Pojavni oblici medicine u srednjovekovnoj Srbiji

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Glavni članak: Istorija srpske medicine

Pojavni oblici srpske medicine u srednjem veku predstavljaju hronološki prikaz razvoja medicine, kao dela istorije srpskog naroda i njegove kulturne baštine, od dolaska srpskih plemena na Balkan, do potpadanja pod vlast Osmanlijskog carstva. Istorije medicine kao deo kulture srpskog naroda, nije skup „mrtvih činjenica“ napisanih na papiru i sačuvanih u materijalnim zbirkama, jer se medicina u Srba neprestano razvija i preplitala sa promenama na Balkanu i Evropi koje su često određivale njenu budućnost i pojavne oblike u skladu sa svetskim istorijskim okvirima srednjovekovnog perioda.

Tradicionalna medicina u srpskom narodu ima dugu istoriju, koja seže još iz perioda pre dolaska slovenskih plemana na Balkan, i zato su njeni pojavni oblici zbir viševekovnih znanja, veština i na praksi zasnovanih teorija, verovanja i iskustava, poreklom iz različitih kultura. Bez obzira da li se njihovi principi koji se koristi u održavanju zdravlja, prevenciji, dijagnostici, poboljšanju ili lečenje fizičkih i mentalnih bolesti mogu objasniti ili ne, oni su ugrađivani u sve pojavne oblike srpske medicine. Tako, pojedinačno gledano svaki od pojavnih oblika srpske narodne medicine nastajao i razvijao se na tradicionalnim i celovitim sistemima teorije i prakse koji su se razvijali nezavisno ili paralelno sa zvaničnom medicinom. Kako su se mnogi od ovih sistema koristili, u pojedinim zemljama u okruženju Balkana, znatno pre nastanka zvanične medicinske prakse, Srbi su jednim delom te sisteme preuzimali i uvodili u svoju medicinsku praksu.[1] Zato se medicina srednjovekovne Srbije nužno mora dovesti u vezu sa mediicinskim iskustvima Vizantije, čija je tradicija u lečenju bila prihvaćena kao najefiksnija na širim prostorima Balkana. Bio je to istorijski period u kome je Vizantijska kultura predsvaljala jedinstvo najboljih antičkih vrednosti i hrišćanske vere. Insistiranja nekih istoričara srpske medicine, na tome da su Srbi prihvatili medicinska znanja sa Zapada najverovatnije neodrživa, pre svega što je Zapad u tom periodu imao razvijenu mrežu školovanja medicinskih stručnjaka, dok je u Vizantija sticanje medicinih znanja bilo na nivou zanata, koji su izučavali oni koji su se ovim poslom bavili kao lekari ili poslužioci bolesnika. Prema ovim saznanjima možemo reći da glavni pojavni oblici srpske medicine nastali na osnovnim znanjima i iskustavima preuzetim iz vizantijeske kulture. Međutim i pored velikog uticaja Vizantije, Zapadna medicina je i te kako omogućila srpskoj medicini da stekne značajna praktična iskustva, dok su pomoćne medicinske nauke imale karakter vizantijske škole. Prve tekovine medicine Zapad stizale su u Srbiju za vreme vladavine Stefana Dečanskog preko lekara školovanih u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i onih školovanih u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, u Srbiju se najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika.

Uslovi koji su vladali u srednjovekovnoj Srbiji[uredi | uredi izvor]

Mala, prvo paganska, a potom seljačka i siromašna zemlja, sa masovnom nepismenošću; socijalno homogeno društvo, sa autokratskom vlašću; česti unutrašnji prevrati i spoljni ratovi i homogenizujuća ideja oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda u granicama srednjovekovne srpske države pokušavale je da vekovima apsorbuje ionako male materijalne i umne snage. Nažalost u takvim uslovima, mesta za ulogu umnih ljudi u univerzalnom značenju toga pojma, nije bilo. Uloga umnih ljudi u srednjovekovnoj Srbiji do izražaja je došla tek po dolasku dinastije Nemanjića na presto. Da bi dva veka kasnije, tj. po dolasku Osmanlija na vlast, u narednih 500 godina u porobljenoj Srbiji uloge umnih ljudi u univerzalnom značenju toga pojma, nije bilo.

Zapravo, u svim generacijama srednjovekovne Srbije, umni ljudi su, u isto vreme, vršili uloge koja pripada različitim epohama (pisali knjige, ustave i zakone; prevodili; organizovali ustanove i institucije države i društva; stvarali političke partije; učestvovali u vlasti; bilo kao kritičari i apologete, često i jedno i drugo na smenu) - ne dospevši do uloge čoveka znanja, koji stoji van sukoba, da bi, svojom mišlju, omogućili njihovo razrešenje bez nasilja.

Podaci o medicinskim znanjima starih Slovena, pre i neposredno posle njihovog dolaska na Balkan su nepotpuna i nepouzdana, zbog nedostataka istorijskih izvora. Materijalni tragovi koji postoje, prema, pisanju istoričara medicine Relje Katića odnose se uglavnom na verovanja o uzrocima bolesti i o korišćenju gatanja u lečenju.

