše to pitanje. Rim u to vreme nije želeo da troši napore potrebne za smanjenje pretnje od kilicijskih gusara, moguće zbog koristi koje je gusarenje donosilo Rimljanima - jeftine robove, zarobljene tokom gusarskih prepada.
Shodno tome, gusari su ostali jedina značajna pomorska sila u Istočnom Mediteranu. Vremenom su uspostavili baze širom Sredozemlja.
Problem gusarenja na Mediteranu povećavao se tokom decenija. Velika mreža gusara koordinirala je sa velikim flotama operacije na širokim područjima. Prema Kasiju Diju, tome su doprineli dugogodišnji ratovi. Mnogi ratni begunci su mu se pridružili. Gusare je bilo teže uhvatiti od drumskih bandita. Gusari su pljačkali obalska područja i gradove. Na Rim je uticao manjak uvoza i opskrbe žitaricama, ali Rimljani nisu pridavali dovoljno pažnje tom problemu. Smatralo se da će rat protiv gusara biti veliki i skup i da je nemoguće napasti sve gusare odjednom. Kako nije mnogo učinjeno protiv njih, neki gradovi su pretvoreni u zimske gusarske četvrti i vršeni su prepadi u unutrašnjosti. Mnogi gusari su se naselili na kopnu na raznim mestima i oslanjali se na neformalnu mrežu međusobne pomoći. Napadani su i gradovi u Italiji, uključujući i rimsku luku Ostiju: brodovi su spaljeni i grad je opljačkan[1].
Plutarh je takođe povezivao povećano gusarenje sa ratom. Treći mitridatski rat (73.–63. p. n. e) protiv pontijskog kralja Mitridata VI (u današnjoj severnoj Turskoj) je osmelio gusare, jer su ušli u Mitridatovu službu. Ovo upućuje da je Mithridat podsticao gusarenje kao sredstvo za slabljenje Rimljana. Plutarh je takođe mislio da su Rimljani zbog građanskih ratova ostavili more bez zaštite, što je gusarima dalo samopouzdanje da pljačkaju ostrva i primorske gradove pored napada na brodove na moru. Gusarenje se širilo iz svoje početne baze u Kilikiji. Gusari su takođe zaplenili i otkupili neke gradove. Plutarh je tvrdio da su gusari imali više od 1000 brodova, da su zauzeli 400 gradova i opljačkali hramove u Grčkoj i oskrnavili svetišta, popisavši njih četrnaest. On je naveo pretore Sektilija i Belinija i ćerku Antonija među važnim Rimljana koji su oteti zbog otkupnine. Piratstvo se proširilo na celo Sredozemlje, čineći ga neplovnim i zatvorenim za trgovinu. To je prouzrokovalo nedostatak životnih namirnica[2].
Apijan je eskalaciju gusarenja pripisao Mitridatovim pljačkanjem rimske provincije Azije 88. godini p. n. e. i tokom Prvog mitridatskog rata (89.–85. p. n. e.). Osiromašeni narod koji su iz rimsko-pontskog sukoba izgubili sredstva za život postali su gusari. Isprva su vršili prepade na moru s nekoliko malih čamaca. Kako se rat odmicao, postali su brojniji i koristili su veće brodove. Kad se rat završio, gusarstvo se nastavilo. Plovili su u eskadrilama. Opkoljavali su ili na prepad zauzimali i pljačkali gradove. Otimali su bogate ljude za otkupninu. Neravan deo kiličke obale postao je njihovo glavno područje za sidrenje i taborenje. Gusarenje je privuklo ljude iz Pamfilije, Pontusa, Kipra, Sirije i drugih mesta na istoku. Broj im je narastao na desetine hiljada gusara koji su dominirali čitavim Mediteranom. Pobedili su nekoliko rimskih pomorskih zapovednika, čak i kod obale Sicilije. More je postalo nebezbedno. Ovo je poremetilo trgovinu, a neke plodne zemlje su ostale neobrađene, što je dovelo do nestašice hrane i gladi u Rimu. Uklanjanje tako raštrkane i velike sile bez posebnog centra komandovanja, činilo se teškim zadatkom. Prema Apijanovom mišljenju, Lucije Licinije Murena i njegov naslednik Publije Servilije Vatija Ikaurik (78.–74. p. n. e) nisu ništa postigli protiv njih[3].
