Vojno školstvo u Srbiji u 19. veku

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Plejada srpskih vojskovođa školovanih u srpskim vojnim školama u 19. veku:Radomir Putnik, prestolonaslednik Aleksandar, Božidar Janković, kralj Petar I, Stepa Stepanović, Nikola Pašić i Mihailo Živković

Vojno školstvo u Srbiji u 19. veku začeto u vreme kada je Srbija još bila pod okupacionom vlašću Osmanskog carstva, tesno je povezana sa procesom stvaranja moderne srpske države i njene vojske u 19. veku.[1] S obzirom da su Srbi dugo bili bez države a i da su živeli na tuđim teritorijama, i život pod okupacijom Otomanskog carstva koji je u pogledu društvenih odnosa bio primitivan, nerazvijen. Takav način života u devetnaestom veku snažno je uticao ne samo na društveno-ekonomske odnose već i na razvoj škola.[2]

Na samom početku novovekovne srpske istorije u 19. veku nije bilo mnogo učenih i pismenih ljudi, dok je naučno saznanje bilo svedeno na minimum. Nastava je bila privilegija dece bogatih i moćnih porodica,[3] a vojno školstvo imajući u vidu da nije postojala ni srpska vojska nije ni postojalo.

U tom smislu sledila je reafirmacija srpske državnosti a sa njom je začeto i stvaranje oficirskog kadra i institucija vojnih škola za njihovo obrazovanje.

Preduslovi[uredi | uredi izvor]

Kneževi Srbija posle Berlinskog kongresa 1878.

Jedna od najvećih prekretnica za nacionalnu istoriju Srba bio je početak Prvog srpskog ustanka 1804. godine kada je obnovljena porobljena Srbija, koja se posle propasti ustanka izborila se za autonomiju koju je stekla 1815. i nezavisnost koju je dobila mnogo kasnije, 1878. godine.

U uslovima borbe protiv Otomanske imperije nije se mogla očekivati pravna utemeljenost međusobnih nadležnosti organa i ustanova. Međutim, ustanici su organizovali jednostavnu i relativno efikasnu vlast.[4] Njeni centralni organi bili su: Starešinska skupština, vrhovni vožd i Praviteljstvujući sovjet, a funkcionisale su ustanove: vojska, sudovi i policija.[5] Karađorđeva vojska bila je narodna vojska milicijskog tipa, angažovana na teritorijalnom principu. Reč je o respektabilnim snagama, koje je Karađorđe uspeo da naoruža i organizuje u tri roda: pešadiju, konjicu i artiljeriju. Kasnije, tokom ustanka, formiraju se stajaće regularne jedinice koje predstavljaju prvi korak ka modernoj vojnoj organizaciji nove Srbije.[6][7]

Prvi srpski ustanak je propao 1813. godine, a osmanlijska vojska okupirala je Beogradski pašaluk. Beogradski vezir Sulejman-paša Skopljak dozvolio je masovne odmazde nad srpskim stanovništvom. Uvidevši da pomoć spolja ne treba očekivati, rudnički knez i vojvoda Miloš Obrenović je na saboru u Takovu, aprila 1815. godine, izgovorio čuvenu rečenicu: „Eto mene, eto vas, rat Turcima”.[8] Na ovaj način nastavljena je srpska revolucija, koja je sada imala značajnije iskustvo u organizaciji oružanih snaga i, možda najvažnije, svest da se moraju kombinovati diplomatija i vojna sila kao sredstva za izvojevanje nezavisnosti.[9]

Ratovi srpskog naroda za oslobođenje od osmanske vlasti omogućili su postepeno obnavljanje srpske države, a jedan od njenih temelja za uspeh u obnovi bila je upravo vojska, koja je podnala glavni teret ratova za oslobođenje zemlje. Vodeći ove ratove vojska se u isto vreme se i sama stvarala i razvijala, a u obnovljenoj državi aktivno učestvovala u izgradnji njenih institucija.[10]

Srpska revolucija u 19. veku, obuhvata period od Prvog srpskog ustanka (1804–1815) do ukidanja feudalizma u Srbiji (1835), uključujući i Hadži Prodanovu bunu (1814), Drugi srpski ustanak (1815), kao i jedan deo vladavine kneza Miloša Obrenovića. Posebno je obeležena 1835.godina kao godina, socijalne i nacionalne slobode građana, i pokretanja školstva.[11]

Kako je prvi komandni kadar stvaran u ustaničkim snagama tokom trajanja ustanka, u prvim decenijama 19. veka, između 1825. i 1850. godine javili su se prvi pokušaji osnivanja i pokretanja obrazovanja oficira za potrebe stajaće vojske.

