Feudalizam

Feudalizam je naziv društvenog odnosa koji je prevladavao u srednjem veku, u kome su vazali služili seniora-feudalca (zemljoposednici - naslednici robovlasnika u robovlasničkim društvima odnosno plemenskih poglavara u plemenskim zajednicama), a on im je pružao zaštitu i zemlju. Pored toga feudalizam čine i zakupnici i feudi - zemlja koju su seljaci zakupljivali od feudalaca.

U feudalnoj hijerarhiji na čelu države je kralj, zatim visoko plemstvo - feudalci, pa niže plemstvo - vitezovi i poslednji stalež su činili seljaci (kmetovi).

Nastanak

Društveno raslojavanje je u novim germanskim državama teklo vrlo brzo. Nakon seobe plemenske starešine i ugledniji članovi zajednice dobili su veće posjede. Tokom 8. i 9. veka na takvim velikim posjedima radi raznolika radna snaga. Uređeni zemljišni posjed nazivao se feud i bio je podijeljen na dva dijela. Veći dio je vlasnik feuda, feudalac, dao u zakup seljacima (naseljenik, zakupnik), a manji deo na kome se nalazio i feudalčev dvor, ostavio je za sebe. Seljaci-zakupnici bi se obavezali da će uz zakupljenu parcelu, određeni deo dana u godini raditi na feudalčevom dijelu posjeda s kojeg je sav prihod pripadao feudalcu.

U nemirnim vremenima sitni su posjednici tražili zaštitu moćnijih, a isto bi se događalo i za nerodnih godina kakve su bile česte u uslovima slabo razvijenog načina zemljoradnje. Predajući se u zaštitu veleposjedniku, seljak bi mu predavao svoju zemlju. Odmah bi je i dobijao nazad, ali ne više kao svoje vlasništvo. Tako bi stekao zaštitu, a veleposjednik ga je pomagao sjemenjem, alatom i ostalim potrepštinama. Iako je ostao lično slobodan, postao bi zavisan o gospodaru. Takvi seljaci su nazvani kmetovima. Vremenom su i seljaci zakupnici pretvoreni u kmetove, pa je nestalo razlika u njihovom položaju.

S dijela posjeda što ga je sam obrađivao, kmet je bio dužan vlastelinu davati određeni deo proizvoda u obliku stalnih davanja. Veličina davanja zavisila je o pogodbi između feudalca i kmeta. U ranom srednjem vijeku Evropa je bila slabo naseljena, smrtnost stanovništva je bila velika, a česte epidemije kuge te provale osvajačkih naroda poput Mađara i Normana su stvarale dodatne probleme. Nerijetki su bili sukobi velikaša i pretendenata na kraljevsko prijestolje, pri čemu su najviše stradavali seljaci. Zbog toga je na vlastelinstvima često nedostajalo kmetova, pa su feudalci nastojali privući kmetove susjednih vlastelina, nudeći im bolje uslove.

Do kraja 11. vijeka proces feudalizacije je bio uglavnom dovršen u zapadnoj i velikom dijelu srednje Evrope, pa se razdoblje od 9. do 11. vijeka naziva razdobljem klasičnog feudalizma.

Prekarijum

Glavni članak: Prekarijum

Feudalni sistem se postepeno razvijao, i u početku razvoja se javio problem poljoprivrednog rada. Zemlja je bila osnova bogatstva i bila je podeljena na veliki broj baštinâ kojima je upravljao mali broj baštinika, koji nisu mogli obrađivati toliku zemlju, već su morali uzimati u najam radnike kojima je isplaćivana nadnica. Međutim, nedostatak kovanog novca u Srednjem veku zahtevao je druge načine isplate. Ljudi bez zemlje bi od baštinika tražili i dobijali jednu deonicu pod uslovom da baštiniku daju naknadu, dažbinu ili kuluk. Zahtev radnika predstavljao je akt koji se nazivao prekarija, a ugovor koji je sklapan nazivan je prekarijum.

