Turska narodna arhitektura

Narodna arhitektura (halk mimarisi) podrazumeva gradnju svih vrsta staništa, skloništa i kuća koji su izgradili pripadnici određene zajednice, u skladu sa saznanjima dobijenim iz tradicionalnog načina gradnje. Turska plemena su nakon naseljavanja Anadolije, donevši sa sobom polunomadsku tradiciju stanovanja, istovremeno prihvatila način gradnje i materijale koje su zatekla na novom prostoru i tako stvorila sintezu u kojoj se oseća uticaj ranijih civilizacija na tlu Anadolije, kao što su hetitska, antička grčka, rimska, vizantijska i druge. U tesnom kontaktu sa arapsko-islamskom civilizacijom Turci su usvojene elemente prilagodili svojim verskim načelima i društvenim potrebama. Tako je nastao tip tradicionalne anadolijske kuće orijentalnog stila koji je u značajnoj meri bio zastupljen i u arhitekturi balkanskih zemalja.

Nastanak i odlike tradicionalne turske kuće

Način gradnje je u tesnoj vezi sa geografskim i kulturnim okruženjem, kao i sa materijalom koji se u određenim oblastima može naći. Tako su u oblastima koje obiluju šumom kuće uglavnom  sagrađene od drveta, kao što je Crnomorska oblast (Kara Deniz) na severu Turske, dok se u južnim delovima zemlje prema Egejskoj oblasti (Ege) više koristi kamen, a u centralnoj Anadoliji gde nema mnogo kamena korišćen je ćerpič (nepečena opeka od blata i slame sušena na suncu). Krovovi su pokriveni daskom ili crepom ćeramidom. U skladu sa orijentalnim načinom života, osnovna ideja prilikom građenja ovog tipa kuće bila je da se omogući porodični mir i spokoj daleko od ulične vreve. To je razlog što većina kuća ne gleda direktno na ulicu, odnosno što može imati visoke zidove ili ogradu. Dvorište ili prostrana bašta su značajni jer predstavljaju prelaz iz spoljnog sveta prema individualnom prostoru pojedinca u potpunosti zaštićenog u miru koji mu obezbeđuje dom. Prostor orijentalne kuće odlikuje se prilagodljivošću i preplitanjem različitih funkcija u okviru iste površine, kao izraz težnje za praktičnim, jednostavnim i udobnim životom. Stoga je kuća posedovala korisnu i minimalnu opremu sa više namena. Činjenica da prostorije nisu bile podeljene po funkciji, prema nekim tumačenjima i dalje je bila simbol nomadske kulture turskog naroda čak i mnogo vekova nakon prihvatanja sedelačkog načina života.  

Orijentalna kuća se najčešće sastoji od dva sprata od kojih je gornji sprat uvek širi i izbačen u odnosu na donji. Donji sprat je najčešće izrađen od kamena. U ovom delu se nalaze kuhinja, ambar za žito, ostava za zimnicu i drva, kazan, kotlarnica, pećnica, perionica i druge sporedne prostorije ekonomske namene. Iz sigurnosnih razloga ovaj deo kuće uglavnom nema prozora ili ako ih ima, reč je o manjim otvorima koji služe za ventilaciju. U bogatijim kućama u dvorištu se nalaze posebne ekonomske zgrade i radionice različite namene. Iznad kapije se nalazi nadstrešnica (saçak) kao zaštita od kiše.

Nasuprot donjem spratu namenjenom obavljanju različitih poslova u domaćinstvu, gornji sprat je prostor u kojem se odvija svakodnevni život. Stoga je on uvek širi od donjeg i poseduje veći broj prozora i ispusta koji omogućuju komunikaciju sa spoljnim svetom štiteći u isto vreme intimnost porodičnog doma.

Nasuprot ostalim odlikama orijentalne kuće, koji čine skup zatečenih i nasleđenih funkcija iz prethodnih anadolijskih kultura, izbačeni, odnosno prepušteni gornji sprat (çıkma) koji može biti poduprt drvenim gredama, „predstavlja autohtonu tursku karakteristiku“.

Najveća prostorija u kojoj se okuplja porodica nalazi se u centralnom delu kuće i zove se sofa (sofa), hajat (hayat) ili divanhana (divanhane). Iz te centralne prosotrije ulazi se u ostale prostorije. Divanhana služi za opuštanje i druženje. Prozori na gornjem spratu su istureni, tako da se kroz njih nesmetano može posmatrati ulica. Različiti oblici takvih prozora zovu se džumba (cumba). Manji prozori sa drvenim rešetkama, mušepci (muşabak), omogućavali su da se gleda na ulicu a da se ne bude viđen. U toplijim klimatskim uslovima divanhana može biti otvorenih stranica i pružati se na dvorišnu stranu u obliku čardaka (çardak) ili prostrane terase (eyvan). Nameštaj u orijentalnoj kući je skroman i jednostavan, ali ukrašen bogatim ručnim radom. Uz ivice zidova divanhane, ispod prozora se nalaze divani i sećije za sedenje sa jastucima, a na podu ćilimi i minderluci. Posteljina i odeća se držala u udubljenjima u zidu (yüklük), a sobe su imale i manje korito sa kotlom za grejanje vode, koje je imalo funkciju malog kupatila. Od ostalog nameštaja treba pomenuti da su se za obedovanje koristila niska, drvena, okrugla sofra (sofra), a za služenje čaja i kafe posebno ukrašen i izrezbaren osmougaoni metalni ili drveni stočić čiji je gornji deo u obliku poslužavnika i zove se sinija (sini). U gradskim kućama se u dvorištu takođe može nalaziti posebno izrađen natkriveni prostor za odmor koji se zove čardak (çardak) ili prostor letnjeg dnevnog boravka kamerija (kameriye), ukrašen zelenilom i puzavicama.