Po izveštajima cara Mavrikija (582—602): Sloveni su po doseljenju na Balkan znali za pripremanje biljnih otrova za strele, a po nalazima iz nekropole u Bajinoj Bašti i za hirurške intervencije, na primer, za trepanaciju lobanje (ili otvaranje lobanje koje se smatra jednom od najstarijih poznatih hirurških intervencija, radi odstranjivanjan gnojne ili krvne skupine, komadića kostiju ili stranih tela.

Po dolasku na Balkansko poluostrvo Srpska plemena su bila raštrkana i podeljena po mnogim oblastima jer prvo nisu imala sopstvenu državu, a potom se i prva srpaska država pod dinastijom Vlastimirovići raspala. U takvoj organizaciji života nisu postojali potrebni preduslovi za „dolazak“ medicine sa strane ili iz neposrednog okruženja ( Grčke, Antičkog Rima, Juga Afrike...).

Stanovništvo su u tom periodu lečili narodni lekari, samouka lica, laici (među kojima je bilo i varalica). Spas za svoje bolesti i bolesti svojih najbližih tražen je u vradžbinama, molitvama, ostacima paganskih rituala i eventualno u „lekarušama“.

Ono što se sigurno zna, je činjenica da su stari Sloveni prihvatili mnoge običaje i način života starosedelaca Balkanskog poluostrva, posebno u onim oblastima gde su postojali propisi o komunalnoj higijeni (Kotor, Budva, Domavia), kao i propisi o uređenju klanica, ispravnosti vodovoda, čistoće u gradu što je nasleđeno iz perioda dominacije Rimljana. Ovo se posebno odnosilo na medicinsku epidemiologiju i njenog dela o prevenciji širenja zaraznih bolesti, u čemu je posebno prednjačio Antički Rim.

Pod uticajem Vizantije, dogodila se važna promena u srpskom narodu, koja će imati jedan od prvorazrednih značaja u njegovoj budućnosti u srednjev veku: kada počinje proces napuštanja paganstva i primanje hrišćanstva kao zvanične vere, a sa njom i prihvatanje kulturnih i medicinskih tekovina Vizantijske civilizacije. Tada srpska medicina kao i njena kultura potpada pod one istočnoevropske ili vizantijske civilizacije koje dugo, sve do propasti vizantijske države nisu delile sudbinu medicine na Zapadu, pa nisu mogle ni imati etape u razvoju analogne onima u nemačkoj, francuskoj, engleskoj ili italijanskoj sredini, iako se mnogim istoričarima medicine ove činjenice ne sviđaju i pokušavaju da ih ospore, vezujući srpsku medicinu i za Istok i za Zapad.[2]

Srpski narod kao i njena medicina od dolaska na Balkan nikada u istoriji nije imao jasno odsečene etničke i kulturološke granice. On je prvo u srednjovekovnoj istoriji prvo bio podeljen između Vizantije i Zapada, a mnogo vekova kasnije i između dve velike imperije Habzburške i Osmanlijske.

Tek sa osnivanjem jedinstvene srpske države, 1166. godine, od strane velikog župan Stefana Nemanje i njenog jačanja za vreme kralja Milutina i cara Dušana, medicina je ravnopravno zauzimala svoje mesto u opštem kretanju promena u društu, doživljavajući, zajedno sa njim, svoje uspone i padove.

Srpska medicina u srednjovekovnom periodu, iako nije imala svojih školovanih kadrova, koristeći se dostignućima starosedelaca Balkanskog poluostrva i uz uvažavanje najautoritativnijih srednjovekovnih pregalaca Vizantije, a nešto kasnije i Zapada, pružila je svoj maksimum u zdravstvenoj zaštiti srpskih plemena. U tom periodu medicina je bila mešavina magijske, animističke, teurgijske, narodne medicine, a po dolasku na vlast Nemanjića i manastirske medicine.[3]

Magijska medicina[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Magijska medicina

Budući da svaka kultura ujedno stvara i teorijski sistem koji nam omogućava razumevanje bolesti, antropolozi se zalažu da se i za lečenja u nezapadnjačkim kulturama, koja su se najčešće proučavala u sklopu istraživanja verovanja i magije, koristi termin medicina.

Prve začetke tradicionalne medicine kod Srba nalazimo u magijskoj medicini. Magijska medicina bila je veoma raširena i u srpskim zemljama, a neki njeni elementi zadržali su se sve do današnjih dana. Prema njenim shvatanjima, izazivači oboljenja kod ljudi i životinja su zli duhovi koji mogu da se uklone posredstvom dobrih duhova naklonjenih čoveku. U tom cilju, bile su potrebne mistične radnje kako bi se udaljili zli duhovovi od čoveka jer je tek nakon njihovog odstranjivanja moglo nastati bolesnikovo ozdravljenje. Otuda su magijski obredi, sastavljeni iz mističnih radnji i praćeni izgovaranjem tajanstvenih reči, bili sastavni deo lečenja u apokrifnoj verskoj medicini.

