Srpsko-grčki crkveni spor (1346—1375)
Srpsko-grčki crkveni spor (1346—1375) predstavlja crkveni spor između srpske Pećke patrijaršije i grčke Carigradske patrijaršije, koji je izbio nedugo nakon uzdizanja Pećke arhiepiskopije na stepen patrijaršije u proleće 1346. godine. Tim povodom, došlo je do spora oko patrijaršijskog dostojanstva i prostornog opsega patrijaršijskih nadležnosti u južnim oblastima, koje su priključene srpskoj državi za vreme vladavine Stefana Dušana (1331—1355). Ovi sporovi su ubrzo prerasli u otvoreni sukob, usled osude koju je nad srpskom jerarhijom izrekao carigradski patrijarh Kalist I (1350—1353), što je dovelo do međusobnog raskola. Prvi koraci ka razrešenju spornih pitanja učinjeni su tokom 1363. i 1368. godine, a konačno i sveobuhvatno crkveno pomirenje postignuto je 1375. godine, zaslugom srpskog kneza Lazara i carigradskog patrijarha Filoteja.[1][2][3]
Uzroci spora (1346)[uredi | uredi izvor]
Za vreme vladavine Stefana Dušana (1331—1355), srpska država se znatno proširila prema jugu, putem osvajanja grčkih (vizantijskih) oblasti. U pogledu crkvene nadležnosti, osvojena područja su najvećim delom pripadala Carigradskoj patrijaršiji, tako da je uporedo sa promenom državne vlasti došlo do pokretanja raznih pitanja koja su se odnosila na uređenje crkvene uprave u osvojenim oblastima. Na državnom saboru koji je u proleće 1346. godine održan u Skoplju, srpski arhiepiskop je proglašen za patrijarha, a srpski vladar je krunisan za cara. Time je označeno stvaranje Srpskog carstva i Srpske patrijaršije. To je bilo učinjeno baz saglasnosti vizantijskog cara i carigradskog patrijarha, čime je postavljena osnova za nastanak srpsko-grčkih sporova oko carskog i patrijaršijskog dostojanstva.[4]
Otvoreni sukob (1350—1353)[uredi | uredi izvor]
Pošto je Srpska patrijaršija nakon 1346. godine proširila svoju nadležnost prema jugu, obuhvatajući eparhije u osvojenim oblastima (Makedonija, Tesalija, Epir), novi carigradski patrijarh Kalist I (1350—1353) je odlučio da pribegne izricanju zvanične osude. Taj korak je bio usklađen sa nastojanjima vizantijskog cara Jovana VI Kantakuzina da suzbije novouspostavljenu srpsku vlast u dotadašnjim vizantijskim oblastima. Patrijarhova osuda je bila izrečena u vidu izopštenja srpskog vladara i srpskih arhijereja, zbog prisvajanja carskog naslova i patrijaršijskog dostojanstva, odnosno zbog prisvajanja crkvene nadležnosti nad eparhijama Carigradske patrijaršije u nedavno osvojenim oblastima.[1]
Pošto akt o osudi nije sačuvan, u istoriografiji još uvek nije rešeno pitanje o vrsti i stepenu izrečenog izopštenja. Tim povodom, među istraživačima postoje dva oprečna tumačenja:
- Prema jednima, osuda je bila izrečena u vidu izopštenja iz evharistijske zajednice (odlučenje od sasluženja) što podrazumeva prekid evharistijskog jedinstva između dve pomesne crkve.
- Prema drugima, osuda je bila izrečena u vidu potpunog izopštenja iz crkvene zajednice (odlučenje od crkve) što podrazumeva i anatemu, sa najvišim stepenom osude (prokletstvo).
Analizom istorijske građe, uočeno je da se u izvorima nigde ne pominje da je na srpskog cara i srpskog patrijarha bila bačena anatema, odnosno prokletstvo. Tim povodom je ukazano na činjenicu da se anatema po pravilu izriče za najteže prestupe protiv vere i crkve, na primer u slučaju jeresi ili apostazije. Kasniji izvori, koji se odnose na pomirenje (1368, 1371, 1375) svedoče da srpsko-grčki crkveni spor nije bio dogmatske, već eklisiološke prirode. U aktu carigradskog patrijarha Filoteja iz 1371. godine, prvobitna osuda (koju je izrekao patrijarh Kalist) izričito se pominje kao epitimija i odlučenje (grč. ἀφορισμός), a ne kao anatema, što se u kontekstu samog akta o izmirenju tumači kao potvrda da je kazna podrazumevala odlučenje od sasluženja (prekid evharistijskog zajedništva), a ne prokletstvo.[1][2]
Uprkos tome, teza o navodnoj „anatemi” i dalje opstaje u delu stručne javnosti,[5][6] a prisutna je i među pojedinim publicistima, koji idu i korak dalje, tvrdeći da se anatema odnosila ne samo na srpskog cara i višu jerarhiju, već i na celokupno sveštenstvo i sav srpski narod.
