Srpska štampa u svijetu

Srpsku štampu ne čine samo listovi i časopisi koji su pokretali i izdavali srpski iseljenici u pojedinim zemljama, iako su ta glasila najbrojnija. U toj grupaciji su i listovi koje su u pojedinim zemljama pokretali izbjegli organi i organizacije Kraljevine Srbije za vrijeme Prvog svjetskog rata i organi izbjegličke vlade Kraljevine Jugoslavije u toku Drugog svjetskog rata.

Mnogo malih podviga

Postoje listovi koji su prije obnove srpske države, i znatno kasnije, izlazili u Beču i Pešti, gradovima u kojima je živio znatan broj Srba i koji su u isto vrijeme predstavljali i srpske kulturne centre. Kada se imaju u vidu istorijske okolnosti pod kojima su se formirale srpske kolonije u Austriji i Južnoj Ugarskoj i, posebno, ono što su Srbi, školovani u tim zemljama učinili za kulturni razvoj Srbije, taj dio našeg življa se ne može odvajati od matičnog naroda i njegovog kulturnog i duhovnog bića.

Odlike srpske štampe

• Prva odlika govori o brojci od 490 naslova koja se ne može uzeti kao konačna, no ipak se može uzeti kao veličina koja zaslužuje poštovanje. Mada su mnogi od tih listova i časopisa bili kratkog vijeka, a neki su se ugasili poslije prvog broja, ali i sam pokušaj da se izda jedan list ili časopis, najčešće u bezizglednim materijalnim i drugim uslovima, predstavlja svojevrsni podvig.
• Drugu dimenziju srpske štampe u svijetu predstavlja njena rasprostranjenost. Gotovo da nema značajnije zemlje na četiri kontinenta na kojima se širila srpska štampa u kojoj nije izlazio neki list ili časopis na srpskom jeziku. U stvari, takav geografski razmještaj iseljeničke štampe najbolje ilustruje kojim putevima i pravcima se kretala srpska dijaspora, gonjena najčešće željom i potrebom da nađe ono što joj je nedostajalo u sopstvenoj domovini.
• Treća, odlika srpske štampe u dijaspori ne može se vjerno izraziti brojčanim prikazom, koliko se može osjetiti čitanjem naziva pojedinih glasila. Sačuvani primjerci listova sa tim naslovima će ostati ne samo vidni tragovi o putevima našeg iseljeništva, već i svojevrsno svjedočanstvo o tome kako su se naši ljudi, odvojeni od svoje matice, osjećali i čemu su težili.

Kalifornijski vjesnici

Sticaj raznih okolnosti učinio je da prvi list iz koga su naši iseljenici u Kaliforniji, većinom primorci – Srbi iz Like, Dalmacije i Boke, dobijali neophodne informacije, izlazio na italijanskom jeziku, iako ga je pokrenuo i uređivao Velimir Ćelović, Srbin iz Dalmacije. Poznati istaživač istorije jugoslovenskog iseljeništva Adam Eterović, koji živi u Palo Altu u Kaliforniji, to objašnjava činjenicom da je sredinom prošlog veka u Kaliforniji bilo više italijanskih nego naših iseljenika, a bezmalo svi školovani Dalmatinci koji su tada živjeli u San Francisku i okolini govorili su italijanski. Taj list koji je pokrenut 1859. godine nosio je naziv L’Eco dela Patria.

Gotovo u isto vrijeme o jugoslovenskim iseljenicima u San Francisku pisao je i raznim porukama im se obraćao i list čeških iseljenika The Slavie of Racine, koji je izlazio u američkoj državi Viskonsin. A prve novine srpskih iseljenika pojavile su se nešto kasnije. U San Francisku 1886. godine izašao je list Srbin Amerikanac (The American Serb), koji je pokrenuo i uređivao V. M. Gopčević. Prema onome što je o tom listu zabilježio Vuk Dragović u knjizi „Srpska štampa između dva rata“, štamparija u kojoj je štampan taj list bila je i prva srpska štamparija u SAD. Godinu dana kasnije, takođe u San Francisku, pokrenut je list Draškova sloga, koji je uređivao M. Čuda. Međutim, ovi prvi kalifornijski vjesnici naših iseljenika nisu bili dugog vijeka. Bolju sudbinu je doživio list Sloboda, koji je u San Francisku izlazio od 1893. do 1908. godine. Prvi urednici tog lista bili su Špiro i Risto Radulović i M. Čuda, a u zaglavlju je stajalo da je to organ srpske kolonije u SAD.