Beneficijum i feud

Prekarijum je u početku bio opoziv. Prekarista, obično nazivan kolonom, je vremenom smatran zakonitim posednikom pod uslovom da ispunjava svoje obaveze prema baštiniku. Varvarski kraljevi dodeljivali su svojim službenicima plodouživanje jedne fiskalne baštine. Ovo plodouživanje obično se nazivalo „beneficijum“, a u svom konačnom obliku „feud“.

Ustupanje prava plodouživanja (beneficijum) postoji još od merovinške epohe. Sem službenicima, beneficijumi su se dodeljivali i vazalima kao nagrada za odanost. Vazali u karolinškoj eposi bili su oružani konjanici koji su bili veoma cenjeni jer ih je obaveza da sami sebi nabavljaju vojnu opremu činila retkim. Njihova služba plaćana je beneficijumima. Iz kombinacije ove dve ustanove (vazalstvo i beneficijum) stvoren je feud. Feud je beneficijum koji je vazal dobijao od svoga vlastelina. To je germanska reč koja odgovara latinskom benefeficijumu. Termin "feud" nastao je otprilike u isto vreme kada je beneficijum postao nasledan. Vremenom su feudi postali nasledni. Čitave grofovije javljaju se kao veliki beneficijumi. Feudi su kao nadoknada za službu dodeljivani i nosiocima najvažnijih dužnosti na seniorovom imanju: senešalima, kontablima i maršalima, ponekad čak i komornicima, nadzornicima posluge, šumarima, kuvarima.

Obaveze vazala

Obaveze vazala mogu se predstaviti pomoću dva termina – savet i pomoć. Savet označava dvorsku službu. Vazal je dužan da ode na vlastelinov dvor na njegov poziv. Vlastelin svoje vazale okuplja na svoj dvor da bi se sa njima savetovao ili da bi im sudio.

Pomoć podrazumeva vojnu dužnost. Vazali su učestvovali u vlastelinovoj vojsci ukoliko je njegova zemlja u opasnosti sve dok se opasnost ne otkloni, a ukoliko vlastelin vodi rat za osvajanje teritorija, uobičajena i najčešća služba iznosila je četrdeset dana. Sem vojnog, pomoć ima i novčano značenje. Novčana obaveza vazala postoji u četiri slučajeva: obaveza otkupa zarobljenog vlastelina, stupanje starijeg sina u viteštvo, udaja starije kćeri, odlazak u krstaški rat.

U slučaju vazalove smrti, sizeren se ne koristi pravom uzimanja feuda natrag već prenosi feud na vazalovog naslednika. Obaveza naslednika je da isplati taksu sizerenu. Ona je obično iznosila jednogodišnji prihod od feuda.

Obaveze sizerena

Sizeren je bio obavezan da štiti vazala, njegov feud i porodicu od neprijatelja. Sem toga, bio je obavezan da na svom dvoru vrši pravdu prema svom vazalu. Ako sizeren ne bi izvršio svoje obaveze, vazal bi mogao da mu otkaže poslušnost.

Sizeren je najčešće preduzimao starateljstvo nad naslednikom umrlog vazala. Ako je naslednik bio dečak, vršio je starateljstvo do punoletstva. Ako je u pitanju naslednica, dužnost seniora bila je da joj nađe muža koji će preuzeti feud.

Omaž

Odnosi seniora i vazala proglašavani su na ceremoniji poznatoj kao zaklinjanje na vernost (fidelitas) i omaž (homage). Vazal bi tada klekao pred seniora, položio svoje ruke na njegove i zakleo se da će ga verno služiti. Senior mu je često davao komad zemlje kao simbol darovanja feuda. Razlika između zakletve i omaža nije sasvim utvrđena. Najverovatnije je da se zakletva odnosila na uspostavljanje ličnog odnosa, a omaž se odnosio na feud.