Ovaj oblik lečenja bio je zasnovan na magiji – čaroliji, vradžbinama, veštini potčinjavanja volji tajanstvenih sila prirode, duhova i demona, ili verovanju da čovek svojim rečima i činima može uticati na tok prirodnih događaja, pa tako i na tok bolesti i zaštitu od njih. Za lečenje magijskim obredima, korišćene su mnoge mistične radnje, koje je pratilo izgovaranjem tajanstvenih reči.[4][5]

Gatanje koje je imalo magijski karakter, mnogo je korišćeno za ozdravljenje bolesnika, i zaštitu od bolesti. U ovu svrhu služili su spisi kao: Roždanik, Trepetnik, Gromovnik, Lunak, a najstarije poznati spisi potiču iz 13. veka i sadrži uputstva za gatanje. Pored uputstva sadrže i ključ za gatanje u obliku krsta. Gatalo se ponekad i iz pogrešnih pobuda da zdrava osoba oboli ili da se bolesnom pogorša stanje.

Animistička medicina[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Animistička medicina

Animizam ima bitnu ulogu u staroj mitologiji slovena, jer gde god bi video nešto što se kreće, pretpostavio bi postojanje svesnog posrednika, pa ja tako mnoge nežive stvari obdarivao razumom, tj pripisivao je svestan života prirodnim predmetima ili pojavama.[7]

Takođe, staroslavenska mitologija se odlikovala izuzetnim poštovanjem drveća i životinja, za koje se smatralo da su stariji i mudriji od čoveka, i zato su oni poštovani kao čovekovi preci. Postojali su i tačno određeni nivoi totemskih životinja, a svako slovensko pleme imalo je svog totemskog zaštitnika.[7]

Tesna veza se može pronaći i između stare slovenske mitologije i pogrebnih običaja i obreda, kao i kulta praotaca ili klana. Od najranijih vremena, poseban kult u porodičnoj kolibi slovena, posvećen je duhovima predaka.[7]

Na animističkom shvatanju i verovanju da neka nevidljiva duhovna bića, tzv. anime (anima – duša, duh), utiču na sudbinu čoveka pa tako i na njegov život, zdravlje i bolest, zasnivala se animalna medicina. Animizam je u ovom periodu srpske istorije osnova objašnjenja i shvatanja etiopatogeneze mnogih stanja i bolesti u čovekovom organizmu. Istovremeno, njima nisu bili nepoznati ni pojedini racionalni uzročnici bolesti, kao što su, na primer, trovanje, povrede, nepravilna ishrana, meteorološki uzroci. Ipak, Sloveni su bili više naklonjeni verovanju kako su najčešći uzročnici bolesti zapravo magične prirode, i da je osnov životnih pojava duša, odnosno dah, a nosioci životne snage su sokovi, posebno krv.

Šta je to animizam?

Animizam (lat. animus), je shvatanje da pored vidljivih oblika, predmeta i bića postoje i nevidljivi, odnosno dobri i zli duhovi, koji mogu da ulaze i izlaze iz njih.

Prema Tejloru (Sir Edward Burnett Tylor, 1832 – 1917), klasičan animizam se sastoji od pripisivanja svesnog života prirodnim predmetima ili pojavama i tradicionalno je pripisutan u malim, primitivnim društvima (kakva su bila i srpska plemena po dolasku na Balkan), ali i u svim glavnim svetskim religijama.[8][9]

Na osnovu navedenog i potkrepljenog objašnjenjem Dirkea, može se smatrati da je animizam najprostiji oblik religijskog života, koji se ne može objasniti posredstvom drugih religijskih sistema, karakterističnog za prvobitne, primitivne ljudske zajednice.

Srpski narod, kao i većina malih naroda u tom periodu društvenog razvoja, bio je čitavom svojom pshičkom strukturom okrenut ka animističko gledanju i rasuđivanju svih prirodnih pojava oko sebe. U tom i takvom gledanju i rasuđivanju nalazilo najbolji i najprihvatljiviji oslonac za otkrivanje uzorka bolesti i pronaženje metoda uspešnog lečenja. Kako su Srbi u tom periodu bili još potpuno u okovima animistickog svatanja, oni su u tim bolestima gledali nekakve više tajanstvene sile (demone), koji vršljaju po njegovoj unutrašnjosti i prouzrokuju brojne tegobe i bolesti

Kako okovan načelima animizma, čovek nije razlikovao samu bolest i njen uzrok, on nije mogao da utvrdi ni direktnu povezanost između uzroka (etioloških faktora) i bolesti. Tako su npr. Srbi, u paganskom periodu svoje istorije verovali da se čovek razboli od besnila kada u njega uđe zloduh „Bes“, ili da bolest nastaje kada u čoveka uđe demon, ili Zao duh. Ili kad se na njega okomi vampir veštica, zla vila i rečni duh ili, vukodlak.[a] Potvrdu o takvom shvatanju natprirodnih uzroka bolesti imamo u vrlo raširenom verovanju srpskog naroda da je svaka bolest, od boga, da je tako „suđeno“ ili „zapisano“, te da zarazne i druge teže bolesti dolaze „vetrom“ (kuga, kolera, boginje itd.)

