Fordizam

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Fordizam (engl. Fordism) je u osnovi moderni ekonomski i socijalni sistem, baziran na industrijalizovanoj, standardizovanoj masovnoj proizvodnji i masovnoj potrošnji. Koncept (nazvan po Henriju Fordu) se koristi u socijalnoj, ekonomskoj i upravljačkoj teoriji u vezi sa proizvodnjom i uslovima rada, potrošnjom i srodnim pojavama, naročito u 20. veku.[1]

Pregled[uredi | uredi izvor]

Fordizam je, kako samo ime kaže, proizvodni sistem dizajniran da proizvede standardizovanu, jeftinu robu i omogući svojim radnicima pristojnu platu da tu robu i priušte.[2] Takođe je opisan kao "model ekonomske ekspanzije i tehnološkog napretka, zasnovan na masovnoj proizvodnji standardizovanih proizvoda uz pomoć mašina za specijalne namene, kao i nekvalifikovani rad". Iako je fordizam predstavljao metod za poboljšanje produktivnosti u automobilskoj industriji, ovo načelo se moglo primeniti za bilo koju vrstu proizvodnog procesa. Veliki uspeh proizilazi iz tri glavna principa:

  1. Standardizacija proizvoda (ništa se ručno ne pravi, sve se vrši preko mašina)
  2. Zapošljavanje na pokretnoj traci, koja koristi alat ili opremu za specijalne namene, kako bi se omogućilo nekvalifikovanim radnicima da doprinesu gotovom proizvodu
  3. Radnici imaju primanja veća od minimalne zarade, tako da mogu da priušte kupovinu proizvoda koje sami prave[3]

Ovi principi, zajedno sa tehnološkom revolucijom u vreme Henrija Forda, dozvolili su njegovom revolucionarnom obliku rada da procveta. Tačno je da je njegova pokretna traka bila revolucionarna, ali ne i originalna. Njegov najoriginalniji doprinos savremenom svetu je pojednostavljivanje složenijih zadataka uz pomoć specijalizovanih alata.[4] Jednostavniji zadaci stvorili su zamenljive delove koji bi se mogli svaki put na isti način koristiti.[5] Ovo je omogućilo fleksibilnost, stvarajući pomenutu pokretnu traku koja bi mogla promeniti svoje sastavne delove kako bi se zadovoljile potrebe proizvoda koji se montiraju.[4] Zapravo, pokretna traka je postojala još pre Forda, ali nije bila toliko efikasna. Njegov pravi uspeh je prepoznavanje potencijala, rastavljanje čitave stvari na delove, kako bi je ponovo izgradio na efikasniji i produktivniji način, stvarajući pogodniji metod za stvarni svet.[4] Glavne prednosti ove promene su smanjenje radne snage neophodne za rad fabrike i smanjenje samog rada, što svakako umanjuje troškove proizvodnje.[4]Kako kaže Bob Jesop, postoje četiri nivoa fordizma.[6]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Ford automobil (model A prikazan), postao je simbol efektivne masovne proizvodnje. Efikasnost smanjuje cenu automobila i dozvoljava Henriju Fordu da poveća plate svojim radnicima. Stoga, obični radnici mogu da kupe svoje automobile.

Ford kompanija (engl. Ford Motor Company) je bila jedna od nekoliko stotina malih proizvođača automobila koji su se pojavili između 1890. i 1910. godine. Nakon pet godina proizvodnje automobila, Ford je predstavio model T, koji je bio jednostavan i lagan, ali dovoljno čvrst da izdrži vožnju po primitivnim putevima.[7] Masovna proizvodnja ovog automobila smanjila je cenu po komadu, čineći ga pristupačnijim za prosečnog potrošača. Štaviše, Ford je značajno povećavao plate svojih radnika u cilju[8] borbe protiv mnogobrojnih odsustvovanja sa posla i dobijanja otkaza zaposlenih, koji je približno iznosio 400% godišnje i predstavljao nusprodukt, pružajući im sredstva da postanu kupci. Ovi faktori su doveli do masovne potrošnje. U stvari, model T je prevazišao sva očekivanja, dostigavši vrhunac od 60% izvoza automobila u Sjedinjenim Američkim Državama.[9]