Kilikija je dugo bila utočište pirata. Bila je podeljena na dva dela, Kilikija Traheja (planinska Kilikija), planinsko područje na zapadu i Kilikija Pedijas (ravničarska Kilikija, na istoku), pored reke Limonlu. Prvu rimsku kampanju protiv gusara vodio je Mark Antonije Orator 102. godine pre nove ere. Delovi Kilikije Pedijas postali su rimska teritorija. Tek mali deo tog područja postao je rimska provincija. Publije Servilije Vatija Isaurik dobio je komandu za borbu protiv gusarstva u Kilikiji u 78.–74. p. n. e. Dobio je nekoliko mornaričkih pobeda nad Kilikijom i zauzeo obale obližnje Likije i Pamfilije. Primio je svog agnoma Isaurusa jer je pobedio Isaurija koji je živeo u jezgru planina Bik, koje se graničilo sa Kilicijom. On je Isauriju ugradio u provinciju Kilikija Pedijas. Međutim, veliki deo Kilikija Pedijas pripadao je carstvu Jermeniji. Kilikija Traheja je i dalje bila pod kontrolom gusara[4].
Trgovina robljem[uredi | uredi izvor]
Jedan od glavnih izvora prihoda gusara bilo je ropstvo. Rimska ekonomija postala je zavisna od robova. Rimljani su držali velike plantaže na kojima su radili robovi. Kilikija je bila poznata po velikim rimskim imanjima na kojima su radili robovi iz čitavog Sredozemlja. Kad Republika nije bila u ratu, bila im je potrebna alternativna ponuda; tada su se okrenuli gusarima koji su bili najveći dobavljač robova. To je imalo dodatni efekat kod moćnih interesnih grupa u Rimu (uglavnom poslovne klase) koji su lobirali za neaktivnost[5].
Ostrvo Delos postalo je središte mediteranskog tržišta robova; ostala tržišta su uključivala tržište Rodosa i Aleksandrije. Na svom vrhuncu 10.000 robova prošlo je kroz Delosovo tržište u jednom danu. [5] Sa plantažama je došao oštriji sistem ropstva i veća potražnja. Zapadna Azija je bila glavna izvor robova.
Rim i gusari[uredi | uredi izvor]
Do 1. veka pre nove ere, ono što je počelo kao manja smetnja, postalo je kuga za mediteransku trgovinu. Kilikijski gusari su lutali po celom Sredozemlju i počeli da napadaju gradove same Italije. Čak je i Ostija pljačkana.
Na kraju je Rim preduzeo mere. Godine 102. p. n. e, Rimljani su poslali Marka Antonija Oratora, u Kilikiju s vojskom i flotom. Gusari nisu bili dorasli ovom napadu, pa su pobegli. Antonije je proglasio pobedu, a Senat mu je dodelio trijumf. Ali gusari su se samo pregrupisali na Kritu i ubrzo se vratili u svoje stare baze u Kilikiji i piraterija se nastavila. Više od dve decenije, Rim, okupiran drugim pretnjama, ignorisao je problem. Godine 79. p. n. e, Publije Servilije Vatije Isaurik dobio je na upravu provinciju Kilikiju i komandu za borbu protiv gusara. Od 78.-74. p. n. e. vodio je pomorsku i kopnenu kampanju protiv piratskih baza u Kilikiji (kopnena kampanja bila je namenjena njihovim saveznicima Isavrima). Ali ovo je bilo samo privremeno rešenje.
Konačno, nakon žestoke rasprave, Pompeju su data vanredna ovlašćenja za uklanjanje kilikijskih gusara. Pompej je Mediteran podelio na trinaest okruga, od kojih je za svaki odredio flotu i zapovednika. Pompej je potom prošao zapadnim Sredozemljem sa svojom moćnom flotom, isterujući gusare ili ih navodeći na puteve svojih drugih zapovednika. Gusari koji su uspeli pobeći, uputili su se u istočni Mediteran. Pompej je prvi deo kampanje završio za 40 dana.
Pompej se tada okrenuo prema istočnom Mediteranu. Dao je povoljne uslove gusarima koji su mu se lično predali, za razliku od ostalih zapovednika. Neki su se gusari predali Pompeju zajedno sa svojim brodovima i porodicama. Od njih je saznao gde se drugi kriju. Mnogi su se povukli u svoja uporišta u Maloj Aziji, gde su se okupili i čekali da Pompej napadne njih. Kod Koracezijuma je Pompej odneo odlučujuću pobedu i blokirao grad. Kilikijski gusari predali su sve svoje luke i utvrđena ostrva. Rimljani su oduzeli bogatstvo koje su gusari prikupili i oslobodili mnogo svojih zarobljenika za koje su gusari nameravali tražiti otkup; ostali zatvorenici su prodati u ropstvo. Strabon piše da je Pompej uništio 1300 piratskih brodova svih veličina.