Veoma često je srpski narod je u narodnoj medicini i farmaciji koristio nazive demonskih životinja tj različite nazive za bolesti davao je prema imena izvesnih životinja (žaba, gušter, vuk, jarac, koza, rak itd). Ponekad je bolest nosila životinjske ime na osnovu njene sličnosti sa bolnim osećanja bolesnika i izvesnih simpptoma bolesti koje su uočljivo kod imenovanih životinja, npr., izjedanje (crv), glodanje (rak), ujedanje (mravi), ubadanje (pauk), a to je slučaj sa bolestima, koje se zovu: crv, rak, mravi, pauk.

Osnovni principi srpske animističke medicine

Pošto su uzročnici bolesti neke više sile, prirodno je da oni mogu da se uklone takođe samo nekim drugim višim demonskim silama, pa otuda u cilju lečenja srpski narod je pribegavalo vračanju, bajanju, čaranju, kao najuspješnijim metodama za ozdravljenje.

U ovom periodu, a i dosta kasnije u poznom srednjem i novom veku Srbi su smatrali da se rečima i postupcima može uticati na etiološke faltore bolesti (uzročnost u prirodi). Zato su lečenje zasnivali na ritualima i tehnikama čiji je cilj bio da se umilostive duhovi – anime, zli dusi koji ugrožavaju zdravlje i život.[5]

Lečenje bolesnog se po tim načelima zasnivalo na „beloj i crnoj magiji“. Ritualno magijskim radnjama „bele magije“ prizivami su dobri duhovi da pomognu u lečenju bolesti a ritualnim magijskim radnjama - „crne magije“, da isteraju zle duhove iz bolesnika. U tu svrhu najčešće su se koristile molitve protiv đavolje rabote, napasti vilinske, protiv nečastih duhova, protiv zavadljivaca i uroka, kod bolesti srca, protiv mora, čini i veštica, za lučenje mleka, ili protiv ranjavanja strelom ili mačem.

Teurgijska medicina[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Teurgijska medicina

Teurgija (čin, čarolija, sposobnost činjenja čuda, vidovitost), svoje principe lečenja zasnivala je na upražnjavaju molitve pomoću kojih se pokušavalo zaštititi zdravlje ili postići izlečenje bolesti.[5]

Narod je vekovima pridavao značaj sili izlečenja koju su posedovali pojedini sveci (magijskim komuniciranjem sa Bogom) koji su tako postali pomoćnici kojima su se vernici uticali na specifične bolesti ili tegoba. S jedne strane se to se može obijasniti teurgijskim principima, po kojima je bolest vezana uz transcendentalno, a sa druge činjenicom da protiv mnogih bolesti nije bilo efikasnog leka ni lekara da pomogne. Vremenom su tako neki sveci-zaštitnici, postali „specijalisti“ koje je narod prizivao ili usko vezovao uz određene bolesti. Tako se npr. sv. Vid smatrao zaštitnikom od očnih bolesti.[11] Popularnosti svetaca doprinosile su molitve, narodne izreke, ali i zavetne crkve i kapele sa ikonografskim prikazima na njihovim oltarima.[12]

U teurgijskoj medicini posebno je bio cenjen namenski ispisan (prepisan) tekst ili zapis, doteran, ukrašen ili aranžiran prema posebnim pravilima, koji se stalno nosi sa sobom. Zapis ima daleko veću snagu od reči ili molitve koja se izgovori naglas ili usebi. On sa materijalnom podlogom na kojoj se nalazi, zavisno o znanju i veštini autora, često predstavlja i umetničko delo prema kojem vlasnik ima poseban odnos. Delotvorne moći takvih zapisa i verovanje u njihov učinak, sistematizacija znanja o mističnim svojstvima slova koja se štampaju, pojedinačno, u rečima ili celim rečeničnima, predstavljaju jedan od fenomen ili oblik narodne ili teurgijske medicine. Uopšteno gledano može se reći da bilo koji tekst nadahnut odnosom čoveka prema svetom tekstu, ima svoj teurgijski smisao i cilj.

Etnomedicina ili narodna medicina[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Narodna medicina i Tradicionalna medicina
Tradicionalna medicine (što uključuje i etnomedicinu) ne zasniva se na objektivnoj istini.
Međutim, medicina nije biomedicinska nauka (tj traganje za objektivnom istinom), nego umetnost-veština lečenja bolesnika, kojom su vrlo dobro ovladali srpski kaluđeri i narodni vidari.
Objektivna istina jeste važna, ali za obolelog i nedovoljno obrazovanog nije najvažnija.
Bolesnik je subjektivan, može se reći da je iracionalan - a iracionalna osoba teško može da bude potpuno racionalna.
To objašnjava zašto je tradicionalna medicina nalazila prostor za svoje delovanje u srednjovekovnoj Srbiji'. (dr M Dimić)

Siromašan srpski narod u prednemanjičkom razdoblju, lišen lekara i apotekara, snalazio kako je znao i umeo. Najviše su ga lečili narodni lekari i apotekari, i velika količina raznovrsnog lekovitog bilja koje uspeva u srpskim krajevima. To je uslovilo snažan razvoj narodne farmacije koja je uhvatilo dubok koren u srpskom narodu. Kao glavni konkurenti crkvenim lekarima, teo-zofima i teolozima koji su se smatrali čuvarima hrišćanskog morala narodni lekari i apotekari bili su tradicijom "obrazovani" ljudi iz seoskog društva (narodni lekari) koji su prenosili sa kolena na koleno znanje o prirodnim procesima, ljudskoj i životinjskoj anatomiji, starim običajima i ritualima i načinima borbe sa bolešću i drugim problemima, a koje je bilo duboko ukorenjeno u svesti i poštovanju šireg, neukog i nepismenog stanovnistva.