Proizvodni sistem koji je Ford prikazao, podrazumevao je sinhronizaciju, preciznost i specijalizaciju u okviru kompanije.[10]

S jedne strane, Henri Ford i njegovi menadžeri nisu koristili reč "fordizam" da bi opisali pogled na svet koji je gledan kao "izam", s druge strane su mnogi savremenici smatrali da je ovakav pogled na svet upravo "izam" i pridodali su mu to ime.[11]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Termin fordizam postaje značajan kada ga je istakao italijanski pisac i političar Antonio Gramši 1934. godine u svom eseju „Amerikanizam i Fordizam” koji je napisao dok je bio u zatvoru. Od tada je korišćen od strane jednog broja pisaca u ekonomiji i društvu, uglavnom u marksističkoj tradiciji.

Prema istoričaru Čarls Majeru, fordizam je pravično prethodio u Evropi u tejlorizmu ili naučnom menadžmentu, tehnikom radne discipline i organizacije na radnom mestu, na osnovu naučnih studija ljudskih efikasnosti i podsticajnih sistema. Privukla je evropske intelektualce, pogotovo u Nemačkoj i Italiji, od ’’fin de siècle’’ i do Prvog svetskog rata.[12]

Posle 1918. godine, međutim, cilj tejlorističke efikasnosti misli rada je iz Evrope prešao u fordizam, koji je reorganizaciju celokupnog proizvodnog procesa izvršio pomoću pokretne trake i masovnog tržišta. Veliki apel u Evropi bio je obećanje da će fordizam počistiti sve arhaične ostatke predkapitalističkog društva, tako što će podrediti ekonomiju, društvo i ljudsku ličnost na strogim kriterijumima tehničke racionalnosti.[4] Velika kriza pomutila je utopijsku viziju američke tehnokratije, a Drugi svetski rat i njegove posledice su oživeli taj ideal.

Principi tejlorizma, odnosno naučnog menadžmenta su brzo preuzeti od strane Vladimira Lenjina i primenjeni na industrijalizaciju Sovjetskog Saveza-a (rus. Сове́тский Сою́з).

Kasnije pod inspiracijom Antonija Gramšija, marksisti su podigli koncept fordizma 1930-ih i 1970-ih godina i razvili „postfordizam“. Antonio i Bonano prate razvoj fordizma i ekonomskih faza, od globalizacije kroz neoliberalne globalizacije, u 20. veku, naglašavajući ulogu Amerike u globalizaciji. Za italijanskog marksistu, Antonija Gramšija, fordizam znači intenziviran rad da promoviše proizvodnju. Antonio i Bonano tvrde da je fordizam dostigao vrhunac posle Drugog svetskog rata, nakon američke dominacije koja je trajala decenijama i masovne potrošnje, ali je propao zbog političkih i kulturnih napada na ljude 1970-ih. Razvoj tehnologije i kraj Hladnog rata uvodi nas u novu "neoliberalnu" fazu globalizacije 1990. godine. Antonio i Bonano dalje navode da su negativni elementi fordizma, kao što je ekonomska nejednakost, ostali omogućavajući srodne kulturne i ekološke probleme koji inhibiraju Američku potragu za demokratijom na površinu.[13]

Istoričar Tomas Hjuz je opisao način na koji je Sovjetski Savez 1920-ih i 1930-ih godina sa entuzijazmom prihvatio fordizam i tejlorizam, dovodeći američke eksperte iz oba polja, kao i američke inženjerske firme da izgrade delove nove industrijske infrastrukture. Tragovi uticaja tejlorizma na sovjetsku misao primetni su u konceptima Petogodišnjeg plana i centralizovane ekonomije. Hjuz pritom citira Josifa Staljina:[14] „Američka efikasnost je ta nesavladiva sila koje niti zna, niti priznaje prepreke; to se prenosi na zadatke od trenutka kada su otpočeti, do trenutka kada su završeni, pa čak i ako su u pitanju manji poduhvati; i bez čega je bilo kakav ozbiljan konstruktivan rad nemoguć. Kombinacija ruskog revolucionarnog zaokreta i američke efikasnosti čini suštinu Lenjinizma.”[14]

