Нове (roman)

Nastanak i sadržaj
Autor	Jelena J. Dimitrijević
Zemlja	Kraljevina Srbija
Jezik	srpski
Žanr / vrsta dela	Društveni roman
Izdavanje
Izdavanje	1912: Srpska književna zadruga

„Nove“ su roman srpske književnice Jelene Dimitrijević, objavljen 1912. u izdanju Srpske književne zadruge. Roman pripoveda o životu turskih žena u Solunu na početku dvadesetog veka. Glavna junakinja je Emir-Fatma, osamnaestogodišnja Turkinja, koja pokušava da pomiri svoje novo, moderno, zapadnoevropsko obrazovanje sa starim, strogim pravilima tradicionalnog i represivnog društva Otomanske imperije. Fatma i žene iz njene okoline, pokušavajući da ostvare često sasvim nejasne snove, susreću se sa strogim pravilima i propisima, koji stvaraju slojevitu sliku stvarnosti predstavljenu u ovom romanu. Pored antropološki zanimljivih epizoda iz turskih harema, svadbenih i drugih običaja, roman Jelene Dimitrijević prikazuje i širu sliku krupnih društveno-istorijskih promena u Otomanskom carstvu pred Mladotursku revoluciju. Takođe, roman odlikuju eksplicitni feministički stavovi, kao i otvoreni prikazi lezbijskih i incestuoznih težnji, koje su se rađale u zatvorenom svetu harema, gde su žene bile okružene stalno istim licima. Roman je ispripovedan u trećem, sveznajućem licu, koje se kombinuje sa pripovedanjem u prvom licu uz pomoć pripovednih postupaka umetanja u tekst ličnih pisama i dnevničkih zabeleški.

„Nove” su jedini roman Jelene Dimitrijević objavljen za vreme njenog života. Napisala ga je nakon dugogodišnjeg interesovanja za ženske hareme. Iako je nagrađen nakon izlaska, a potom i preveden na ruski jezik, roman je nakon autorkine smrti bio zaboravljen. Na početku dvadeset prvog veka raste i interesovanje kritičara i čitalaca za ovo književno ostvarenje.

Radnja romana

Radnja se odigrava u Solunu na početku dvadestog veka. Glavna junakinja Emir-Fatma je osamnaestogodišnja Turkinja iz dobrostojeće porodice koja živi u starom delu Soluna, Imaretu. Na početku romana ona odlazi u posetu kod stričeve porodice, koja živi na Jaliji. Ona je posebno bliska sa svojom sestrom od strica Mersijom. Fatma i Mersije su takozvane Nove, to jest turske devojke koje su zbog društvenog prestiža bile vaspitavane na zapadnoevropski način. Obe su razvile veliku ljubav prema evropskom načinu života, o kome su stekli predstave mahom kroz francuske romane i duboko su nezadovoljne osmanlijskim tradicionalnim životom. Život u haremu je za njih život u zatvoru. Emir je duboko nesrećna jer pati zbog odlaska svoje francuske učiteljice. Odvojene u haremima od muškaraca, žene su neretko razvijale lezbijsku ljubav prema drugim ženama, te je tako i Emir žudela za svojom učiteljicom. Emir je, takođe, bliska sa svojom bakom Šehnaze-hanum i tetkom Aruf-Hanum. Dok je Šehnaze obrazovana na persijskoj i arapskoj literaturi, proputovavši veći deo Bliskog istoka, Aruf je Nova, obrazovana na francuskoj tradiciji, koja aktivno učestvuje u borbi za bolji položaj žena.

Zaplet započinje kada Emir iznenada na terasi ugleda nepoznatog mladića u koga se zaljubljuje. Ispostavlja se da se mladić zove Džemal, da se obrazovao u Evropi i da je sestrić njihove komšinice Nurije. Nurija je bivša drugarica njene majke Safet sa kojom porodica ne priča već mesecima. Emir i Mersije skrivene iza rešetaka harema posmatraju Džemala i zajedno maštaju o njemu. Jedne noći Džemal preko krova dolazi do Emire i saopštava joj svoju ljubav. Međutim, Emirin otac Hasan-bej ugovara ćerkinu svadbu sa nepoznatim carigradskim mladićem. Emir slomljena pada u postelju, ali čitavu situaciju spašava Aruf. Naime, Aruf šalje anonimno pismo svom zetu, gde ga obaveštava o svakojakim lažima budućeg zeta. Hasan bej raskida veridbu, a Nurija dolazi da se pomiri sa Safetom i da isprosi Emiru za svog sestrića Džemala. Pripovedanje se usporova širokim i detaljnim opisom svadbe Emir i Džemala.

Emir-Fatma i Džemal u prvim danima bračnog života žive srećno. Međutim, nakon što je nastupio ramazanski post, Emir se uzdržava od dodira supruga, te Džemal odlazi u grad. Iz grada se vraća pijan i napada nožem Emiru, pokazujući svoju mračnu stranu. Džemalova majka priznaje da su prevalili mladu Turkinju i njenu porodicu. Ona otkriva da je svu porodičnu imovinu bahato prokockala na haremske provode sa drugim ženama, a da njen sin Džemal ne samo da boluje od alkoholizma, već i da je u Solun proteran kaznom jer je pijan počinio ubistvo. Nurija, Džemalova majka, Aruf i još tri žene iz Carigrada pokušavaju da pomognu mladencima pošto su svesni da između njih postoji ljubav. Nurija predlaže da dovedu muftiju i svedoke pred kojima bi se Džemal zakleo da neće više nikada okusiti alkohol. U slučaju da prekrši zakletvu njegov brak sa Emirom bi se automatski poništio. Džemal pristaje, ali je želja za alkoholom jača, te ubrzo krši zakletvu. Pošto su sada razvedeni, žene dovode muftiju koji opet venčava nesrećeni par. Međutim, Džemal krši zakletvu po drugi put, a potom i po treći put. Pošto se po muslimanskom zakonu ne mogu venčati i četvrti put, uceveljena Emir se vraća svojoj porodici.