Uniforme srpske vojske u periodu 1841-1845.
Prva strana teksta Ustava iz 1838. godine

Na dalji tok događaja uticao je Hatišerif iz 1930. godine kada je Kneževini Srbiji priznata autonomija i dozvoljeno Srbima...držati u službi nužne vojnike. Ovim dokumentom postavljena je osnova za uređenje Srbije, sa elementima visoke samouprave u okviru Turske, ali i elementima suverenosti, kao što su priznavanje predstavnika za pregovore pri Porti i držanje oružanih snaga. Tako je pod vidom neke vrste narodne škole, pokrenuto obučavanje vojnika, u vojničkim-viteškim veštinama u duhu kojim se Srbi oduvek odlikovali. U proleće 1831. godine knez Miloš je formirao bataljon pešačke garde, kojim je komandovao ruski oficir kapetan Mihajlo Pavlov, što jasno ukazuje na spoljnopolitičko opredeljenje Srbije da jača saradnju sa Rusijom. To se ne bi dogodilo da je Srbija imala školovane oficire, što je bio nedostatak koga je Miloš bio svestan.[3]

Prvi koraci:
Sve vezano za srpsku vojsku i njeno školstvo počelo je 1825. godine kada je regrutovano 1.147 mladića, nazvanih „upisni panduri“, kasnije „soldati“ koji su činili prvu regularnu vojsku u Kneževini Srbiji. Pet godina kasnije (1830) knez Miloš je osnovao pešačku gardu od 149 mladića, sa sedištem u Požarevcu i Kragujevcu, a 1832. godine oformio je i konjičku gardu, koja je predstavljala zametak konjice, kao novog roda u vojsci Srbije.[12]

Zakonske regulative i smena vlasti u Srbiji i njihov uticaj na organizaciju vojske[uredi | uredi izvor]

Nakon donošenje prvog (turskog) ustava u Srbiji 1838. kojim je uspostavljen ustavobraniteljski režim početkom 1840-ih godina, nastalo je novo razdoblje u organizaciji srpske vojske i donošenje odredbi za školovanje njenih oficira.

Prvim zakonom o vojsci iz 1839. godine, ona je planirana za obavljanje granične službe, a od 1841. novim zakonom vraćen je status garnizone vojske koji je imala u vreme kneza Miloša, do 1839. godine.

Regularna vojska je u prvoj polovini 19. veka bila razmeštena u garnizonima u Požarevcu, Kragujevcu a kasnije u Beogradu, i data u nadležnost ministra unutrašnjih dela, koji je vojnim jedinicama su podeljene zastave. str.100 Ubrzo su formirana i dva eskadrona konjice, čiji su pripadnici bili odeveni po uzoru na kozake. Artiljerija je, kao zaseban rod vojske, uvedena 1836. godine, nakon što je prilikom posete Carigradu knez Miloš dobio na poklon šest topova i time mogao da opravda postojanje navedenog roda, iako je to naoružanje već posedovao. Iste godine formiran je prvi puk stajaće vojske, u čiji su sastav ušli: po dva bataljona pešadije, eskadron konjice i artiljerijske baterije.[13]

Knez Miletina buna i Sretenjski ustav, 1835. godine, nisu promenili politiku kneza Miloša, koji je nastavio apsolutističku vladavinu. Nakon što je ugušio bunu, ukinuo je Sretenjski ustav i uveo vojnu upravu, radi preventivnog delovanja zbog čestih oružanih pobuna. Donošenje takozvanog Turskog ustava, koji je predviđao podelu vlasti sa Savetom, odnosno izvršnom vlasti, dovodi do silaska kneza Miloša sa vlasti, koju prepušta najstarijem sinu (Mihailu Obrenoviću).[14]

Knez Srbije od 1839. do 1842. godine bio je Mihailo Obrenović, ali samo nakon tri godine njegova vlast se završila zbacivanjem 1842. godine, od strane, ustavobranitelja koji vrše dinastičku smenu i na vlast dolazi knez Aleksandar Karađorđević a Mihajlo Obrenović emigrira u Beč.[14][15][16]

Pod Ustavobraniteljima (1842–1858), koji su vojsku stavili u sastav Ministarstva unutrašnjih dela, ona je bila svedena na nivo unutrašnje policije koja se starala o očuvanju unutrašnjeg reda i poretka u Kneževini Srbiji.[17] To je dovelo do zastoja u vojsci koji je trajao sve do 1845. godine.

Novim zakonom iz 1845. godine (o Ustrojeniju garnizonog vojinstva) vojska je ostala u istom statusu (garnizone vojske), s tim što je njen sastav donekle bio uvećan. Za vreme Ustavobranitelja osnovane su i pojedine ustanove i institucije koje će biti od velikog značaja za dalji razvoj srpske vojske.

Zakonom iz 1844. godine o Ustrojeniju špitalja Centralne vojske osnovana je vojna bolnica – preteča Vojnomedicinske akademije; 1848. godine, a osnovana osnovana je Topolivnica, a 1850. i Artiljerijska škola.

Mnoga previranja koja su se dešavala u susedstvu Kneževine Srbije, nalagali su da se odbrana i stabilnosti zemlje, obezbedi i srpskom vojskom a to je zahtevalo kvalitetan oficirski kadar, što je moguće više školovan u vojnim školama u Srbiji i dobro opremljen modernim naoružanjem i vojnom opremom.[18]

Revolucionarna 1848. godina u Evropi, posebno na prostoru Habzburške monarhije, doprinela je konstruktivnijem odnosu vlasti u Srbiji prema svojoj vojsci, njenoj organizaciji, naoružanju i, naročito, razvoju vojnog obrazovanja. Iskustva koja su dobrovoljci iz Srbije stekli 1848. godine zajedno sa Srbima iz Austrije u borbi oko konstituisanja Srpske Vojvodine, ukazala su na prednosti redovne, dobro uređene, opremljene i stručno vođene vojske.[14]