Hjuz opisuje kako, kao što je Sovjetski Savez razvio i porastao na vlasti, obe strane, Sovjeti i Amerikanci, odlučuju da ignorišu ili negiraju doprinos američkih ideja i veština. Sovjeti su to uradili, jer žele da se predstave kao kreatori svoje vlastite sudbine i ne duguju ništa svojim rivalima. Amerikanci su uradili to zato što ne žele da priznaju svoju ulogu u stvaranju moćnog rivala u Sovjetskom Savezu.[14]  

Regulaciona teorija[uredi | uredi izvor]

Masovna potrošnja je druga strana fordizma.

Fordizam je ključni koncept u teorijima Škole za regulaciju, često u suprotnosti postfordizma i koristi se u zapadnomarksističkoj misli.[15]

U regulacionoj teoriji, on je režim akumulacije ili makroekonomski obrazac od visoke razvijenosti u SAD i širio se u različitim oblicima ka Zapadnoj Evropi nakon 1945. godine. Sastojao se od masovne domaće proizvodnje sa nizom institucija i politike koja je podržavala masovnu proizvodnju, uključujući stabilizovanu ekonomsku politiku i Kejzijansko upravljanje potražnjom, koji je generisao nacionalnu potražnju i socijalnu stabilnost. Takođe uključuje i klasu kompromisa i društveni ugovor koji podržava porodice, plate, poslovnu stabilnost i unutrašnje tržište rada vodeći široko zajednički prosperitet-povećanja prihoda su povezana sa nacionalnom produktivnošću još od kasne 1940-ih do ranih 1970-ih. Na nivou radnog procesa Fordizam je Tejlorizam, a kao nacionalni režim regulacije Fordizam je Kejnsijanizam.

Socijalno-naučni koncept Fordizam je predstavljen od strane Francuske regulacione škole, poznate i kao regulaciona teorija, koja je marksističko-uticajni lanac političke ekonomije. Kako regulaciona škola ističe, kapitalističko proizvodne paradigme nastale su krizom prethodne paradigme. Novorođena paradigma je takođe obavezna da padne u krizu pre ili kasnije. Kriza Fordizma postala je očigledna Marksistima u kasnim 1960-im.

Marksistička regulaciona teorija govori o Režimu Akumulacije Kapitala (RAK) i Načinu Uredbe (NU). RAK su periodi relativno ustaljene ekonomskog rasta i profita na nivou cele nacije i globalnog regiona. Takvi režimi vremenom postaju iscrpljeni, upadaju u krizu i srušeni su kako kapitalizam nastoji da prepravi sebe i vrati se na period od profita. Ovi periodi akumulacije kapitala podržani su odnosno stabilizovani od strane NU. Obilje zakona, institucija, socijalnih običaja, mušterija i hegemonija i nacionalnih i međunarodnih rade zajedno na stvaranju ambijenta za dugoročni kapitalistički profit.

Fordizam je oznaka koja se koristi da karakteriše vreme nakon 1945. godine. Kada je doživeo veliki prasak kod zapadnih nacija. On se odlikuje ciklusom masovne potražnje i potrošnje, proizvodnjom standardizovanih (najčešće) potrošačkih jedinica koje se prodaje na (tipično) zaštićenim domaćim tržištima i upotrebi kejzijanske ekonomske politike. Dok je standardni model posleratna Amerika, nacionalne varijacije ove standardne norme su dobro poznate. Teorija uredbe govori o nacionalnim režimima rasta da bi označila različite vrste Fordizma preko zapadne ekonomije.

Fordizam kao RAK se srušio, zavisan od nacionalnih iskustava negde između kasnih 1960-ih i sredinom 1970-ih. Zapadna ekonomija doživela je spor ekonomski rast, rast inflacije i rastuću nezaposlenost, kao posledice naftnog šoka 1973. godine.[16]

Postfordizam[uredi | uredi izvor]

Informaciona tehnologija i specijalizacija kao atributi postfordizma.

