Cenzura u medijima

Cenzura u medijima predstavlja institucionalni mehanizam zabrane javno upotrebljene pisane ili izgovorene riječi ili slike zbog opasnosti po vlast, društveni ili moralni poredak.

Komunikolozi i mediolozi često pod pojmom žurnalistička cenzura i cenzurisanje podrazumijevaju i 4 vrste aktivnosti:

• Ocjenjivanje sadržaja, pregledanje, kritičko ispitivanje
• Zvaničan prethodni pregled stvari za objavljivanje radi odobrenja ili zabrane štampanja ili puštanja u javnost (knjige, pozorišne predstave, časopisi, radio i TV sadržaji..)
• Institucija (obično državna) koja ovaj posao obavlja
• Ocjena cenzurisanja

Termin / Definicija

Riječ cenzura potiče iz latinskog jezika od glagola „censere“ što znači procijeniti ili ocijeniti. Termin medijska cenzura počinje da se upotrebljava u 17. vijeku i tada se odnosio na institucionalno pravo cenzora, propisano od strane same države da kontroliše, zabranjuje ili dozvoljava objavljivanje pisane novinske riječi.

Podvrste

Teoretičari medija cenzuru najčešće dijele u dva tipa:

• Preventivna cenzura
• Suspenzivna cenzura

Preventivna cenzura se odnosi na pregledanje novinarskog materijala (tekstovi, audio ili video snimci, fotografije) prije objavljivanja ili emitovanja sadržaja. Suspenzivna cenzura predstavlja reagovanje cenzora ili cenzorskih centara političke moći i stavljanje autora sadržaja pod udar zakona i pritisaka zbog objavljenog materijala.

U teorijama novinarstva prisutna je i „Agenda Settings“ kao poseban oblik cenzorskog pritiska na novinare. U ovom slučaju se novinar usmjerava da prati neke druge, manje bitne događaje kako ne bi ostalo prostora i vremena za pisanje o onome događaju koji je vjerovatno od većeg javnog interesa i važnosti, ali njegovo prenošenje i praćenje ne odgovara pojedincima ili grupama koje vrše ovu vrstu cenzure.

Istorijat

Institucija cenzure mnogo je starija od štampanog novinarstva, pa se obično vezuje za period rukopisne kulture. U Atini, gdje su knjige i besjede bile veoma cijenjene, izdvaja se tragični progon Protagore 141. godine p. n. e., kada je izjavio da „ne zna ima li bogova zaista ili ih nema“. Sve knjige su mu odlukom sudija Aeropaga spaljene, pa se može reći da je „kleveta“ i u antičkim vremenima strogo kažnjavana. Po surovostu je poznat primjer kada je kineski car Si Huang Tia u obračunu sa idejama političke filozofije Konfučija (551 – 479. godina p.n.e) spalio sve njegove knjige dok je oko 400 sljedbenika koji su propagirali novo učenje živa zakopana. Grčki filozof Protagora je u 5. vijeku p. n. e.zbog „uvrede bogova“ poslat u izgnanstva, dok su mu knjige javno spanjene. U Avgustovo vrijeme, nešto prije 8. godine p. n. e. po nalogu Senata spaljene su knjige Tita Labijena koji je važio za odličnog govornika. Međutim, prvi oblici zabrana nisu praćeni velikom reakcijom javnosti jer je mali broj pojedinaca bio pogođen posljedicama.

Prvu cenzuru književnih djela uveli su crkveni koncili u 4. vijeku u nastojanju da spriječe širenje spisa koji nisu po volji crkvi. Radi eliminisanja nepoženjnih stavova, mišljenja i ideja, Papa Inoćentije IV uvodi inkviziciju kao poseban oblik cenzure, koji se zasniva na fizičkom uništenju protivnika i spaljivanju njihovih djela. Praksa zabrane spisa štetnih po vjeru i tadašnje shvatanje morala nastavljena je i u srednjem vijeku. Prva poznata uredba koja se odnosila na „lažno širenje vijesti“ dinijeta je u Engleskoj 1275. godine. Naravno, ova uredba nije se odnosila na štapmu i novinare, jer ovih nije ni bilo, već na ljude koji usmeno šire vijesti, a takođe i na autore pisanih listova(paskvila).

Sa pojavom štampanih knjiga, cenzura je postala još oštrija. Godine 1487. papa Vićentije VIII izdao je povelju kojom uvodi preventivnu cenzuru svih štampanih publikacija, a kontrolu su sprovodili biskupi. Nakon otkrića štamparske prese dolazi do dodatnog pooštravanja crkvene cenzure, a nadzor je najprecizinje formulisao papa Lav Х 1515. godine kada je u svojoj buli naredio biskupima i inkvizitorima da knjige pregledaju prije štampe kako bi spriječili da jeretičke knjige dođu do štampe. Centar cenzure za vrijeme vladavine Henrija VII, centar senzure se iz Rima seli u London, koji postaje središte gušenja slobodnih misli. Crkva je zabranjivala sve štampane objave koje se nisu slagale sa njenim dogmama i stavovima dok je svjetovna vlast gušila svaku kritiku na račun sopstvenog rada. Prema povelji iz 1572. godine koju je izdao papa Pije V za širenje necenzurisane štampe mogla se izreći čak i smrtna kazna. Publikacije koje nisu prošle cenzorsku dozvolu, najčešće su spaljivane ili zabranjivane. U Bastilji, između 1600. i 1700. godine bilo je zatvoreno preko 800 novinara, pisaca, štampara i trgovaca štampom.

