Skrapež (reka)

Skrapež
Skrapež u Taoru
Sliv Zapadne Morave
Opšte informacije
Dužina	47,7 km
Basen	630 km2
Sliv	Crnomorski
Vodotok
Izvor	Bukovik, Povlen
Ušće	Đetinja
Geografske karakteristike
Država/e	Srbija
Naselja	Kosjerić, Požega
Pritoke	Desne: Lužnica Leve: Gradnja Dobrinjska reka Kladoroba
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Skrapež je reka u zapadnoj Srbiji leva pritoka reke Đetinje. Dugačka je 47,7 km. Počinje izvorišnom čelenkom na južnim padinama Bukovika i jugoistočnim padinama Povlena spajanjem rečica Sečice i Godljevače, a u Đetinju se uliva u Požeškom polju. Od levih pritoka Skrapeža najduža je je Dobrinjska reka, a od desnih Lužnica.

Položaj sliva i njegova vododelnica 

Skrapež je leva pritoka reke Đetinje u koju se uliva neposredno uzvodvo od njenog sastava sa Moravicom u Požeškom polju. Sliv je razvijen na južnim padinama Povlena, Maljena i na istočnim padinama Jelove gore. Nalazi se između 43°33 i 44°06' severne geografske širine i 17° 02' i 17° 30' istoče ne geografske dužine. Vododelnica između Drine i desne strane sliva Skrapeža počinje na Bedenu (1259 m), zatim ide pravcem  sever-jug do Godanovca (848 m). U najvećem  delu sliva prati je put Valjevo - Užice preko Povlena. Reka Jelašnica uslovila je svojim izvorišnim kracima pomeranje pravca vododelnice prema  istoku do trigonometrijske tačke Velik Prijedo (971 m) odakle nastavlja pravcem severozapad – jugoistok do ušća Skrapeža kod Požege. Na levoj strani sliva od pomepute kote Beden vododelnica ide preko kota 1300 m i 1346 m koje predstavtaju najviše tačke u celom slivu Skrapeža. Od tačke Taorska stena (1018 m) ona se pruža pravcem jugozapad – severoistok  do Drenovačkog kuka (946 m) i kote Ožaj (862 m). Do kote Crni vrh (946 m) ide pravcem jugoistok gde zadobija meridijanski pravac i preko kote Mramor (946 m) i Šiljkovice (808 m) do najistočnije tačke. Nastavljajući  pravcem severozapad –jugoistok spušta se prema Požegi do ušća na 312 m.

Klima sliva

U slivu Skrapeža klima je uslovljena njegovim geografskim položajem i reljefom. Izvorišna oblast koja  leži na severo-zapadu pripada planinskim predelima sa obilnim talozima. Srednja visina padavina za ceo sliv iznosi 750 mm godišnje a dobijena je na ospovu podataka za period od dvadeset  godina. U slivu postoje dve kišomerne stanice: u Požegi i Kosjeriću. Stanica u Požegi se nalazi na 311 m a u Kosjeriću na 430 m. U pojedinim rodinama količina padavina je znatno veća od prosečne vrednosti. Hajveća količina padavina u Požegi bila je 1955. godine i iznosila je 1057 mm.

Reljef sliva

Taorska vrela, reka Skrapež

Skrapež protiče plitkom i uskom dolinom od sastava Seče reke i Godljevače na 434 m n.v pa do Kosjerića. Desne strme i leve blage dolinske strane izgrađene su od krečnjaka. One se spuštaju u dno doline pod nanose kojima je ono pokriveno. Rečno korito je u nanosu sa stabilnim obalama. Proširenje doline nastaje oko Kosjeriću. Ražanska reka, koja se uliva u Skrapež kod Kosjerića pod imenom Kladoroba, donosi velike količine nanosa koji počinje da utiče na stabilnost korita Skrapeža. Od Kosjerića do ispod ušća Gradnje Skrapež protiče uskom i dubokom dolinom čije su padine izgrađene od krečnjaka. Rečno korito je usečeno u nanosu sa visokim obalama. Mestimično krečnjačke mase obrazuju nekoliko tesnaca na ovom potezu. Od ušća Gradnje do Dobrinjnske reke Skrapež protiče proširenom dolinom sa dosta strmim padinama od škriljaca. Dno doline je zasuto nasalagama pod koji podilaze dolinske strane.  Nizvodno od Dobrinjske reke Skrapež protiče širokom  i plitkom dolinom čije su strane pretežno od nanosa same reke. Ona postepeno gubi pad i krivuda po ravnici. Opterećena velikim količinama nanosa menja svoje korito i sve vise razara plodna polja. Najniži deo Skrapeža nalazi se u prostarnom Požeškom polju pokrivenim pretežno tercijernim naslagama. Sa slabim padom i opterećena nanosom reka krivuda, pomera i menja svoje korito. Skrapež se često ali kratkotrajno izliva i plavi neposrednu okolinu gotovo na celom potezu od  Dobrinjske reke do ušća. 