Emir i tetka Aruf kuju novi plan. Naime, Emir želi da izabere za sledećeg muža naprasitog muškarca, koji će se brzo razvesti od nje. Na taj način bi opet stekla mogućnost da se venča sa Džemalom. Ona bira Osmana, lepog ali gordog muškarca iz bogate porodice. Osman je oterao već tri žene naizgled zbog najmanje sitnice, a u stvari zbog toga što je u incestuoznoj vezi sa ženom svoga brata. Pošto je žena u haremu mogle da se susretne isključivo sa ženama ili sa muškarcima iz najbliže porodice, neretko se upuštala u vezu sa pastorkom, deverom ili nekim drugim srodnikom. Emir se brzo udaje za Osmana, a još brže se od njega razvodi, te ponovo stiče pravo da se venča sa Džemalom.

Međutim, Hasan-bej ovoga puta odbija da uda ćerku za alkoholičara i siromašnog muškarca. Emir, koja je to tada uvek povlađivala očevoj volji, ovoga puta se suprostavlja ocu. Hasan smatra da mu je ćerka poludela. Arif pomaže svojoj sestričini da pobegne od kuće i da se zajedno sa Džemalom ukrca u brod za Pariz. Posle godinu dana Hasanu stiže beba, njegova unuka, a potom i vest da je Emir umrla u Parizu. Emirina poslednja želja glasi da želi da joj se ćerka vaspitava tradicionalno, a nikako po zapadnoevropskim načelima. Arif dobija Emirin dnevnik iz Pariza u kome se otkriva sva Emirina nesreća u Parizu. U Solunu nije mogla da živi kao Turkinja, a u Parizu nije mogla da živi kao Evropljanka.

Prijem romana u književnoj kritici

Roman „Nove” je objavljen 1912. u izdanju Srpke književne zadruge, ondašnjoj najuglednijoj izdavačkoj kući u Kraljevini Srbiji. Zadruzi je roman preporučio književni kritičar Pavle Popović. Roman je nagrađen godišnjom književnom nagradom Srpske književne zadruge.

Nakon autorkine smrti 1964. roman je bio zaboravljen. Jovan Deretić ga uopšte i ne pominje u važnoj studiji „Srpski roman, 1800-1950”. Predrag Palavestra u „Istoriji moderne srpske književnosti”, navodi da roman „Nove”...s temom iz života žena na Orijentu, gde su tek stigli prvi odjeci promena u orijentalnom svetu, nije zračio snagom i originalnošću, ali je uticao na dalju emancipaciju patrijarhalne žene i bio izraz novih shvatanja i novog duha u kulturi.

Na početku 21. veka dolazi do novih čitanja i novog vrednovanja ovog romana. Književni proučavaoci su ga čitali kroz feminističke, naratološke i orijentalističke pristupe proučavanja književnog dela. Biljana Dojčinović, književna istoričarka, u pogovoru za drugo izdanje zaključuje: U celini, „Nove” ne samo da govore o nemogućnosti uspostavljanja pouzdanih granica između unutrašnjeg i spoljašnjeg sveta, nego svojim sumornim ishodom, izvedenim iz čvorišta istorijskog trenutka i likova potisnutih u privatnost, pokazuje nemogućnost pouzdanog određivanja granica stvarnosti i sna, realnog i nerealnog, fiktivnog i faktivnog, u društvu koje je upravo opsednuto njihovim postavljanjem.

Literatura

• Dojčinović (a), Biljana (2011). Hronološki pregled života i dela Jelene Dimitrijević, propratni tskst u Jelena Dimitrijević: Nove. Službeni glasnik. 
• Dojčinović (b), Biljana (2011). Čarobni san Istoka - stvarnost u romanu Nove Jelene Dimitrijević, pogovor u Jelena Dimitrijević: „Nove”. Službeni glasnik. 
• Palavestra, Predrag (1995). Istorija moderne srpske književnosti. Srpska književna zadruga. 
• Čović, Branimir (2006). Forme narativa u prozi Jelene J. Dimitrijević (na primeru romana „Nove”), (ur.) prof. dr Miroljub Stojanović, Zbornik referata sa naučnog skupa Jelena Dimitrijević: Život i delo. Centar za naučna istraživanja SANU i Univerziteta u Nišu. 
• Đurić, Vladimir (2014). Žena na društvenoj margini u romanu Nove i Pismima iz Soluna Jelena Dimitrijević, članak objavljen u zborniku: „Jezik, književnost, marginalizacija”. 
• Bečanović Nikolić, Zorica (2011). Paradoksi hibridnosti, orijentalizma (balkanizma) i subalternosti u romanu Nove Jelene Dimitrijević. Knjiženstvo. 

Spoljašnje veze

• Kratka biografija i pregled napisanih radova o Jeleni Dimitrijević na sajtu časopisa Knjiženstvo Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. april 2014)
• Roman Nove Jelene Dimitrijević kao paradigma tragične pobune žene u orijentalnom društvu
• Paradoksi hibridnosti, orijentalizma (balkanizma) i subalternosti u romanu Nove Jelene Dimitrijević