Tako je nastala srpska etnomedicina ili narodna medicina kao skup iskustava i njihove praktične primena na očuvanju zdravlja, produženju života, sprečavanju i lečenju bolesti koje je sam narod otkrio. Ova znanja su sticana iskustvom i prenosila su se sa pokolenja na pokolenje, prvo usmenim, a potom i pismenim putem. To je iskustvena, empirijska medicina, do izvesne mere i stručna, ali često prožeta mistikom, sujeverjem, i konzervativnim idejama, što je davalo prostora da se u okviru nje infiltrira magija, nadrilekarstvo, šarlatanstvo koje je ponekad narodu bilo teško odvojiti jedno od drugih.[13]

Mnogi pojedinci raznih zanimanja bavili su se „lekarskim i apotekarskim“ poslom. Oni su obično stečena znanje čuvali u pojedinim porodicama, i tako ih nasleđivali. U prvo vreme većinom su to bile starije žene, koje su znale da sakupljaju lekovito bilje, da ga kuvaju i od njega pripremaju lek za pojedine bolesti, ili melem za lečenje rana. 

Pošto narod nije imao materijalnih mogućnosti da se leči od stručnih lekara, kojih realno gledajući nije ni bilo, narodna medicina i farmacija odigrala veoma važnu ulogu u svim istorijskim periodima srednjovekovne srpske države, kao i za vreme turske vladavine.

U srpskoj narodnoj medicini biljni svet je igrao važnu ulogu ne samo u lečenju bolesti već i u izazivanju „biljne opojnosti“ i „stanja zanosa“, koje su se ne tako često završavala i smrću (trovanjem). Za narodne lekare svaka trava je za nešto dobra (za neku bolest), a biljke su u narodu bile cenjene i zbog njihovih karakteristika ili neposrednog uticaja na život ili smrt, što je kod primitivnih osoba bilo otelotvorenje više sile. Otuda počinje i široko interesovanja i ljubav prema vegetaciji, pripadnika narodne medicine ali prostog čoveka.

Kao i kod mnogih drugih naroda tako i kod srpskog naroda postoji verovanje da se duša umrloga smešta u vegetaciju - u drvo i ulaskom duše u drvo, ono ujedno prima izvesne ljudske osobine. Shvatanje o vegetaciji, odnosno drvetu kao sedištu umrlog, stvara u njemu ujedno i predstavu o drvetu, odnosno vegetaciji kao izvoru života.

Obožavanje drveta zauzima značajno poglavlje u mitologiji i istoriji srpske narodne medicine koja je bila u uzajamnoj vezi sa religijom. Tako su nastale bukve, hrastovi i lipe, sa zapisima na ovim drvetima za vreme nošenja krstonoša u određenim praznicima. Zatim kult „badnjaka“, koji se i dodas zadržao u srskom narodu, i drugi slični obredi oko drveta, zapravo su vidne simboli obožavanja vegetacije.

Mnogi paganski praznici starih Slovena (koji su znatno kasnije pretvoreni u hrišćanske), vezani su za kult vegetacije: Ivanjsko pletenje venaca od poljskog cveća, Đurđevdanski običaji sa sličnim vencima i branjem trava, duhovni praznici sa kićenjem kuća lisnatim granjem „biljani petak“ i branjem lekovitih trava i drugi praznici vezani za obožavanje vegetacije, ukazuju nam da je psiha čoveka intimno bila vezana za vegetaciju.

Svaka biljka po zapisima i predanju iz nardone medicine može čoveku da donese dobro i zlo, bolest i smrt kao zlo. Božanski duh u bilju može da odbrani čoveka od bolesti i smrti. Treba samo dobro poznavati vrste biljaka i iskoristiti njihovu snagu u zaštiti čoveka od bolesti tj. dobro poznavati kojom se biljkom može lečiti bolesna osoba, a kojom se može zdrav čovek zaštiti od bolesti. Na tom poznavanju stečenom kroz viševekovno iskustvo prenošeno „s kolena na koleno“ zasnivala se i narodna medicina srpskog naroda.

Manastirska medicina[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Srpska manastirska medicina
Manastir Hilandar u kome je u 12. veku začeta srpska manstirska medicina.