Geološki sastav sliva

Sliv Skrapeža odlikuje se veoma složenim geološkim sastavom. Najstarije formacije pripadaju starijem paleozoiku naručito raspostranjenim u gornjim tokovima desnih protoka reke Lužnice i Tmuše. Desna strana sliva izgrađena je dobrim delom od tvorevina devona čiji su predstavnici škriljci, peščari, konglomerati i reka sočiva krečnjaka. Na levoj strani sliva na jugozapadnih padinama Maljena najveće raspostranjenje imaju serpentini tj. serpentinisani peridotiti gorenje jure. Interesantnu pojavu čine gabrovi jurske serije koji se javljaju na Razvođu reke Gradac i Ražanske reke. Mestimično raspostranjenje imaju formacije gornje krede. Turona i senona naručito oko Kosjerića. U donjem delu sliva Skrapeža oko lecih pritoka prostiru se jezerski sedimenti srednjeg miocena. Nasuprot njima na desnoj strani javlja se miopliocen čiji su predstavnici konglomerati, šljunak i pesak.

Vodostanje

Vodostaji na reci Skrapež osmatraju se na dve vodomerne stanice u Kosjeriću i u Požegi. U Kosjeriću stanica radi od 1951. godine a u Požegi od 1922. godine. Prema sređenim podacima o vodostanju za periodu od 1951. Do 1975. godine najviši vodostaji na Skrapežu su u martu i aprilu, a najniži u avgustu i septembru. Gornji deo sliva je planinski pa se zbog veće nadmorske visine i veće debljine snežnog pokrivača, otapanje snega i viši vodostaj produžavaju u aprilu i maju. Najviši vodostaj zabeležen na Skrapežu u Kosjeriću je bio 13. maja 1965 i iznosio 290 sm, a u Požegi istog dana 380 sm. Minimalni vodostaji su u septembru kada se izluči 7,6% padavina od ukupne godišnje sume. 

Proticaj

Proticaj je u direktnoj vezi sa vodostanjem i površinom sliva i izražava se sa specifičnim oticajem ( q ) koje za Skrapež iznosi 7,69 l/s km². Na osnovu veličine specifičnog oticaja dobijena je visina sloja atmosferske vode raspodeljena po slivu ( u mm) koja hrani proticaj ( Y ) i u slivu Skrapeža iznosi 243 mm. Odnos između visine oticaja i visine padavina ( C ) ima vrednost 32,4% što znači da samo ovaj procenat od ukupnih padavina oteče u reku dok 67,6% ispari.  

Vodoprivredni problemi

Osnovni vodoprivredni problemi u slivu Skrapeža su : uređenje bujica, umirenje procesa erozije, denudacije i pošumljavanje goleti. Proces erozije razvijen je u čitavom slivu, naručito na strmim padinama na kojima je devastiran šumski pokrivač. Na više mesta u slivu Mioničke reke razvijena je intezivna jaružna erozija tipična za terene sa geološkom osnovom od škriljaca. Prema karti bujičnih reka Lužnica i Zaseljska reka pripadaju drugoj kategoriji, Dobrinjska i Minička reka trećoj kategoriji, a sliv Ražanski reke četvrtoj kategoriji. 

Literatura

• Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2. 
• Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3. 
• Dukić D : Opšta hidrologija. Naučna knjiga, Beograd 1962.
• Ilešić S. : Rečni režimi u Jugoslaviji. Geografski vestnik, Ljubljana, 1948.
• Hidrološki godišnjak : Savezni hidrometeorološki zavod, Beograd 1951-1975.
• Gavrilović S. Određivanje režima nanosa bujičnog područja i izrada karte erozije, Beograd, 1965.

Spoljašnje veze

• Destinacije / reke / Skrapež Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. maj 2017)
• Izvor reke Skrapež Užice-Đetinja