Period nakon fordizma je nazvan postfordizam ili neofordizam. Prvi podrazumeva da je globalni kapitalizam napravio potpuni raskid sa fordizmom (uključujući prevazilaženje svoje nedoslednosti), dok je drugi implicirao da elementi fordističkog ROA nastavio da postoji. Škola za regulaciju (engl. The Regulation School) prednost daje terminu postfordizam i označava ono što dolazi posle fordizma.[17]

U postfordističkog ekonomiji: 

Kulturološke reference[uredi | uredi izvor]

Masovno proizvedeni roboti, opisani su u Karel Čapekovoj drami R.U.R.(češ. Rossumovi Univerzální Roboti), kao predstavnici "traumatske transformacije modernog društva od strane Prvog svetskog rata i fordističke pokretne trake."[18] Religija zasnovana na obožavanju Henrija Forda je osnovna karakteristika tehnokratije i dela "Vrli novi svijet", Oldusa Hakslija, gde se primenjuju principi masovne proizvodnje koji su prisutni kod mnogih generacija, kao i u industriji.[19]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Fordism & Postfordism, www.willamette.edu, Pristupljeno 26. 10. 2018 
  2. ^ De Grazia 2005. p. 4.
  3. ^ Tolliday, Steven & Zeitlin, Jonathan. The Automobile Industry and its Workers: Between Fordism and Flexibility, St. Martin's Press (New York: 1987) pp. 1–2.
  4. ^ a b v g d Edited by; Burrows, Rober; Gilbert, Nigel; Pollert, Anna. Fordism and Flexibility: Divisions and Change St. Martin's Press (New York: 1992) pp. 13–17.
  5. ^ „A Science Odyssey: People and Discoveries: Ford installs first moving assembly line”. www.pbs.org. 
  6. ^ Jessop, Bob (1992), „Fordism and post-Fordism: A critical reformulation”, Ur.: Storper, M.; Scott, A. J., Pathways to industrialization and regional development, London: Routledge, str. 42—62 
  7. ^ Foner, Eric (2006). Give Me Liberty!: An American History. New York: W.W. Norton & Company, pp. 591–592.
  8. ^ Sward, Keith (1948). The Legend of Henry Ford. New York: Rinehart & Company, p. 53.
  9. ^ Rae, John B. (1969). Henry Ford. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, p. 45.
  10. ^ Rae, John B. (1969). Henry Ford. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, p. 36.
  11. ^ Hounshell 1984, str. 263, 376
  12. ^ Maier, Charles S. (1970), „Between Taylorism and Technocracy: European Ideologies and the Vision of Industrial Productivity in the 1920s”, Journal of Contemporary History, Sage Publications, 5 (2): 27—61, JSTOR 259743, doi:10.1177/002200947000500202 
  13. ^ Antonio and Bonanno, 2000.
  14. ^ a b v Hughes 2004
  15. ^ Joffe, Avril (1990). „'Fordism' and 'Post'-Fordism in Hungary”. South African Sociological Review. str. 67—88. Pristupljeno 25. 10. 2018. 
  16. ^ Khurana, A. (decembar 2009). „Scientific Management: A Management Idea to Reach a Mass Audience” (na jeziku: engleski). Global India Publications. Pristupljeno 25. 10. 2018. 
  17. ^ Hall, S. Brave new world. Marxism Today, October 1988, p. 24.
  18. ^ John Rieder, "Karl Čapek", in Mark Bould, ed. Fifty Key Figures in Science Fiction. London, Routledge. 2010. ISBN 9780415439503. (pp. 47–51)
  19. ^ Roman Vrli novi svijet predviđa razvoj reproduktivne tehnologije i učenja u snu koji u spoju dovode do stvaranja novog društva. Društvo budućnosti je otjelotvorenje ideala koji čine osnovu futurizma. David Garrett Izzo, Kim Kirkpatrick (eds.) Huxley's Brave New World: Essays. . McFarland. 2008. ISBN 0786480033. , (p. 63).