Ubrzano naoružavanje i organizovanje vojnih jedinica uticalo je i na opšti ugled vojske, pa je oficirski poziv postao u Srbiji častan, poželjan i prihvatljiv za sve društvene slojeve.[19]

Međutim zbog velikog problema nedostatka oficirskog kadra, jer je stajaća vojska sa oko 5.000 vojnika i samo 123 oficira, i zato je angažovano 718 ruskih oficira, među kojima i glavnokomandujući srpske vojske general Černjajev. To je uslovilo da se 1867. godine usvoji dopune Zakona koja su predviđale da i stranci mogu dobijati oficirske činove u srpskoj vojsci.[20]

Od osnivanja Kneževine gotovo da nije bilo državne organizacije čijem formiranju i razvoju nisu doprineli srpski oficiri, niti stvaralačke oblasti u kojoj zapažene rezultate nisu ostavili lekari, naučnici, umetnici, književnici i prosvetitelji u oficirskoj uniformi, kao zaštitnici nacionalne ideje u stvaranju moderne srpske države.[21]

Međutim da bi vojska Kneževine a potom i Kraljevine Srbije mogla da odgoviri svim zahtevima, ne samo sve savremenijeg načina ratovanja, već i razvoju oficirskog kadra i vojne doktrine, ona je morala da ima pismene i obrazovane ljude, kakvih je u to vreme u Srbiji bilo veoma malo.

Zato se na obrazovanje u vojsci, posebno na školovanje oficirskog kadra, već od prvih decenija 19. veka na našim prostorima gledalo sa izuzetnom pažnjom.

Razvoju vojnog školstva prethodilo je osnivanje prvih civilnih škola, odnosno prosvetnih ustanova u Srbiji, iz kojih je u 19. veku izašla čitava plejada školovanih intelektualaca i stručnjaka, svih struka.[22]

Godine 1858. Svetoandrejska skupština vraća na vlast Mihaila Obrenovića koji vojsku stavlja pod svoju nadležnost preko Glavne vojne uprave. Usvajanjem Zakona o Ustrojeniju narodne vojske predviđa se da se, pored stajaće, formira i narodna vojska, koju bi činili svi sposobni muškarci starosti 20 do 50 godina, koji su imali obavezu da sami nabave oružje. Pored toga, vojni rok je skraćen sa četiri na tri godine.[23]

I pored teškoća u naoružavanju, opremanju i obuci vojske, činjenica je da je, još uvek vazalna Srbija raspolagala brojčano respektabilnom vojskom sa oko 200.000 vojnika na oko milion stanovnika.[24][25] [a]

Posle ubistva kneza Mihajla 1868. godine, formirano je Namesništvo koje je vladalo umesto maloletnog Milana Obrenovića i donelo Ustav 1869. godine. Ustav je predviđao da svaki Srbin mora biti vojnik, izuzev državnih činovnika. Usledile su izmene i dopune zakona o ustrojstvu vojske; uveden je generalski čin i obaveza da se ispitima dokazuje sposobnost oficira za napredovanje.

Prve vojne škole u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Knez Miloš Obrenović se smatra začetnikom vojnog školstva u Srbiji

Od sticanja autonomnog statusa, 1830. godine, u Kneževini Srbiji je bilo više pokušaja da se osnuje visoka vojna škola. Prve korake u pravcu formiranja vojnih škola učinio je 1830. godine knez Miloš Obrenović, u vreme kada je turskim hatišerifom Srbiji bila priznata autonomija, a njemu, kao naslednom knezu, dozvoljeno da može držati potreban broj vojnika radi održavanja reda i poretka u zemlji.

Formiranjem prvih regularnih jedinica, knez Miloš je te iste 1830. godine odlučio i za školovanje grupe mladića iz svih nahija, i u Požarevcu formira Gvardijsku školu za školovanje i obuku vojnika gardijskog bataljona, koja je ujedno predstavljala i prvu vojnu školu u Kneževini Srbiji. U tu školu koja je radila je do 25. novembra 1833. godine, primljeno je prvo 73, a krajem 1830. godine još 76 kadeta. Prvi učitelj je bio Ilija Mandić, Srbin iz Vojvodine, koji je sa kadetima izvodio celodnevnu nastavu. Pre podne se učilo čitanje, pisanje, računanje, a popodne je izvođen vojni egzecir. Za druge oblike specijalizovane obuke bili su angažovani drugi nastavnici.

Novi korak u školovanju oficirskog kadra učinio je knez Miloš kada je doneo odluku da na školovanje u Rusiju pošalje trideset kadeta (iz svakog roda vojske po deset odabranih Srba), da tamo izuće za oficire. Po završetku školovanja svršeni oficiri su raspoređeni u jedinice.

Kako je ovo bila kratkoročna mera, kojom ne samo da se mogao obezbediti dovaljan broj starešina, već je Srbiju večito činilo zavisnom od drugih država, doneta je odluka da se u Srbiji osnuje vojna škola po ugledu na ostale Evropske zemlje.