Manastirska medicina sprovodila se u srpskim manastirima i njihovim bolnicama i školama. Iako nije u tehničkom pogledu bila dorasla izazovima lečenja ona je maksimalno koristila hrišćansko čovekoljublje kao osnovu svoje delatnosti, što će u nastupajućim vekovima pomoći medicini da postane jedna od veština koja je pomagala čoveku ne samo u fizičkom prevazilaženju problema bolesti, nego je u bolesniku stvarala osećaj sigurnosti i pripadanja zajednici.

Istorijski posmatrano, srpaska medicina koja danas ima tradiciju dugu 800. godina, svoje duboke korene vezuje za sina velikog župana Stefana Nemanje - Rastka, koji se umonašio pod imenom Sava, a kasnije proglašen za sveca (Sveti Sava).[14] On ne samo da je imao smisla za praktično i pragmatično, već je posedovao i odlične organizacione sposobnosti. Sveti Sava je je tokom boravka u Konstantinopolju 1198. godine posetio vizantijskog cara Aleksija III i Porfirnu palatu sa porodilištem i bolnicu pri manastiru Svete Bogorodice Evergetide, i nakon stečenih iskustava i znanja, i po ugledu na ovu bolnicu, osnovao prvu i najstariju bolnicu u Srba, bolnicu u Hilandaru 1199. godine. Bolnica koja je u početku imala 8 postelja. bila je namenjena za lečnje obolelih kaluđera.[15]

Manastir Hilandar i bolnica u njemu smatraju se i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština. U njoj je 1200. godine je Sava napisao Tipik Bolnice, takođe po ugledu na Tipik carigradske bolnice. U glavi 40. Hilandarskog tipika „O bolnici i rabotajušćeh bolem“, bio je detaljno regulisan rad bolnice. Bolnica je imala poslugu, grejana je a bolesni su imali bolju hranu. Lekovi su spravljani od lekovitih biljaka sakupljanih u okolini manastira, ili gajenih u manastirskoj bašti od semena koje je Sava doneo sa svojih putovanja po Bliskom istoku. Skoro svi srpski kraljevi velikodušno su pomagali bolnicu u Hilandaru, a najviše su to činili kralj Milutin, car Dušan i knez Lazar. Za vreme boravka u Hilandaru sa caricom Jelenom i sinom Urošem, 1346. godine, car Dušan je naredio da se bolnici u Hilandaru svake godine daje po 200 venecijanskih perpera, kako bi bolnica bila proširena sa 8 na 12 postelja i poklonio joj je čamac za izlov ribe. (15. aprila 1406. u povelji despotice Mare Branković o manastiru Hilandaru govori se i o smeštaju gubavaca u manastirskoj bolnici).[15]

Manastirske bolnice su uglavnom bile internog oblika i nisu viđene kao opšte bolnice ili prihvatilišta za leprozne ili hendikepirane, koji se u srednjovekovnom dokumentima obično nazivaju „hromci i slepci“.[b][16] Za takve namene podizana je druga vrsta prihvatilišta, koja se mogla nalaziti blizu većih manastira ili gradskih i privrednih centara, gde je stanovništvo bilo relativno gusto naseljeno. Poznato prihvatište za negu leproznih podigao je nedaleko od svoje zadužbine manastira Dečani, kralj Stefan Dečanski (1321–1331). Despot Stefan Lazarević (1389–1427) je izdašno pomagao leprozne, dok je u XV veku bio poznat i leprozorijum u blizini rudarskog centra Srebrnice.[17] U Kotoru se krajem srednjeg veka takođe nalazilo jedno utočište za leprozne i zabeleženo je postojanje više bolnica i prihvatilišta, kao što su Hospital Sv. Krsta ili Hospital Sv. Duha.[18] Ovakva skloništa za bolesne bila su takođe snabdevena lekovima i melemima, koje književno na-dahnuti Camblak naziva „mirisna mira radi hlađenja ognja koji se diže“ u telima leproznih.[19]

Manastir Hilandar i njegova bolnica ujedno se smatraju i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština u Srba.[15]

Kao oštar protivnik nadrilekarstva, Sava je sve više jačao i ulogu države na očuvanju i unapređenju zdravlja, pa je tako njegovim zalaganjem nastao veći broj propisa koji su ograničavali upotrebu magijskih rituala i vradžbina u lečenju stanovništva.[20]

Godine 1208. ili 1209. po ugledu na bolnicu pri manastiru Sv. Bogorodice Evergetide u Carigradu i bolnice u Hilandaru, Sveti Sava je osnovao je prvu bolnicu na tlu Srbije,[v] u manastiru Studenica. Bolnica je bila namenjena lečenju manastirskih monaha a verovatno i radnika angažovanih na izgradnji manastirske crkve i konaka, a po nekim izvorima i lečenju seljaka angažovani na manastirskim imanjima. Bolnica se nalazila na južnojstrani Bogorodičine crkve i konaka i u svom sastavu imala je i baštu za gajenje lekovitih biljaka. Bila je to prva bolnica na tlu Srbije. Bolnica se sastojala od jedne, a prema potrebi i 2 sobe u konacima. Biran iz redova monaha, bolnicom je rukovodio upravnik, koji je bio je empirik, otresit, iskusan i pismen monah, koji je dobro poznavao lekovite trava i eventualno grčki jezik što je bilo poželjno.