Pompej je poštedeo mnogobrojne kilikijske gusare koji su bili zarobljeni, shvatajući da su mnogi gusarili iz nemogućnosti da prehrane drugačije porodice. Oni koji su se predali naselili su se u raznim delovima južnog priobalja Male Azije, gde je stanovništvo slabo bilo naseljeno. Naselja su stvorena u Malusu, Adani i Epifaneji. Mnogi su se naselili u Soliju, koji je nakon toga nazvan Pompejopolis.
Istočna kampanja je trajala 49 dana. Sveukupno, Pompejeva kampanja je u samo 89 dana tokom leta 66. godine p. n. e, uklonila pretnju od kilikijskih gusara, koji su davili mediteransku trgovinu i time pretili opštom glađu u samom Rimu.
Značajniji susreti[uredi | uredi izvor]
Kvint Sertorije[uredi | uredi izvor]
Kad je Kvint Sertorije, odmetnuti rimski general, proteran iz Hispanije, ušao je u savez sa klikijskim gusarima. Zajedno su napali i zauzeli Pitjusu, najjužnije Balearsko ostrvo koje im je poskužilo kao baza. Kada je guverner Dalje Hispanije saznao za to, poslao je ratnu flotu i gotovo čitavu legiju, koji je isterao Sertorija i gusare sa Baleara. Oni su se pregrupisali u Baetici gde su gusari odlučili raskinuti sa Seratorijem i otploviti u Afriku da pomognu u postavljanju tiranina Askalisa (čoveka koga podržavaju Sertorijevi rimski protivnici) na tron Tingisa. Sertorije ih je sledio do Afrike, okupio Mavre oko Tingisa i pobedio Askalisa i gusare u bitci. [6]
Julije Cezar[uredi | uredi izvor]
Kada je Sula 78. godine pre nove ere umro, Julije Cezar se vratio u Rim kao advokat, osudio Sulove pristalice i uputio se u grčki grad Rodos da proučava oratorstvo. Gusari su zaplenili njegov brod 75. godine p. n. e, oteli Cezara i zadržali ga za otkupninu. Cezar se osetio uvređenim jer je smatrao da je, dvadeset talenata (svota novca) potrebnih za njegovo oslobođenje, premala, i odlučio je da će razapeti gusare nakon što bude slobodan. Cezar je insistirao da gusari povise zahtev za otkupninu do cene koja je pogodnija njegovom statusu; njegovi prijatelji su brzo pronašli taj novac u Rimu, pre nego što su se vratili na ostrvo gde je Cezar bio zatočen. Nakon uplate novca, oslobođen je. Okupio je malu vojsku koja je zarobila gusare i potom ih razapela kao kaznu za njihove zločine.
Spartak[uredi | uredi izvor]
Tokom pobune robova poznate kao Spartakov ustanak, za Spartak je rečeno da je sklopio dogovor sa kilikijskim gusarima, nadajući se da će uspeti da prokrijumčari snage pobunjenika sa Apeninskog poluostrva na Siciliju. Tokom 71. godine p. n. e, gusari su napustili Spartaka i morao je da se odrekne planova da pređe na Siciliju.
Gusarska kultura[uredi | uredi izvor]
Plutarh prepričava poseban običaj kilikijskih gusara. Kad bi njihov zarobljenik naglasio da je Rimljanin, gusari bi se pretvarali da su uplašeni i molili su za milost. Ako bi zatvorenik ozbiljno prihvatio gusarske podsmehe, obukli bi ga u grčke atletske cipele i togu da ne bi ponovili grešku. Nakon što su se zadovoljno rugali njemu, spustili su merdevine u more i, želeći mu srećno putovanje, pozvali ga da se spusti sa broda. Ako čovek ne bi išao po svojoj volji, gurali bi ga preko broda[7].
Prema Plutarhu, kilikijski gusari su prvi proslaviljali misterije Mitre[8]. Kada je neke od njih Pompej preselio u Apulija, verovatno su preneli i svoju religiju, stvarajući početke onoga što je u drugoj polovini 1. veka p. n. e. procvetalo u rimski Mitraizam[9].
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Cassius Dio, Roman History, 36.20-23.1-4.
- ^ Plutarch, Parallel Lives, Life of Pompey, 24–25.1.
- ^ Appian, The Mithridatic War, 91–93.
- ^ Broughton, T.R.S., The Magistrates of the Roman Republic, Vol II, pp. 87–89.
- ^ a b Tom Holland, Rubicon, p.170.
- ^ Philip Matyszak, Sertorius and the Struggle for Spain, pp 58-61.
- ^ Plutarch, Vita Pompeii 24.7-8.
- ^ Plutarch, Vita Pompeii 24.5.
- ^ (See R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, Blackwell, 1996; pp. 201–203)
Bibliografija[uredi | uredi izvor]
- Istorija Rima, knjiga IV Teodora Momzen
- Pad Rimske Republike, Džordž Long