U decembru 1837. godine počela je sa radom posle temeljnih priprema, trogodišnja škola pod imenom Knjaževskoserbska vojena akademija sa sedištem u Požarevcu, koje je kasnije premeštena u Beograd, a zatim u Kragujevac. Međutim već posle šest meseci škola je prestala sa radom, a njeni pitomci su nastavili školovanje na Liceju u Kragujevcu, osnovanom juna 1838. godine na temeljima Kragujevačke gimnazije.[1][21] Na to su uticali otežani uslovi u kojima je Knjaževskoserbska vojena akademija radila, česta preseljenja, zatim politička previranja koja su obeležila tridesete godine 19. veka u Srbiji, kao i politički pritisci iz Turske.[21]

Artiljerijska škola[uredi | uredi izvor]

Artiljerijska škola osnovana 1850. godine zajedno sa Topolivnicom u Beogradu smatra se ne samo prvom vojnoškolskom ustanovom u Srbiji već i pretečom današnjeg vojnog fakulteta u sastavu visokoobrazovnih ustanova Republike Srbije Vojne akademije Univerziteta odbrane u Beogradu.[26]

Osnivanje Topolovnice kao preteče škole[uredi | uredi izvor]

Preteča i neka vrsta nastavne baze buduće Artiljerijske škole, bila je Topolovnica u Beogradu osnovana 1848. godine, koja je od 14. maja 1849. godine dobila čisto vojnički karakter, kao fabrika za livenje topova i topovskih đuladi, ali i škola za obrazovanje srpskih oficira.

Osnivanje Topolivnica u Kneževini Srbiji, pri kojoj bi se osnovala posebna oficirska „teoretička artilerijska škola“. imalo je značaj za buduće staršine vojske, jer bi u njoj pored praktičnih iskustava u „pravljenju kalupa i livenju topova“, usvojile i osnovna teorijska znanja o „artileriskoj nauci“. (str,14-15)

Osnivanje Topolivnice u Beogradu:
U nameri da zemlju oslobodi zavisnosti od inostranstva Ilija Garašanin je, kao ministar unutrašnjih dela u srpskoj vladi, 1848. godine uputio pismenu predstavku Državnom savetu da se u Srbiji „ustroji takovo zavedenije u kome će se za vojne potrebe liti i izrađivati svake vrste đuladi“ i učiti mladići u „livenju topova“. Posle dobijanja saglasnosti Državnog saveta i odobrenja kneza Aleksandra Karađorđevića, oktobra iste godine u Beogradu je osnovana Topolivnica. Kako je u početku ona bila zamišljena kao Oružnica srbska pod civilnom upravom, Garašanin je već u maju 1849. godine predložio Državnom savetu promene u njenoj organizaciji „kako bi ljudi koji bi u nju stupili oficirima postati mogli“. Na osnovu odobrenja kneza Aleksandra, Topolivnica je od 14. maja 1849. godine dobila čisto vojnički karakter.[21]
Osnivanje škole - 18. mart 1850.

Začetnikom ideje o osnivanju Artiljerijske škole bio je Ilija Garašanin, koji je u to vreme bio zadužen za Garnizonu vojsku. U januaru 1850. godine Ilija Garašanin je prosledio Državnom savetu predlog projekta o transformaciji Topolivnice u oficirsku školu, odnosno predlog za osnivanje Artiljerijske škole, u kome su:

...gotovo do pojedinosti bili predviđeni zadaci i unutrašnje uređenje škole, izbor nastavničkog kadra, nauke koje će se u školi predavati, zatim, brojnost klasa, upis kandidata i njihove obaveze tokom školovanja, pitanja materijalnog obezbeđenja nastave i uslovi smeštaja, unutrašnji red i disciplina i, naročito, status škole u odnosu na vojne i civilne vlasti.

Na njegov predlog da se osnuje Artiljerijska škola u Kneževini Srbiji, uz obrazloženje da ona treba da unapredi vojnu spremu Kneževine Srbije,[21] Državni Savet usvojio je taj predlog, a knez Aleksandar Karađorđević ga je odobrio 18. marta 1850. godine.[1] Tako je nastala u narodu poznata prva vojna škola pod nazivom Vojena akademija. Ovo ime ona će zvanično dobiti nakon usvajanja predloga o nazivu škole 1880. godine.

Projekat za formiranje Artiljerijke škole sačinio je František-Franjo Zah, koji je nakon osnivanja škole postao i njen prvi upravnik.[21]

Artiljerijska škola, koja je osnovana 18. marta 1850. godine, postala je prva vojna visokoškolska ustanova u Srbiji, čije tradicije danas nastavlja Vojna akademija Univerziteta odbrane u Beogradu, koja svake godine svečano obeležava kao Dan Vojne akademije, dan osnivanja Artiljerijske škole.

Početak rada - septembar 1850.[uredi | uredi izvor]

Prvu klasu pitomaca (njih dvadeset troje) na redovno petogodišnje školovanje Artiljerijska škola je primila u septembru 1850. godine. Od tada Artiljerijska škola, je sve do njene transformacije u Vojnu akademiju sa Nižom i Višom školom 1880. godine, obučavala 276 pitomac, od kojih je školu završilo 189 pitomaca. Do srpsko-turskih ratova 1876–1878. godine, Artiljerijska škola je iškolovala 10, odnosno primila na školovanje 12 klasa (11. i 12. klasa su upisane 1874. i 1875. godine). U čin oficira, odnosno potporučnika do 1875. proizvedeno je 147 pitomaca, a 42 pitomca 11. i 12. klase, kojima je školovanje prekinuto 1876. godine zbog izbijanja rata, proveli su po jedinicama i štabovima srpske vojske na prvim komandirskim dužnostima, i proizvedeni su u potporučnike u toku rata (11. klasa), odnosno posle njegovog završetka i posle završetka naknadnog kursa koji je organizovan za 12. klasu.