Bolnice su potom, osnivali Stefan III Uroš Nemanjić u Dečanima između 1327 i 1335. godine, car Dušan u manastiru Sv. Arhanđel kod Prizrena 1342. godine (koja je imala dvadeset postelja), Knez Lazar u Ravanici 1381. godine, car Dušan u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarević u Beogradu oko 1390. godine.[21] Bolnice se podižu i van granica srednjovekovne Srbije, osim u Hilandaru, kralj Milutin je osnovao dve bolnice: u Prodromovom manastiru u Carigradu 1308. godine i u manastiru Sv. Arhanđela u Jerusalimu 1315 godine.[22]

Pre nekoliko godina, prilikom arheoloških iskopavanja na lokalitetu manastira Svetog Georgija u Dabru, kasnije poznatog kao manastir Orahovica u Mažićima, smeštenog na levoj obali Lima, otkrivena je manastirska bolnica. Reč je o manastiru koji je već početkom 13. veka bio ugledno i važno monaško središte srpske države, a kasnije je imao burnu istoriju, pa je 1732. godine bio sasvim porušen.

Za vreme vladavine Stefana Dečanskog u Srbiju počinju da dolaze prvi lekari školovani u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i oni školovani u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika, gradovima koji su u tom periodu održavali intenzivne trgovačke veze sa gradovima Italije. Od 14. do 16. veka u Srbiju je povremeno dolazilo ili u njoj stalno radilo najmanje 49 stranih lekara i 26 apotekara, među kojima je bilo i onih koji su do kraja života ostali u Srbiji. Tako je na prostoru Srbije u 14. veku bilo 15, u 15. veku 30 a u 16. veku 14 lekara.

Dolaskom stranih lekara u Srbiju, od vremena kralja Stefana Dečanskog, postupno je započeo proces slabljenja uticaja vizantijske medicine i sve veći rast uticaja zapadne medicine na srpsku medicinu. Ovom transformacijom srpska medicina u 14. i 15. veka, ona se više nije značajnije razlikovala od italijanske i francuske medicine. To je bilo jako važno, imajući u vidu da je vizantijska medicina počela sve više zaostajati za Zapadnom Evropom zbog lošijeg načina obrazovanja u njihovim medicinskim školama. U vizantijskim medicinskim školama nastava je bila organizovane kao učenje zanata, uz rad u bolnici sa svojim profesorom, tako da su učenici bili samo „bolje ili lošije kopije svojih učitelja“. Za razliku od vizantijskih škola novoosnovane medicinske škole na Zapadu Evrope bile su prave obrazovne ustanove u kojima je rad bio organizovan na savremeniji način sa brojnim medicinskim predmetima.

Svaka dobro opremljena manastirska bolnica trebalo je da ima svoj vrt ali i zalihe izuzetno cenjenih mediteranski biljaka, u čijoj nabavci je veliku ulogu odigrao Sv. Save Nemanjić koji je od „vavilonskog“ (egipatskog) sultana u vreme hodočašća po gradovima Svete zemlje i istočnog Mediterana (1234–1235), napuštajući Aleksandriju, gde je srdačno i sa mnogo uvažavanja bio primljen, od egipatskog vladara dobio veoma dragocene darove.
Teodosije, jedan od biografa Sv. Save, opisao je ovu sultanovu darežljivost odabranim rečima:
„i dade mu u počast balsamovog ulja i veliki trupac izabranoga ksilaloga i blagovone aromate indijske, sahara i finika da uzme koliko treba“.[24]

U tom periodu samo je hirurgija u Srbiji, osim u srpskom primorju, zaostajala u načinu zbrinjavanja bolesnika, jer se uglavnom svodila se na puštanje krvi i lečenje rana. Na to su najverovatnije uticali medicinski priručnici sačinjeni mahom od prerađenih spisa antičke i arapske medicine, koje su izbegavale hirurške intervencije i patološka stanja u organizmu tumačile kao poremećaje nastale u ravnoteži sokova.

U tom periodu začeti su i prvi pokušaji pisanja medicinskih knjiga tzv lekaruša. Analiza srpskih lekaruša pokazuje da su one u svoj sadržaj unele tragove raznih tradicija i sistema: od stare slovenske tradicije postupaka isceljivanja, preko hipokratizma, rimske, vizantijske i arapske medicine, do zapadne srednjovekovne posebnomsalernitanske nadgradnje. Srednjovekovne i ranonovovekovne lekaruše otkrivaju se kao svet u kojem se sjedinila medicina, religija i književnost, negujući u njima i polifunkcionalnu srednjovekovnu srpsku pisanu reč.

O srpskim lekarima iz tog perioda ima malo podataka. U dubrovačkim zvaničnim knjigama kao Srbi lekari pominju se: Prvoslav (1298), Menče iz Bara (1330), Milčin iz Prizrena, koji se pominje u novembru 1349. godine, potom neki Oberko, inače stručnjak za kile, koji je u dubrovačkoj kancelariji 1382. godine sklopio ugovor s Vlahom Stojislavom Popovićem za honorar od šezdeset perpera.