Od listova pokrenutih u periodu ranog doseljavanja i kasnije, najznačajniji je Amerikanski srbobran, pokrenut u Pitsburgu 1906. godine. To je list koji nepuno stoljeće u kontinuitetu obavještavao srpsko iseljeništvo u SAD i Kanadi o zbivanjima u njihovoj staroj i novoj domovini. Zatim, Radnička straža, pokrenuta 1907. u Čikagu, koja će, preimenovana 1918. godine u Narodni glasnik, kao organ Jugoslovenskog socijalističkog saveza izlaziti sve do 1918. godine, i Slobodna riječ, pokrenuta u Pitsburgu 1934. godine i izlazila do 1946. godine, koja je odigrala značajnu ulogu u razvoju radničkog pokreta među našim iseljenicima u SAD i Kanadi.

Naglašena srpska orijentacija

Druga zemlja na sjevernoameričkom potkontinentu – Kanada, iako po broju listova koji su izdavali srpski iseljenici nije bogata kao SAD, igrala je značajnu ulogu u istoriji štampe srpskog iseljeništva. Prve novine koje su srpski iseljenici pokrenuli u toj zemlji bile su Kanadski glasnik. On se pojavio sredinom jula 1916. godine u Velandu (Ontario), ali je bio kratkog vijeka. Izlazio je nešto više od godinu dana. Međutim, srpsko iseljeništvo u Kanadi je i prije pojave tog lista dobijalo i čitalo štampu koju su izdavali naši iseljenici u SAD. Ali, što se više povećavao broj srpskih iseljenika u Kanadi, rasla je i potreba za izadavanjem sopstvenih novina. Međutim, pokušaji učinjeni početkom tridesetih godina bili su ograničenog dometa. Razlog su bile materijalne prilike, ali i naglašena ljevičarska orijentacija tih glasila, koju nisu tolerisale tamošnje vlasti. Od lista Nezaposleni radnik, pokrenutog u Vankuveru 1929, u vreme ekonomske krize, koji je prve dvije godine izdavan kao šapirografisani bilten, nastao je 1930. list Borba, čije je sjedište bilo u Torontu. Nešto bolje sreće je bio list Glas Kanade, na čijem čelu je bio Boža Marković. Taj list, koji je imao naglašenu srpsku orijentaciju, izlazio je u Torontu neprekidno od 1934. do 1944. godine. Od 1944. u Torontu u Vindzoru izlazi list Glas kanadskih Srba u kome su sarađivali i bili njegovi urednici poznate ličnosti iz srpskog iseljeništva u Kanadi. Tradiciju ljevičarskih listova jugoslovenskih iseljenika u Kanadi nastavile su i sredinom osamdesetih godina okončale Naše novine koje su izlazile u Torontu i imale naglašenu socijalističku i jugoslovensku orijentaciju.

Jugoslovenstvo na Pacifiku

Listovi na južnoameričkom potkontinentu, u većini slučajeva su i svojim nazivima ispoljavali jugoslovensku orijentaciju. Ogromnu većinu našeg iseljeništva činili, a i danas čine, Dalmatinci, uz znatno manji broj Srba, uglavnom iz Like, Dalmacije i Hercegovine, i Crnogoraca. Duga je i zanimljiva priča kako su se ti jugoslovenski orijentisani iseljenici, na početku Prvog svjetskog rata okupili i stvorili snažnu patriotsku organizaciju Jugoslovensku narodnu odrbanu, koja će tokom čitavog rata igrati značajnu ulogu u širenju jugoslovenske ideje među našim iseljenicima na području Južne Amerike i pružanju moralne i materijalne podrške Jugoslovenskom odboru u Londonu u srpskoj vladi na Krfu i njihovim naporima za stvaranje zajedničke jugoslovenske države.

Korijeni takvog opredjeljenja mogli su se nazreti i u prvom listu naših iseljenika, koji se na tom prostoru pojavio daleke 1883. godine. To je bila Iskra slavjanske slobode, koju je u Buenos Airesu izdavao i uređivao Dinko Grisogone Bartolaci. Njegova glavna preokupacija je bila, kako tvrdi Ljubomir Antić, autor knjige Naše iseljeništvo u Južnoj Americi i stvaranje Jugoslovesnke države 1918, „za slavenstvo, a protiv germanizacije“. Već na prvoj skupštini, održanoj početkom maja 1915. godine u Antofagasti (Čile), na kojoj je formirana Privremena uprava Jugoslovenske narodne odbrane, kojoj će pristupiti sve organizacije naših iseljenika na Pacifičkoj obali ovog potkontinenta, učesnici su se opredjelili da domovini pruže „dostojnu i obilatu“ pomoć, koja će „nešto doprinijeti za uskrnuće naše male Jugoslavije“.