Prvi upravnik i profesor

Prvi upravnik i, ujedno prvi profesor, bio je artiljerijski kapetan, Franja (František) Zah, poreklom Čeh.

Smeštaj pitomaca

Pitomci su prvo bili smešteni u zgradi Topolivnice, a kasnije u novosazidanoj zgradi na uglu današnje Nemanjine i ulice Kneza Miloša.

Karakteristike školovanja

Artiljerijska škola, iko to nije u skladu sa njenim imenom, bila je opšteobrazovna vojna škola, namenjena osposobljavanju oficira svih rodova u srpskoj vojsci, što se danas zaključuje na osnovu strukture predmeta koji su se izučavali tokom trideset godina njenog postojanja. Budući oficiri su tu, zapravo, sticali opšta, enciklopedijska znanja potrebna za sve rodove i službe u tadašnjoj srpskoj vojsci, dok se užem, specijalističkom obrazovanju pridavala nedovoljna pažnja.

Pored teorijske nastave, deo sadržaja u ovoj školi realizovan je i na praktičnim tečajevima na terenu, kako bi se pitomcima „...odmah ono, što im se teoričeski izjašnjavalo u praktičnom pokazati moglo“. Praktična nastava se odvijala posle završetka redovne nastave i sprovedenih ispita, u vreme godišnjih odmora i na terenima uglavnom oko Kragujevca i Stragara ili u okolini Beograda, kada bi se izvodila i fortifikacijska vežbanja i premeravanja.

Rezultati rada[uredi | uredi izvor]

Bitka kod Aleksinca 1876. u kojoj su učenici Artiljerijske škole, kao prvi Srpski oficiri, podneli glavni teret.

Iako neki istoričari smatraju da je kvalitet navedene školske ustanove upitan, jer nastavni kadar nije imao evropska iskustva u strategiji i operatici, doktrina upotreba snaga bila je na mnogo nižem nivou u poređenju sa pruskim, austrijskim, engleskim, ruskim i francuskim vojnim teoretičarima,[27] što se može i očekivati od novoformiranih ustanova. Ipak ostaje činjenica da je ona iznedrila prve Srpske oficiri, koji su podneli glavni teret dvogodišnjeg rata protiv Turske (1876–1878), i u svim ratnim sukobima Srbije do 1918. godine,[28] kao i na brojnim dužnostima, da bi posle rata, zahvaljujući ratnom iskustvu i stečenom znanju konstruktivno uticali na reorganizaciju i modernizaciju svoje vojske. (str. 19-20) Od oficira koji su završili Artiljerijsku školu, u visoke činove i zvanja proizvedeno je:

  • 47 generala ,
  • zvanje vojvode, zbog izuzetnih uspeha u komandovanju jedinicama u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, dobili su generali Radomir Putnik, Stepa Stepanović, Živojin Mišić i Petar Bojović.

Mnogi oficiri sa završenom Artiljerijskom školom postali su njeni upravnici (Milojko Lešjanin, Ljubomir Ivanović...) ili profesori, dok su Jovan Dragašević i Jovan Mišković, zbog doprinosa razvoju vojne organizacije srpske vojske, vojne nauke i nauke uopšte u Srbiji, izabrani za članove Srpske kraljevske akademije.

Oficire koji su u Artiljerijskoj školi stekli znanje i iskustvo kasnije su obavljali najviše dužnosti u Kneževini ili Kraljevini Srbiji. Među njima je dužnost ministra vojnog obavljalo 13 oficira, ministra građevina 9, ministra spoljnih poslova i predsednika ministarskog saveta jedan, što dokazuje da je oficirski kadar iz te škole uticao ne samo na razvoj i napredak srpske vojske već i države i srpskog društva u celini.(str 20-21)

Vojna akademija Kneževine/Kraljevine Srbije[uredi | uredi izvor]

VI klasa Vojne akademije (1861-1866). Radomir Putnik u srednjem redu, treći levo
Srpska artiljerija u ratovima 1876-1878
Vojna akademija 1888.
Nastavnici Vojne akademije 1888. Upravnik đštab.puk. Dimitrije Đurić (sedi za stolom).

Posle srpsko-turskih ratova 1876―1878. godine, vojska Kneževine Srbije je pobedonosnim bitkama ne samo dovela do uvećanje državne teritorije već i obezbedila međunarodno priznanje Kneževine Srbije, kao nezavisnoj i suverenoj državi na Berlinskom kongresu. Ali ostvarenjem tih uspeha ona je istovremeno nametnula i sebi potrebu za ubrzanijim školovanjem većeg broja mladih oficira, što se nije moglo izvesti bez temeljite reforme vojnog školstva.