U srednjovekovnoj Srbiji, najčešće u sastavu bolnica postojale su i apoteke, uglavnom u primorskim gradovima, gde su npr službu apotekara u Dubrovniku i Kotoru obavljali najčešće stranci, pridošlice sa Apeninskog poluostrva.

U Dubrovačkoj republici viđeniji ljudi su vodili računa o javnom zdravstvu jer su pored raznih hospitala (npr. „Domus Christi“ osnovanog 1347, koji je u svom sastavu je imao i apoteku) osnovali i posebne apoteke, i službu za iznošenje mrtvih iz grada „kacamorti“ koja je najviše radila tokom epidemije kuge i drugih prenosivih bolesti. Karantin, koji je i danas obavezan pri svim epidemijama u Svetu, bio je proizvod upravitelja dubrovačke vladajuće vlastele. Pored toga postojao je i leprosarium.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Za vukodlake se verovalo da izazivaju najveće životne nesreće: glad, kugu, sušu, boginje i zemljotres.
  2. ^ U organizaciji manastirske bolnice Sv. Arhanđela Stefan Dušan primenjuje rešenja iz zakonodavstva kralja Milutina („kako je uzakonil kralj“) za manastir Banjsku i zabranjuje da se osim monaha leče i druga bolesna lica.
  3. ^ Poređenja radi s početka 13. veka u Londonu je postojala samo bolnica sv. Bartolomeja, a Oksford i Kembridž dobili su prve bolnice sredinom 18. veka.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Rahmatullah M, Biswas KR: Traditional medicinal practices of a Sardar healer of the Sardar (Dhangor) community of Bangladesh. J Altern Complement Med 2012, 18:10–19.
  2. ^ Pavić 1970. M. Pavić, Istorija srpske književnosti baroknog doba (XVII i XVIII vek), Beograd: Nolit.
  3. ^ Radojčić N. Zakonik cara Stefana Dušana 1349-1354. Beograd: SANU, 1960.
  4. ^ Katić R. Terminološki rečnik srpske srednjovekovne medicine. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1987.
  5. ^ a b v Radoje Čolović, 800 godina srpske mediine i 140 godina Lekarskog društva, Srpska akademija nauka i umetnosti, Predavanje održano na Drugom naučnom skupu „800 godina srpske mediine“, manastir Sv. Prohor Pčinjski, 9. do 12. juna 2011. godine.
  6. ^ Radivoj Radić, Naše srednjovekovno lekarstvo, Politikin zabavnik, broj: 3085, 2011.
  7. ^ a b v Schneeweis, E. ( 2005. ) Vjerovanja i običaji Srba i Hrvata, Zagreb, Golden marketing – Tehnička knjiga
  8. ^ Stringer, Martin D. (1999). "Rethinking Animism: Thoughts from the Infancy of our Discipline". Journal of the Royal Anthropological Institute 5 (4): 541–56. . doi:10.2307/2661147.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  9. ^ Hornborg, Alf (2006). "Animism, fetishism, and objectivism as strategies for knowing (or not knowing) the world". Ethnos: Journal of Anthropology 71 (1): 21–32. . doi:10.1080/00141840600603129.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  10. ^ Haught 1990, str. 19.
  11. ^ Fucic B. Vincent iz Kastva. Zagreb-Pazin: Krscanska sadanjost-Istarsko knjizevno drustvo ”Juraj Dobrila”, 1992: 42.
  12. ^ Skrobonja A. Saints - protectors from Diseases and the Sanctuary of the Mother of God at Trsat. Croat Med J 2001; 42: 600.
  13. ^ Pavlović B. Temelji srpske medicinske istoriografije. Eko plus. Beograd 1997.
  14. ^ Kolarić J. Sveti Sava srpski- harizma i mit. Niš: Pros
  15. ^ a b v Živković M., Nikolić I. Zdravstvena zaštita u Srbiji 19. vek - kao očuvan, društveni, narodni i verski običaj. Škola zdravlja, Bor, 2003.
  16. ^ Novaković, S., Zakonski spomenici.... str. 699.
  17. ^ Dinić, Mihailo Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd (1955). str. 96.
  18. ^ Mijušković, S.; Kovijanić, R., Građa za istoriju srpske medicine. Dokumenti kotor- skog arhiva, knj. I (XIV i XV vek), Beograd (1964). str. 32–33.
  19. ^ Camblak, Grigorije, Književni rad u Srbiji, Beograd (1989). str. 70.
  20. ^ Račević M. Sveti Sava - veličina i prilike. XXII Timočki medicinski dani, Donji Milanovac, 2003.
  21. ^ Relja V.Katić, Poreklo srpske srednjovekovno medicine, Beograd 1981, str 175
  22. ^ Hilandarski kodeks, Beograd 1980, XXIV
  23. ^ a b N. Radojnjić. Zakonik cara Stefana Dušana 1349 i 1354. SANU, Beograd, 1960.
  24. ^ Teodosije, „Život Svetog Save“, u: Stare srpske biografije, Beograd (1924). str. 230.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Појавни_облици_медицине_у_средњовековној_Србији&oldid=27726361”