U tradicionalnoj orijentalnoj kući prostorije su bile odvojene na muški deo selamluk (selamlık) i ženski deo haremluk (haremlik). U ovom pogledu, zvekir na kapiji predstavlja specifičan izraz turskog tradicionalnog društva. Naime, zvekir se sastojao od dve metalne alke različite veličine. Spoljašnji metalni krug proizvodi dublji i puniji zvuk i korišćen je pri muškim posetama. Manji krug se oglašava zvonkijim tonom i upućuje na ženskog posetioca. To je bio diskretan način da se ukućanima omogući da se pripreme za posetu i dočekaju gosta u skladu sa tradicionalnim vrednostima.

Enterijer tradicionalne turske kuće

Iako je koncepcija orijentalne kuće uvek okrenuta ka unutrašnjem prostoru, ona se nije odricala bliske veze sa prirodom koju je ostvarivala kroz bašte zasađene drvećem, zelenilom i cvećem.

Iako su širom Turske u gotovo svakom nastanjenom mestu, posebno u ruralnim sredinama u velikom broju sačuvane kuće tradicionalnog tipa, najlepši primeri orijentalne građe nalaze se u gradu-muzeju Crnomorske oblasti, koji se zove Safranbolu.

Grad-muzej Safranbolu

Istorija grada Safranbolu, najrazvijenijeg grada u okrugu Karabuk (Karabük) u zapadnom delu Crnomorske oblasti, seže do 3000. godine p. n. e. Grad je nastao na području u kojem su se smenjivale različite civilizacije, kao hetitska, frigijska, paflagonijska, persijska, lidijska, grčka, rimska, vizantijska, a od 12. veka seldžučka pa osmanlijska, koje su, prirodno, ostavile najviše traga.

               Sadašnji naziv grad je dobio po proizvodnji veoma skupog i cenjenog začina šafrana i modifikovanog  oblika grčke reči polis što znači grad. Najveći procvat je doživeo u 17.  veku kada je kao konačište karavana na putu Istanbul-Sinop postao važan kulturni i trgovački centar Osanlijskog carstva.

U gradu se obimniji arhitektonski radovi u islamsko-orijentalnom stilu bili realizovani prvo tokom 14. veka, a kasnije tokom 17. veka.

Na gradskom području koje su vekovima nastanjivali pripadnici različitih nacija, sve do razmene stanovništva 1923. godine, u gradu je živela značajna grčka populacija.

poznate kuće anadolijskog orijentalnog tipa, sagrađene uglavnom u 18. i 19. veku, svojom specifičnom arhitekturom svedoče o tradiciji, kulturi, ekonomiji i načinu života turskog stanovništva. U gradu se nalazi oko 2000 tradicionalnih objekata, od kojih je 800 stavljeno pod zaštitu države. O vrednostima neimarske baštine grada govori i podatak da, po procenama, širom Turske postoji 50000 objekata koje je neophodno staviti pod zaštitu, a da se čak 1500 od tog broja nalazi upravo ovde. Safranbolu je 1994. godine uvršćen na Uneskovu listu svetske baštine. Ovakvo bogatstvo ovaj grad čini gradom-muzejom, koji je zbog uspeha u očuvanju kulturnog blaga i uspešne kontinuirane restauracije od 1975. godine do danas, u zemlji dobio titulu „prestonica očuvanja baštine" (Korumanın başkenti).

Kuće iz Safranbolua poseduju sve karakteristike orijentalnog tipa gradnje i uređenja unutrašnjeg prostora, sa ponekim specifičnostima ovog grada.