Jula 1879. godine, na predlog potpukovnika Jovana Miškovića, ministra vojnog, određena je komisija, koju su činili profesori Artiljerijske škole, sa zadatkom da izradi projekat Zakona o ustrojstvu Vojne akademije, koji je Narodna skupština na svom zasedanju 18. januara 1880. godine usvojila, a knez Milan Obrenović potvrdio 30. januara iste godine. Prema ovom zakonu, Vojna akademija je definisana kao

„naučni i vaspitni zavod, u kome se opremaju mladići za oficirska mesta, i u kome mlađi oficiri dobijaju više stručno obrazovanje za specijalne rodove vojske i struke“.

Početak rada[uredi | uredi izvor]

Vojna akademija je otpočela s radom školske 1880–1881. godine, kada su primljeni samo kandidati 13. klase Niže škole, a prijem kandidata u Višu školu nije se mogao obaviti zbog malog broja prijavljenih oficira.

Rešavanje problema upisa i školovanja, naročito oficira u Višoj školi, brzo su rešeni, nakon sve većih potreba vojske za školovanim oficirskim kadrom zbog uvođenja opšte vojne obaveze u Srbiji 1883. godine...i potrebe za usklađivanjem zakonskih odredbi sa realnim stanjem u vojsci. (str.23-26)

Organizacija[uredi | uredi izvor]

U sistemu komandovanja, Vojna akademija je bila „pod vrhovnim staranjem i nalozima ministra vojnog“. Neposrednu upravu nad Akademijom imao je „upravitelj“, koji je morao biti viši oficir, bez „prezrenja na rod oružja ili struku, nego na spremu i obrazovanost“

U organizacionom i nastavno-obrazovnom smislu, Vojna akademija je bila podeljena na: Nižu i Višu vojnu školu.

Zakon o ustrojstvu Vojne akademije iz 1884. godine, uz određene kasnije izmene i dopune, ostao je na snazi sve do izbijanja balkanskih ratova, odnosno Prvog svetskog rata

Niža vojna škola[uredi | uredi izvor]

Niža škola je bila sa trogodišnjim školovanjem,[b] u kojoj su se školovali „trupni oficiri za artileriju, inžinjeriju, pešadiju i konjicu“.

U Nižu školu upisivani su kandidati sa završenom gimnazijom ili realkom, odnosno mladići koji su prethodno služili u vojsci najmanje godinu dana. U Višu školu primani su oficiri do čina kapetana II klase svih rodova, koji su proveli „u stroju“ bar dve godine, i sa položenim prijemnim ispitom.

Viša vojna škola[uredi | uredi izvor]

Viša škola, u trajanju od dve godine, bila je namenjena za sticanje višeg stručnog obrazovanja oficira (sa tri specijalistička kursa, za školovanje đeneralštabnih, inžinjerijskih i artiljerijskih oficira).

Od 1880. godine počelo se i sa dvogodišnjim školovanjem pripravnika za generalštabnu struku, koja je bila u nadležnosti Glavnog generalštaba. Kriterijumi za prelazak u generalštabnu struku bili su vrlo rigorozni, budući da se završni ispit polagao pred komisijom na čijem se čelu nalazio načelnik Glavnog generalštaba. Među prvim srpskim đeneralštabnim oficirima iz ove škole potekli su: R. Putnik (1884), A. Mašin (1885), S. Stepanović (1889), Ž. Mišić i P. Bojović (1890).

Rezultati rada[uredi | uredi izvor]

U periodu od 1880. do 1900. godine kroz vojne škole u Srbiji prošlo je 1.058 oficira koji će, zajedno sa svojim mlađim kolegama, podneti glavni teret oslobodilačkih ratova Srbije od 1912. do 1918. godine.

Od 1880. do 1911. godine od 164 pripravnika za generalštabnu struku ispit je uspešno položilo samo njih 55, ili 33%, ali je Srbija zahvaljujući tome imala izuzetno sposoban generalštabni kor koji se dokazao, kako u planiranju i pripremi vojske za rat, tako i u komandovanju pri izvođenju ratnih operacija ključnih godina balkanskih ratova i tokom Prvog svetskog rata.[29][30]

Krajem 19. veka srpski vojni teoretičari s velikom pažnjom su pratili razvoj vojne misli u Evropi, pa na Vojnoj akademiji proučavaju i u velikom broju prevode dela poznatih evropskih vojnih teoretičara. Najviše se prevodilo s ruskog, nemačkog i francuskog jezika. Zahvaljujući tome, u vojnoj Akademiji školovani vojni establišment Kraljevine Srbije bio je u mogućnosti da početkom 20. veka zaokruži sistem vojnih načela i uobliči doktrinu svoje vojske, koja se pred balkanske ratove i Prvi svetski rat približila nemačkoj i francuskoj ofanzivnoj doktrini manevra.