Do 12. veka postalo je uobičajeno da jedan vazal ima više seniora. Šampanjski grof, na primer, bio je vazal francuskog kralja, burgundijskog vojvode, cara Svetog rimskog carstva, remskog i senskog arhiepiskopa... Da bi se razrešila situacija koja bi nastala kada bi, na primer, dva seniora istog feudalca zaratila, utvrđen je običaj liež-omaža. Feudalac koji bi učinio liež-omaž jednom senioru bio je obavezan na ličnu službu njemu. Ukoliko bi ovaj senior zaratio sa nekim drugim vazalovim seniorom, od vazala se očekivalo da se lično nađe u taboru seniora kome je učinio liež-omaž, ali i da pošalje određeni broj vojnika u suprotstavljeni tabor.

Feudalni život

Simbol plemićkog života bio je zamak. Zamak se pojavljuje u 9. veku tokom normanskih invazija na Zapadnu Evropu. Sastojao se u ogradi od plota koju je okruživao jarak. Duž zamka prostirale su se velike kule, a u sredini je bila najveća kula. U njoj je boravio vlastelin.

Plemićka privilegija (plemićki sport) bio je lov. Neplemićima je lov bio strogo zabranjen. Ukoliko nije bio u lovu, vlastelin se zabavljao gađanjem kopljem ili mačevanjem na konju. Vrhunac feudalnih igara bili su turniri.

Međutim, plemić je živeo samo za rat. Ratovi među feudalcima često su izbijali samo iz želje za borbom. Sa sedam godina on je poslat iz kuće na prijateljski dvor gde je nekoliko godina kao paž služio gospodaricu zamka. Sa 14 ili 15 godina postajao je štitonoša, služeći kao pratioca svoga seniora. Starao se o konjima, glancao oklop, posluživao ga za stolom i dr. Sa 20 godina dobijao je oklop, oružje, konja i bivao proglašen za viteza. Tom prilikom je obično kleknuo ispred seniora koji bi ga udario pljosnatom stranom mača u rame. Od tada je mogao da učini omaž i upravlja feudom.

Gradovi feudalne epohe imaju tri moguća porekla – jedni vode poreklo iz antičkog doba (Pariz, Marsej, Lion), drugi su nastali u karolinškoj epohi (nastali tokom 9. i 10. veka kao pribežišta gde su se Evropljani sklanjali od napadača) i gradovi nastali u kapetovskoj eposi (nastali pretvaranjem sela u gradove). Gradska buržoazija do sitnica je uređivala svakodnevni život: cene namirnica, organizaciju rada, policiju, puteve, običaje, nastavu, higijenu, bolnice, sirotišta i dr.

Krštenje i sklapanje braka

Datum rođenja u srednjem veku bio je beznačajan. Nijedna proslava rođendana nije zabeležena u dokumentima. Mnogo značajnije je bilo krštenje tj. ulazak u hrišćansku zajednicu. Krštenje u feudalizmu vršeno je nad sasvim malom decom. Kum i kuma bili su prisutni kao i danas. Crkva je neblagonaklono gledala na vanbračne zajednice, a dete rođeno iz tih zajednica isključivano je iz redova vernika. Očinska vlast, iako ne kao u antičkom periodu, bila je značajna i u feudalnom periodu.

Očinska potvrda bila je potrebna za sklapanje braka. Ovaj običaj potiče iz rimskog perioda. Protivila mu se crkva. Crkva u 9. veku odnosi pobedu. Braku je prethodila veridba. Srednji vek obeležen je doktrinom neraskidivosti braka. Iako je bilo rastavljanja, u srednjem veku nije postojao razvod u savremenom smislu te reči.

Nestanak

Sredinom 13. vijeka feudalni poredak je zapao u krizu razvojem slobodnih kraljevskih gradova i jačanjem kraljevske vlasti, a tokom 15. vijeka u zapadnoj Evropi počinje nestajati kao dominantan oblik, iako su se neki oblici zadržali do 19. vijeka. Feudalizam u velikom delu Evrope je ukinut revolucijama 1848.