Osnivanjem Jugoslovenske narodne odbrane počeo je i pokret izdavanja iseljeničkih listova sa jugoslovenskim nazivima. Zvanični organ JNO bio je prvo list Jugoslavija pokrenut 1915. u Antofagasti, koji je 1916. godine preimenovan u list Jugoslovenska država, u kome su sarađivale i mnoge ugledne ličnosti iz domovine. Najviše listova sa jugoslovenskom orijentacijom izlazilo je u Čileu i Argentini, gde je bila i najveća koncentracija tako opredeljenih iseljenika.

Štampa naših iseljenika u Australiji je nešto drugačija od one na američkom kontinentu. Razlika je u tome što su ljudi iz naših krajeva znatno kasnije počeli masovnije da odlaze u tu zemlju, pa su i listovi koji su tamo pokretani novijeg datuma. Sem toga, struktura jugoslovenskih iseljenika u Australiji (kao i u nekim drugim zemljama) posijle Drugog svjetskog rata se znatno izmijenila. Pristigli su u znatnom broju pripadnici različitih političkih struja i pokreta koji su, nezaovoljni ishodom rata i uspostavljanjem nove vlasti u zemlji, počeli da pokreću listove sa naglašenim političkim opredjeljenjima i da preko njih nastavljaju međunarodnu borbu.

Život posvećen iseljeništvu

Najznačajniji list naših iseljenika u Australiji bio je nedjeljnik Napredak, pokrenut 1936. godine u Sidneju, poslije nekoliko pokušaja izdavanja ilegalnih listova, koje su poketali naši iseljenici za vrijeme poznatih štrajkova rudara u Broken Hilu, a tamošnje vlasti su ih zabranjivale. Jesna analiza desetogodišnjeg pisanja Napretka predstavlja izvanredno svjedočenje ne samo o tome kako su živeli i sa kakvim problemima su se suočavali naši iseljenici u toj zemlji, već i koliko su se trudili da svojoj staroj domovini pomognu da riješi neka vitalna pitanja.

Od ostalih listova na ovom kontinentu valja pomenuti i Novo doba, nedjeljni list pokrenut posle drugog svjetskog rata, koji se dugo svrstavao u najbolje listove srpskih i jugoslovenskih iseljenika. Za Napredak i Novo doba vezano je ime našeg uglednog iseljenika Ivana Kosovića, koji je čitav radni vijek posvetio uređivanju ovih listova.

Naši iseljenici na Novom Zelandu nisu imali mnogo listova, ali je zanimljivo da je u toj zemlji pokrenut jedan od najstarijih listova naših iseljenika. Bila je to Bratska sloga, pokrenuta 1899. godine u Oklandu.

Prema onome što je do sada utvrđeno, na afričkom kontinentu naši iseljenici su pokenuli svega – pet glasila, i to dva u Kairu i tri u Johanezburgu gdje postoji dosta brojna kolonija naših iseljenika, pretežno dalmatinskih Hrvata, Crnogoraca i Srba. Iz nekih dokumenata se vidi da je u Kairu, tokom drugog svjetskog rata, jugoslovenska izbjeglička vlada izdavala svoj list, koji je stizao do naših iseljenika u Južnoj Africi, ali se ne zna datum pokretanja i tačan naziv lista.

Glavne koncentracije glasila

Kao značajne koncentracije štampe naših iseljenika ističu se pojedine zemlje u Evropi i Americi. Na američkom kontinentu prvo mesto zauzimaju Sjedinjene Američke Države sa 150 listova i časopisa. Zatim, Argentina, sa 26 i Kanada sa 23 glasila. u Evropi je ispred svih Francuska sa 52 lista. Na drugom mestu je Mađarska sa 36 glasila (u taj broj su uključeni i listovi koji su izlazili u Južnoj Ugarskoj do 1918. godine). Zatim slijede: Austrija i Njemačka sa po 23, Švajcarska sa 20, Ujedinjeno Kraljevstvo sa 18, Rumunija, Grčka sa 13 i bivši Sovjetski Savez sa 12 listova.

U Australiji i na Novom Zelandu izlazilo je ukupno 17 listova, a na afričkom kontinentu svega pet glasila naših iseljenika.