Školovanje podoficira[uredi | uredi izvor]

U srpskoj stajaćoj vojsci u 19. veku podoficiri su najpre regrutovani od vojnika koji su tokom trogodišnje službe u stalnom kadru napredovali od kaplara, preko podnarednika, do čina narednika. Kako se ovo rešenje nije pokazalo kao adekvatno od 1866. godine ustanovljeni su kursevi kursevi za školovanje i obuku podoficira.[31]

Vojnici koji su posle završetka kurseva unapređivani u podoficire, imali su mogućnost da ostanu u stajaćoj vojsci i da se dalje usavršavaju, a oni koji su je napuštali vojsku, postajali su potencijalni starešinski kadar u narodnoj vojsci. Nakon što je 1861. godine donet je Zakon o ustrojstvu narodne vojske čije je formiranje i organizovanje u Srbiji počelo 1860-ih godina.[31]

Podoficirska škola[uredi | uredi izvor]

Pripreme za formiranje podoficirskih škola otpočele su odmah posle Srpsko-bugarskog rata 1885. godine, kada je Zakonom o ustrojstvu vojske iz 1886. godine bilo predviđeno formiranje dve stalne podoficirske škole.[31]

Međutim do realizacije ovog projekta došlo tek četiri godine kasnije avgusta 1889. godine, kada je prvo doneta Uredba o ustrojstvu Podoficirske pešadijske škole za stalni kadar, a zatim 1890. godine i Uredba o ustrojstvu Artiljerijske podoficirske škole za stalni kadar.[31]

Tako su nastale dve podoficirska škole u kojima je školovanje trajalo dve godine. Nakon završenog školovanja kandidati su preuzimali obavezu da u narednom četvorogodišnjem periodu služe u kadru kao podoficiri.

Osim Pešadijske i Artiljerijske podoficirske škole, sredinom 1896. godine osnovana je Inžinjerijska podoficirska škola, a 1899. i Konjička podoficirska škola, čime je završen proces osnivanja podoficirskih škola za svaki rod vojske u Kraljevini Srbiji.[31]

Značaj školovanih oficira za razvoj Srbije[uredi | uredi izvor]

Zahvaljujući saradnji vojske sa prosvetnim ustanovama u Srbiji, koja je u kontinuitetu trajala šezdesetak godina 19. vek, obezbeđna je čitava plejada vojnika, prvenstveno oficirima, koja će potom dati najveći doprinos naučnom, kulturnom i prosvetnom sazrevanju nacije u ovom, izuzetno važnom periodu srpske istorije. Među njima su bili i oni u vojnim oblastima, školovanih u zemlji ali i inostranstvu, koji će u drugoj polovini 19. veka postati iskusni vojni stratezi uspešni naučnici i komandanti, vojni pisci i profesori vojnih nauka, poput:

  • general Jovan Mišković, ministra vojnog i reformatora, akademika, jednog od najobrazovanijih srpskih oficira svog vremena;
  • general Ranko Alimpić, profesora i upravnika Artiljerijske škole
  • general Milojko Lešjanin, upravnika Artiljerijske škole i ministra vojnog;
  • general Dimitrije Đurić, dugogodišnjeg profesora i upravnika Vojne akademije, vrsni teoretičar, posebno u oblasti taktike;
  • počasni general, akademik Jovan Dragašević, profesora u Artiljerijskoj i Velikoj školi, istovremeno politički aktivista, vojni pisac i pesnik;
  • general, akademik Živko Pavlović, vrsni komandant, strateg i profesor, velikan srpske vojne misli i prvi upravitelj Vojne akademije posle završetka Prvog svetskog rata;
  • general Stevan Zdravković, dugogodišnji profesor i upravnik Vojne akademije, ministar građevina u pet vlada tokom tri mandata, zastupnik ministra finansija, državni savetnik i akademik
  • generala Petar Pešić, nastavnik taktike na Vojnoj akademiji, ministar vojni, načelnik generalštaba vojske Kraljevine Jugoslavije, senator i jedan od najistaknutijih vojnih pisaca u Srbiji s početka 20. veka.
  • pukovnik Hipokrat (Vladan) Đorđević (1844 — 1930) vojni lekar, osnivač Vojne bolnice u Nišu, književnik, političar, predsednik ministarskog saveta Kraljevine Srbije, sanitetski pukovnik i osnivač Crvenog krsta Srbije i Srpskog lekarskog društva.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Primera radi, turska vojska toga doba imala je 130.000 nizama (stalni sastav), od kojih je 60.000 bilo stacionirano u Evropi, a na teritoriji Kneževine oko 3.000, redifa (prve rezerve) promenljivo od 20.000 do 100.000 (druga rezerva) oko 230.000 pripadnika, kao i oko 60.000 bašibozuka (dobrovoljaca, policije i žandarma). Turska carevina koja je imala oko deset puta više stanovnika od Kneževine Srbije mogla je da mobiliše oko 320.000 vojnika, dok je Srbija raspolagala sa 200.000 vojnika.[25]
  2. ^ Kasnije će njeno trajanje biti produženo na četiri godine.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Vojska 1837-1850. u: Ahiv Srbije, Državna arhiva
  2. ^ Pršić, M. [1998]. Stvaranje i razvoj vojnog školstva u Srbiji od 1830 do 1919 godine. Vojno delo, 50(2), 115-147.
  3. ^ a b Marković, M. (2005). Razvoj znanja u Srbiji posle Prvog srpskog ustanka. U: Krnjajić, S. (ured.) (2005). Dva veka obrazovanja u Srbiji (str.11–33). Beograd: Institut za pedagoška istraživanja.
  4. ^ Blagojević, V. [2019]. Strateška kultura - studija slučaja - Srbija. Vojno delo, 71(8), 93-117.
  5. ^ Srđan Šarkić, Začeci pravne države u ustaničkoj Srbiji, Zbornik radova „Vladavina prava i pravna država u regionu”, Istočno Sarajevo, 2014, str. 771–779.
  6. ^ Gojko Desnica, „Vojna reforma u ustaničkoj Srbiji 1808. Godine”, Vojnoistorijski glasnik, 1/1970, Beograd, str. 273-284;
  7. ^ Miloje Pršić, „Kadrovi Srpske vojske od Prvog srpskog ustanka do izbijanja i u vreme Istočne krize”, Vojnoistorijski glasnik, 2-3/1997, Beograd, str. 30-42.
  8. ^ Radoš Ljušić, Istorija srpske državnosti, Knjiga II, Srbija i Crna Gora – novovekovne srpske države, Biblioteka Matice srpske, Novi Sad, 2001, str. 71-74.
  9. ^ Rakočević Novica, Ratni planovi Srbije protiv Turske od vožda Karađorđa do kralja Petra, Štamparija „Davidović”, Beograd, 1933.
  10. ^ „Istorija srpskog vojnog školstva U: Vojno srpsko školstvo” (PDF). str. 9. Pristupljeno 7. 4. 2012. 
  11. ^ Ćunković, S. (1971). Školstvo i prosveta u Srbiji u XIX veku. Beograd: Pedagoški muzej u Beogradu.
  12. ^ Pršić, M. [1998]. Stvaranje i razvoj vojnog školstva u Srbiji od 1830 do 1919 godine. Vojno delo, 50(2), 115-147.
  13. ^ Slavica Ratković-Kostić, Evropeizacija srpske vojske 1878-1903, Vojnoistorijski institut, Beograd, 2007, str. 17
  14. ^ a b v Blagojević, V. [2019]. Strateška kultura - studija slučaja - Srbija. Vojno delo, 71(8), 101.
  15. ^ Nataša Deretić, Nacionalna istorija države i prava, Kriminalističko-policijska akademija, Beograd, 2008, str. 152-165;
  16. ^ Radoš Ljušić, Istorija srpske državnosti, Knjiga II, Srbija i Crna Gora – novovekovne srpske države, Biblioteka Matice srpske, 2001, Novi Sad, str. 32-35.
  17. ^ Miloje Pršić, Kadrovi Srpske vojske od Prvog srpskog ustanka do izbijanja i u vreme Istočne krize, Vojnoistorijski glasnik, 2-3/1997, Beograd, str. 33.
  18. ^ Marković, Radosav (1957). Vojska i naoružanje Srbije kneza Miloša (na jeziku: engleski). Naučno delo. 
  19. ^ 1 Radoslav Marković, Vojska i naoružanje Srbije Kneza Miloša, Izdavačka ustanova Srpske akademije nauka, Beograd, 1957, str. 103.
  20. ^ Slavica Ratković-Kostić, Evropeizacija srpske vojske 1878-1903, Vojnoistorijski institut, Beograd, 2007, str. 28-29.
  21. ^ a b v g d đ „Istorija srpskog vojnog školstva U: Vojno srpsko školstvo” (PDF). str. 9-12. Pristupljeno 7. 4. 2012. 
  22. ^ Simić, M. (2003). Školstvo u Srba u 19. i prvoj polovini 20. veka. Beograd: Print graphic.
  23. ^ Nataša Deretić, Nacionalna istorija države i prava, Kriminalističko-policijska akademija, Beograd, 2008, str. 183.
  24. ^ Života Đorđević, Srpska narodna vojska 1861-1864, Narodna knjiga, Beograd, 1984, str. 53-56.
  25. ^ a b Blagojević, V. [2019]. Strateška kultura - studija slučaja - Srbija. Vojno delo, 71(8),103.
  26. ^ Radoslav Marković, Vojska i naoružanje Srbije Kneza Miloša, Izdavačka ustanova Srpske akademije nauka, Beograd, 1957, str. 280-303.
  27. ^ Petar Tomac, Ratovi i armije XIX veka, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1968, str. 66-106.
  28. ^ Slavica Ratković-Kostić, Evropeizacija srpske vojske 1878-1903, Vojnoistorijski institut, Beograd, 2007, str. 22-23.
  29. ^ Blagojević, V. [2019]. Strateška kultura - studija slučaja - Srbija. Vojno delo, 71(8), str. 106
  30. ^ Dalibor Denda, „Srpska vojska 1804-1818”, u Spomen-sobe ogledalo istorije i tradicije 1804–1918, Medija centar Odbrana, Beograd, 2018, str. 93-94.
  31. ^ a b v g d „Istoriski razvoj podoficirskih škola”. www.vojnaskola.mod.gov.rs. Pristupljeno 2021-04-08. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Vojni raporti, Savet 1837-1850. u: Ahiv Srbije, Državna arhiva
  • (1900) Spomenica pedesetogodišnjice Vojne akademije, 1850-1900. Beograd: Vojna štamparija
  • Raporti vojni. Vojni arhiv, vol. 7, br. reg 35/3-3
  • Marković, R. (1957) Vojska i naoružanje Srbije kneza Miloša. Beograd: Naučno delo

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Војно_школство_у_Србији_у_19._веку&oldid=26845045”