Prvi koraci ka izmirenju (1363—1371)[uredi | uredi izvor]
Usled sve veće turske opasnosti, vizantijski car Jovan V Paleolog je 1363. godine odlučio da započne pregovore sa Srbijom, što je podrazumevalo i pronalaženje rešenja za prevazilaženje crkvenih sporova. Tim povodom, patrijarh Kalist I lično doputovao u grad Ser, gde ga je dočekala srpska carica Jelena, koja je upravljala serskom oblašću kao udovica cara Stefana Dušana i majka tadašnjeg srpskog cara Stefana Uroša (1355—1371). Iako je patrijarh dočekan veoma svečano, pregovori nisu privedeni kraju, pošto je Kalist iznenada umro. Srpsko-grčki pregovori su obnovljeni 1368. godine, kada je despot Jovan Uglješa postigao parcijalni dogovor sa Carigradskom patrijaršijom, što je ozvaničeno 1371. godine, priznavanjem nadležnosti carigradskog patrijarha nad eparhijama u serskoj oblasti.[7][8][9][10]
Konačno izmirenje (1375)[uredi | uredi izvor]
Srpsko-grčki crkveni spor je okončan 1375. godine, zaslugom kneza Lazara, vladara Moravske Srbije, koji je uputio delegaciju u Carigrad, radi pregovora sa carigradskim patrijarhom Filotejem. Pregovori su okončani uspešno, zaslugom svetogorskog monaha Isaije. Srpska strana se odrekla daljih pretenzija na južne eparhije, a grčka strana je povukla ranije izrečenu osudu, priznavši patrijaršijski rang Srpske pravoslavne crkve. Predstavnici Carigradske patrijaršije su potom doputovali u Srbiju, posetivši i Prizren, gde je nad grobom cara Stefana Dušana u manastiru Svetih Arhanđela pročitana gramata carigradskog patrijarha Filoteja kojom se ukidaju ranije osude. Tim činom, okončan je srpsko-grčki crkveni spor.[11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Bogdanović 1975, str. 81—91.
- ^ a b Barišić 1982, str. 159—182.
- ^ Mešanović 1991, str. 221—232.
- ^ Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 541—556.
- ^ Mešanović 1991, str. 221—227.
- ^ Radić 1993.
- ^ Petrović 1979, str. 29—51.
- ^ Barišić 1982, str. 174.
- ^ Ostrogorski 1965.
- ^ Babić 2020, str. 126—139.
- ^ Bogdanović 1982, str. 7—20.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Babić, Boris Ž. (2020). „Anatema ili savez - odnos Vizantiskog carstva prema Srpskoj crkvi u svjetlosti jednog izvora iz 1367. godine”. Osam vijekova svetosavlja u Hercegovini: Zbornik radova. Gacko: Prosvjeta. str. 126—139.
- Barišić, Franjo (1982). „O izmirenju srpske i vizantijske crkve 1375”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 21: 159—182.
- Bogdanović, Dimitrije (1975). „Izmirenje srpske i vizantijske crkve”. O knezu Lazaru. Kruševac: Narodni muzej. str. 81—91.
- Bogdanović, Dimitrije (1982). „Oživljavanje nemanjićkih tradicija”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 7—20.
- Kršljanin, Nina (2013). „O proklєti hristіanskomь: Analiza člana 5. Dušanovog zakonika”. Zbornik radova 1700 godina Milanskog edikta. Niš: Pravni fakultet. str. 309—322.
- Mešanović, Sanja (1991). „Još jednom o Kalistovoj anatemi”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 29—30: 221—232.
- Ostrogorski, Georgije (1965). Serska oblast posle Dušanove smrti. Beograd: Naučno delo.
- Petrović, Miodrag M. (1979). „Povelja-pismo despota Jovana Uglješe iz 1368. godine o izmirenju srpske i carigradske crkve u svetlosti nomokanonskih propisa”. Istorijski časopis. 25—26 (1978—1979): 29—51.
- Popović, Radomir V. (1989). „Crkvenopolitičke prilike u Srbiji pred Kosovsku bitku 1389. godine” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 47 (1—2): 10—21.
- Puzović, Predrag (2000). Kratka istorija Srpske pravoslavne crkve (1219—2000). Kragujevac: Kalenić.[mrtva veza]
- Puzović, Predrag (2010). Srpska patrijaršija: Istorija Srpske pravoslavne crkve. Novi Sad: Pravoslavna reč.
- Radić, Radivoj (1993). Vreme Jovana V Paleologa (1332—1391). Beograd: Vizantološki institut.
- Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra.
- Solovjev, Aleksandar; Mošin, Vladimir (1936). Grčke povelje srpskih vladara. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade (1981). „Osvajanja i odolevanja: Dušanova politika 1346—1355”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 541—556.