Библиографија[uredi | uredi izvor]

  • Antonio, Robert J. and Bonanno, Alessandro. "A New Global Capitalism? From 'Americanism and Fordism' to 'Americanization-globalization.'" American Studies 2000 41(2–3): 33–77. ISSN 0026-3079.
  • Banta, Martha. Taylored Lives: Narrative Production in the Age of Taylor, Veblen, and Ford. U. of Chicago Press, 1993. 431 pp.
  • De Grazia, Victoria (2005), Irresistible Empire: America's Advance Through 20th-Century Europe, Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press, ISBN 0-674-01672-6 
  • Baca, George. "Legends of Fordism." Social Analysis Fall 2004: 171–180.
  • Doray, Bernard (1988). From Taylorism to Fordism: A Rational Madness.
  • Gielen, Pascal. (2009). The Murmuring of the Artistic Multitude. Global Art, Memory and Post-Fordism. Valiz: Amsterdam. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/44461156
  • Holden, Len. "Fording the Atlantic: Ford and Fordism in Europe" in Business History Volume 47, #1 January 2005 pp. 122–127.
  • Hounshell, David A. (1984), From the American System to Mass Production, 1800-1932: The Development of Manufacturing Technology in the United States, Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-2975-8.
  • Hughes, Thomas P. (2004). American Genesis: A Century of Invention and Technological Enthusiasm 1870–1970. 2nd ed. The University of Chicago Press. [1]
  • Jenson, Jane. "'Different' but Not 'Exceptional': Canada's Permeable Fordism," Canadian Review of Sociology and Anthropology, Vol. 26, 1989
  • Koch, Max. (2006). Roads to Post-Fordism: Labour Markets and Social Structures in Europe
  • Ling, Peter J. America and the Automobile: Technology, Reform, and Social Change chapter on "Fordism and the Architecture of Production"
  • Maier, Charles S. "Between Taylorism and Technocracy: European Ideologies and the Vision of Industrial Productivity." Journal of Contemporary History (1970) 5(2): 27–61. ISSN 0022-0094 Fulltext online at Jstor
  • Mary Nolan; Visions of Modernity: American Business and the Modernization of Germany Oxford University Press, 1994 online Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. novembar 2011)
  • Mead, Walter Russell. "The Decline of Fordism and the Challenge to American Power." New Perspectives Quarterly; Summer 2004: 53–61.
  • Meyer, Stephen. (1981) "The Five Dollar Day: Labor Management and Social Control in the Ford Motor Company, 1908–1921" State University of New York Press
  • Spode, Hasso: "Fordism, Mass Tourism and the Third Reich." Journal of Social History 38(2004): 127–155.
  • Pietrykowski, Bruce. "Fordism at Ford: Spatial Decentralization and Labor Segmentation at the Ford Motor Company, 1920–1950," Economic Geography, Vol. 71, (1995) 383–401 online
  • Roediger, David, ed. "Americanism and Fordism - American Style: Kate Richards O'hare's 'Has Henry Ford Made Good?'" Labor History 1988 29(2): 241–252. Socialist praise for Ford in 1916.
  • Settis, Bruno. (2016) "Fordismi. Storia politica della produzione di massa", Mulino Bologna
  • Shiomi, Haruhito and Wada, Kazuo. (1995). Fordism Transformed: The Development of Production Methods in the Automobile Industry Oxford University Press.
  • Tolliday, Steven and Zeitlin, Jonathan eds. (1987) The Automobile Industry and Its Workers: Between Fordism and Flexibility Comparative analysis of developments in Europe, Asia, and the United States from the late 19th century to the mid-1980s.
  • Watts, Steven. (2005). The People's Tycoon: Henry Ford and the American Century.
  • Williams, Karel, Colin Haslam and John Williams, "Ford versus `Fordism': The Beginning of Mass Production?" Work, Employment & Society, Vol. 6, No. 4, 517–555 (1992). Stress on Ford's flexibility and commitment to continuous improvements.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Фордизам&oldid=27037007”