I svjetovne vlasti su uvodile razne vidove kontrole i zabrane štampe. U Njemačkoj je 1524. godine uvedena obaveza da svaki vlasnik štamparije mora da pribavi odobrenje vlasti. Kralj Fransoa I naredio je 1534. da se unište sve štamparije koje nisu bile pod strogom službenom kontrolom. U Engleskoj je postojala posebna ustanova tzv. Zvjezdana soba koja je imala zadatak da kontroliše štampariju u cenzuriše štampu. Tadašnji kralj Čarls I bio je žestoki pristalica apsolutne monarhije i branilac crkvenih prava, pa uvodi rigorozne mjere, uključujući zabranu izdavanja svih vrsta listova i publikacija, kao i objavljivanja vijesti iz inostranstva. Nakon svrgavanja i brutalnog ubistva kralja Čarlsa uspostavljena je vojna diktatura, a na vlast dolazi zemljoposjednik Oliver Kromvel. Njegov diktatorski režim uvodi još strože oblike cenzure, a u svoj toj diktaturi, najgore je prošla štampa – regulativama stroge cenzure, samo su mogli da izlaze državni službeni listovi. Tek je u revoluciji 1695. godine, ukinuta državna cenzura nad štampom u Engleskoj.

Odmah po ukidanju zabrana objavljivanja iz štamparija izlazi više stotina raznih novinskih izdanja sa informacijama koje razvijaju politički duh, podstiču građanske slobode, a nerijetko kritikuju režim i anglikansku crkvu. Za najvećeg borca proti cenzure i kontrole u engleskom novinarstvu tog vremena, slovi Džon Milton koji je svojim čuvenim govorima u Parlamentu Engleske pokušao ubijediti vlast da oslobodi štampu cenzorske kontrole. Međutim, uprkos dotadašnjoj borbi protiv cenzure, Milton ulazi u Kromvelovu vlast i postaje cenzor čime počinje da vrši ono protiv čega je u ranijim vremenima držao žestoke kritičke govore. Nakon ukidanja instituta preventivne cenzure (1695) počinju da se štampaju i prve novine sa siljnom grupom potrošača: časopisi za žene, tabloidna štampa...

Cenzura u modernom novinarstvu

Teoretičari i praktičari modernog novinarstva i mediologije su se oduvijek sporili oko štetnosti i korisnosti cenzure, odnosno razloga za i protiv nje. Branioci cenzure kao svoje argumente najčešće navode sljedeće:

• Cenzura za cilj ima zaštitu prava i sloboda drugih ljudi
• Sprečava ugrožavanja javnog interesa (Zakon o javnom informisanju SFR Jugoslavije iz 1988)
• Očuvanje bezbjednosti države, javnog reda i mira
• Blokiranje nepristojnih i pornografskih sadržaja
• Zabrana emitovanja govora koji šire mržnju i diskriminaciju

Kritičari cenzure tvrde da je ona mehanizam koji centri moći koriste kao način da do širokih masa dođu samo one informacije koje njima odgovaraju što se kosi sa svim moralnim i etičkim standardima. Cenzurisanjem se stvara neinformisano ili poluinformisano društvo koje nije sposobno da aktivno učestvuje u društvenom životu zajednice.

Cenzura u medijima današnjice najviše je vidljiva u sljedećim formama:

• Pritisci unutar medijskih kuća najčešće od strane urednika koji novinarima zabranjuju da izvještavaju o odrećenim temama, skraćuju im priloge/tekstove, nameću im teme, premještaju bitne teme na neuočljive novinske strane, dijelove veb stranice ili vrijeme kada su programi elektronskih emitera manje gledani
• Pritisci oglašivača koji zbog učešća u finansijskoj strukturi medija očekuju da dobiju blagonaklon odnos novinara te kuće prema njima i njihovim aktivnostima
• Pritisci vlasti i političkih elita su veoma uočljivi u državama gdje je uticaj državnih i političkih organa u funkcionisanju medija na visokom nivou (javni servisi)

Autocenzura

Svakodnevni pritisci na novinare koji su prisiljeni da zadrže postojeće radno mjesto nerijetko se završe indoktrinacijom i prihvatanjem nametnutih standarda koje izriče i propisuje cenzor (vlasnik, urednik, direktor, oglašivači..). Tada dobijamo novinara koji će sam da cenzuriše sopstveni rad, čak i kada to cenzor od njega ne traži. U ovom slučaju kažemo da se radi o novinarskoj autocenzuri. Novinar ipak mora da sačuva nezavisnost u odnosu na one za koje radi i one o kojima izvještava. Zbog toga autocenzuru treba shvatiti kao opasnu stranputicu profesije i naučiti kako je izbjeći.

Vidi još

• Indeks zabranjenih knjiga

Izvori / Literatura

1. Mihailo Bjelica i Zoran Jeftović – Istorija novinarstva, Megatrend, Beograd, 2006.
2. Zorica Tomić – Komunikologija, Čigoja, Beograd, 2003.
3. Dubravka Valić Nedeljković – O novinarstvu i novinarima, Filozofski fakultet Novi Sad, 2007.

Spoljašnje veze

• All about media censorship
• Edukacija za digitalne medije
• Discuss about problem
• Džon Milton
• Medijacentar