Vidi još

• Holandska revolucija
• Engleska revolucija
• Francuska revolucija
• Srpska revolucija
• Industrijska revolucija

Literatura

• Istorija srednjeg veka - Sidni Peinter, Klio, 1997.
• Feudalno društvo - Ž. Kalmet, Sarajevo, 1964.
• Bloch, Marc (1961). Feudal Society. Prevod: L.A. Manyon. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-05979-0. 
• Ganshof, François Louis (1952). Feudalism. London; New York: Longmans, Green. ISBN 978-0-8020-7158-3. 
• Guerreau, Alain, L'avenir d'un passé incertain. Paris: Le Seuil, 2001. (Complete history of the meaning of the term.)
• Poly, Jean-Pierre and Bournazel, Eric, The Feudal Transformation, 900–1200., Tr. Caroline Higgitt. New York and London: Holmes and Meier, 1991.
• Reynolds, Susan (1994). Fiefs and Vassals: The Medieval Evidence Reinterpreted. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-820648-8. 
• Skwarczyński, P. (1956). „The Problem of Feudalism in Poland up to the Beginning of the 16th Century”. The Slavonic and East European Review. 34 (83): 292—310. JSTOR 4204744. 
• Abels, Richard (2009). „The Historiography of a Construct: "Feudalism" and the Medieval Historian”. History Compass. 7 (3): 1008—1031. doi:10.1111/j.1478-0542.2009.00610.x. 
• Brown, Elizabeth, 'The Tyranny of a Construct: Feudalism and Historians of Medieval Europe', American Historical Review, 79 (1974), pp. 1063–8.
• Cantor, Norman F., Inventing the Middle Ages: The Lives, Works, and Ideas of the Great Medievalists of the Twentieth century. Quill, 1991.
• Friday, Karl (2010). „The Futile Paradigm: In Quest of Feudalism in Early Medieval Japan”. History Compass. 8 (2): 179—196. doi:10.1111/j.1478-0542.2009.00664.x. 
• Harbison, Robert. "The Problem of Feudalism: An Historiographical Essay", 1996, Western Kentucky University. online
• Bean, J.M.W. Decline of English Feudalism, 1215–1540 (1968)
• Davitt, Michael. The fall of feudalism in Ireland: Or, The story of the land league revolution (1904)
• Hall, John Whitney (1962). „Feudalism in Japan-A Reassessment”. Comparative Studies in Society and History. 5 (1): 15—51. JSTOR 177767. doi:10.1017/S001041750000150X. ; compares Europe and Japan
• Nell, Edward J. "Economic Relationships in the Decline of Feudalism: An Examination of Economic Interdependence and Social Change." History and Theory (1967): 313–350. in JSTOR
• Okey, Robin. Eastern Europe 1740–1985: feudalism to communism (Routledge, 1986)
• Herbert, Sydney. The Fall of Feudalism in France (1921) full text online free
• Mackrell, John Quentin Colborne. The Attack on Feudalism in Eighteenth-century France (Routledge, 2013)
• Markoff, John. Abolition of Feudalism: Peasants, Lords, and Legislators in the French Revolution (Penn State Press, 2010)
• Sutherland, D. M. G. (2002). „Peasants, Lords, and Leviathan: Winners and Losers from the Abolition of French Feudalism, 1780-1820”. The Journal of Economic History. 62 (1): 1—24. JSTOR 2697970. 

Spoljašnje veze

• "Feudalism", by Elizabeth A. R. Brown. Encyclopædia Britannica Online.
• "Feudalism?" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. oktobar 2014), by Paul Halsall. Internet Medieval Sourcebook.
• "Feudalism: the history of an idea", by Fredric Cheyette (Amherst), excerpted from New Dictionary of the History of Ideas (2004)
• Medieval Feudalism, by Carl Stephenson. Cornell University Press, 1942. Classic introduction to Feudalism.
• "The Problem of Feudalism: An Historiographical Essay" na sajtu Wayback Machine (arhivirano februar 26, 2009), by Robert Harbison, 1996, Western Kentucky University.