Safranbolu

Njihove glavne odlike se mogu nabrojati ovim redosledom:

• Položaj im je takav da nijedna kuća drugoj ne zaklanja sunčevu svetlost, pogled na okolinu i centralno gradsko jezgro.
• Prozori kuća nikada direktno ne gledaju na drugu kuću.
• Kuće su najčešće dvospratne ili trospratne, građene od kamena, drveta, ćerpiča i prekrivene su ćeramidom.
• Prizemni deo je ostava koja čuva svežinu i u najtoplijim letnjim danima.
• Prostorije su podeljene na muške i ženske, što obezbeđuje privatnost i spokoj svih članova mnogobrojnih porodica.
• Na sredini divanhane se nalazi mala fontana koja pružajući opuštajuću atmosferu sprečava da se poverljivi razgovori čuju van prostorije.
• U ovim kućama se mogu videti najlepši primeri rezbarije u ukrašavanju tavanice.
• Do muških prostorija u kojima se primaju gosti, nalazi se kuhinja koja je sa njima povezana pokretnom  drvenom pregradom dolapom (dolap) na koju se stavlja posluženje a da se ne ulazi u sobu gde borave gosti.
• U sobama su smešteni mali hamami koji podsećaju na današnje tuš-kabine.
• Na kapiji je prisutan sistem duplog zvekira za muške i ženske posetioce.
• Svaka soba je organizovana tako da može da bude jedinica u kojoj boravi manja porodica.
• Na trećem spratu borave stariji članovi porodice.
• U glavnoj prostoriji divanhani se svaki ritual, pa i raspored sedenja, odvija prema strogo utvrđenoj porodičnoj hijerarhiji.

Safranbolu

Najlepši primerci kuća ovog tipa su pretvoreni u muzeje i redovno su otvoreni za posetioce. Ovi poznati konaci su restaurirani i uređeni tako da pomoću voštanih figura koje predstavljaju ukućane različitog pola i uzrasta, originalne nošnje, nameštaja, kućnih predmeta i pribora prikazuju autentičan način života sačuvan kroz vekove. Najpoznatije kuće-muzeji su Kaymakamlar Evi (Potpukovnikova kuća), Kileciler Konağı (Konak Kiledžiler), Mümtazlar Konağı (Konak Mumtazlar), Mektepçiler Konağı (Konak učenika) i mnoge druge.

Na 11 km od grada nalazi se Juričko selo (Yörük Köyü) koje je zbog izuzetno očuvanih tradicionalnih kuća i autentične atmosfere tursko-turkmenske zajednice takođe pod zaštitom države. Ono predstavlja Safranbolu u malom i izgleda kao maketa grada, čime zajedno sa njim čine neprocenjivu vrednost očuvanih ostataka materijalne kulture Anadolije.

Varoška kuća orijentalnog  tipa na Balkanu

Amidžin konak u Kragujevcu

Ekspanzija Osmanlijskog carstva koja je u značajnijoj meri započela u 15. i 16. veku, dostigla svoj vrhunac tokom  17. i 18. veka, i kao rezultat početka propadanja imperije definitivno opala u 19. veku, rezultirala je dugotrajnim uticajem civilizacije Istoka na prostoru Balkana. Tokom druge polovine 19. veka Srbija se počela oslobađati orijentalnog uticaja i u svim sferama života počela okretati zapadnim uzorima. Najveći broj javnih i stambenih objekata je propadao, a umesto njih su građeni novi, u skladu sa zapadnik arhitektonskim rešenjima. Iako se pristupilo novim tendencijama, viševekovni orijentalni uticaj je ostavio neizbrisiv trag na polju arhitekture. Uprkos ubrzanoj urbanizaciji, u većini gradova Srbije  sačuvan je određen broj zdanja sagrađenih početkom, odnosno sredinom 20. veka koje odlikuju karakteristike orijentalnog tipa. Ove kuće i konaci koji su pod zaštitom države kao spomenici kulture, u najvećem broju su preuređeni u muzeje, biblioteke ili druge ustanove od javnog značaja. Građevinska terminologija vezana za objekte iz ovog perioda, nazivi delova nameštaja i pribora iz svakodnevnog života, kao i termini koji se odnose na javne građevine, sačuvani su u srpskom jeziku i predstavljaju turcizme koji označavaju gotovo iste pojmove u arhitekturi tog doba, kako na balkanskom prostoru, tako i u Turskoj. Neki od značajnih objekata iz ovog perioda koji delimično ili potpuno čuvaju odlike balkanskog orijentalnog stila su: Konak kneginje Ljubice, Manakova kuća, Dositejev licej, kafana Znak pitanja i Konak kneza Miloša-u Beogradu, konak kneginje Ljubice u Vraćevšnici, Gospodar Vasin konak u Kraljevu, Gospodar Jovanov konak u Čačku, Amidžin konak u Kragujevcu, Kuća Šop Đokića u Leskovu, Kuća Vlajinca i Pašini konaci u Vranju, Gigina kuća u Vlasotincu, Radul begov konak u Zaječaru, Konak Malog Riste u Pirotu, kuća Stevana Mokranjca u Negotinu, uz to i mnogobrojne novopazarske bošnjačke kuće kao najskoriji i najočuvaniji primeri balkanskog orijentalnog stila gradnje. Ovi stambeni objekti, kao i mnoge javne građevine, i pored novog stila gradnje, pružaju mogućnost da se na ovom prostoru još uvek osete tragovi prošlosti i „arhitekture bliske čoveku, sazdane prema njegovim proporcijama, oblikovane da pruži što udobniji život onome ko se njime koristi".